Бағдарламасының Нысан титул парағы (syllabus) пму ұс н 18. 4/19
Әдебиет: Негізгі (1,2,3) Тақырып 9
жүктеу/скачать 292,65 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиет
- Тақырып 5. Нерв талшықтарының кейбір қасиеттері. (1сағат) Жоспар
Әдебиет: Негізгі (1,2,3) Тақырып 9. Сенсорлық жүйе. Анализаторлар. Жоспар: 1. Талдағыштар олардың қызметі мен қасиеті 2. Сыртқы ортаны қабылдаудағы талдағыштардың ролі. 3. Талдағыштардың жіктелуі 4. Әртүрлі сезім мүшелерінің функциошналдық байланысы. 5. Есту және көру талдағышы. Анализатор дегеніміз ішкі немесе сыртқы тіркендіргішті қабылдап, откізу жонс келген қозуды аиық талдап оны қайтадан эффекторға /ағзаға,мүшеге/ жеткізу жүйесін. Бүл терминді 1909 жылы И.П. Павлов гылымга ендірген. Анализатор 3 бөлімтен түрады: 1. Қабьшдағыш /рецептор/ 2. өткізгіш /сезу, қимыл нервтері/ 3. орталық /ми қыртысындағы аймақ / Мысалы: көру анализаторы: кабьшдағыш 4. /рецептор/-көз, өткізгіш-керу нервтері, орталық - үлкен жарты шардың шүйде бөлімі. Тері анализаторының бөлімдері: тері өткізгіш нерв жолдары, ми қыртысындағы төбе аймағы. Көру —организмді қоршаған ортадағы бейнелердің түсін, пішінің, үлкен-кішілігін, алыс-жақыньщ, пайда- л ы -зияндылығын білдіретін күрделі физиологиялык қүбылыс. Екі көзбен бірдей көру себебі сәуле екі кәздегі тор қабақкд бірдей түседі де, ондағы екі сезім бірігіп кетеді. Шеткі аймақты көру кезбен бір нүктеге қарап түрғанда жан-жағындағы заттарды көру.
1. Қанның атқаратын қызметтері 2. Қанның физикалық- химиялық қасиеттері 3. Қандағы кан тұйіршектерінің сипаттамасы Қан дегеніміз организмнің сұйық ткані. Ол екі бөліктен құралады: бірінші- қанның сұйыға- плазма немесе сары суы деп аталады. Ал, екінші бқлігі- қанның клеткалық элементтері: эритроциттер, лейкоциттер және трмбоциттерден тұрады. Плазма қанның жалпы көлемінің 60 процентін алып жатады. Плазманың құрамында 90-92 процент су, 6-8 процент белок бар. Плазманың белоктары – альбуминдер, глобулиндер және фибриноген Альбуминдер май қышқылын және өт сұйығы пигменттерін байланыстырып, тасымалдайды. Глобулиндер α ,β, болып үшке бөлінеді α , мен β глобулиндер холестерінді, жыныс гормондарын, фосфатидтер мен май қышқылдарын тасиды. γ – глобулиндерден преципиндер мен агглбтининдер пайда болады, олардың организмнің иммунитетіне қаиысы бар. Қанда бактерияларды өлтіріп пропердін жүйесі Қанда қалдық азот бар Оған полипептидтер, амин қашқылдары, мочевина, креатинин, аммиак жатады. Плазманның ферменттері- липаза, амилаза, сілтілі фосфатаза, трансаминаза. Плазмадағы май мөлшері 0,2-0,3 процент Бұған май қышқылдары, фосфатидер, холестерин, сүт пен пировиноград қышқылдары және ацетон денелері жатады.
Қанның атқаратын қызметтері: 1- клеткалар мен тканьдердегі қоректік заттарды оттегін апару ал олардан зат алмасудағы пайда болған қосылыстарды, көмір қышқыл газын өкпеге жеткізу- қанның тасымалдау үлесіне тиеді. 2- Қанда лейкоциттер әрекетінің арқасында антитоксиндер, антиденелер пайда болып, олар фигоцитоз қызметін атқарады, бұл қанның қорғаныстық қызметі болып табылады.3- Қан тамырлар арқылы үнемі жүріп тұрғандыұтан, органищзмдегі пайда болған жылуды біркелкі таратады. 4- Қан арқылы организмдегі клеткалар, тканьдер мен органдар байланысады, бұл қанның коррелятивтік ролі. Организмдегі қан екі түрде кездеседі: біріншісі – қан тамырларындағы қозғалыста болатын қан, екіншісі – қор ретіндегі деполяризацияда сақталатын қан. Деполық қызметі бауыр – 20 % , талақ 16- % және тері 10 %. Тыныштық жағдайцда организмдегі қанның жартысы қан тамырларында, ал екіншісі жартысы – деполарда болады.
Қанның сұйық бөлігі – плазмадан және эритроциттерден – қынның қызыл түйіршігі, лейкоциттен – қанның ақ түйіршігі және қан пластинкасынаң тұрады. 1. қанның тұтқырлығы сумен салыыстырғанда 3-6 есе көп. қанның бқл қасиетін вязкозимтер арқылы анықтайды 2. Жалпы қанның сыбағалы салмағы –1,050-1,060 тен. Бұл көрсеткіш плазмадағы белоктар мен эритроциттерге байланысты Эритроциттердің сыбағалы салмағы 1,090, ал плазманыкі – 1,024-1,031 тең болады. 3. Қандағы осмостық қысым дегеніміз- суды қорытылмаған ерітьінділерден қорытылғын ерітінділерге ауыстыратын күш. Бұл қанды тамырларда үстап түтарытн күш Осмостық қысым организмдегі зат алмасудағы, әсіресе қан мен тері арасындағы судың аламасуында үлкен роль атқарады.. 4. Қанның реакциясы сәл сілітілі. Оның рН- 7,35—7,55 тен Қанның бұл көрсеткіші де басқалардай тұрақты. Мұның себебі буферлық жүйелерге және канның сілтілі қорына байланысты. Қанда 4 түрлі буферлық жүйе бар: 1- карбонытты жүйеге – көмір қышқылы Н 2 СО 3 мен оның тұздары жатады. 2- фосфатты жүйе – фосфор қышқылының N a H 2 PO
мен N a 2 HPO 4
тұздарының құралыды. 3- белоктық жүйе – қанның плазмасындағы белоктар жатады 4- гемоголбиндік жүйе – гемоглобиннен құралады. Сілтілі қор дегеніміз – қанның 100 мл бикарбонат мөлшері. Сілтілі қор неғұрлым көп болса, соғұрлым мал шыдамды болады.
Эритроциттер – дегеніміз қанның қызыл. Амфибияларда, рептилияр мен құстарда эритроциттер ядпролы болады. Ал, сүт қоректілерде клеткалар ядросыз болады. Мұның себебі олар өздері үшін оттегін аз пайдаланады да, оның көбін басқа клеткаларға береді. Эритроциттердің сыртындағы қабағы жартылай өткізгіш қасиеті бар, майлы заттардан құралған Бұл мембрана глюкозаны, мочевинаны, газдар мен аниондарды өткізеді, ал белк пен қатиондарды өткізбейды. Сол себептен эритроциттер мембранасының сыртында оң заряді, ал оның ішінде сол заряді бар.Эритроциттер атқаратын қызметі: 1- клеткаларға оттегін жеткізеді; 2- көмірқышқыл газды өкпеге жеткізеді; 3- қанның рН мөлшерін реттейді; 4- улы заттарды жинап, организмде иммунитеттің пайда болуына қатысады.; 5- қанның ұюына қатысады. Осмостық гемолиз- осмостық қысым иөмендеген өысым жағдайда болады. Мысалы, қанға гипотониялық ерітінді қоссақ эритроциттерден тұздар сыртқа шығарылады да, олардың ішіне су енеді. Бұл жағдайда әуелі эритроциттер ісініп, артынан олардың қабығы да, гемогобин бөлініп шығады. Бүдан басқа гемолиз түрлері: химиялық, биологиялық, электірлік, температуралық механиқалық сәулелік, физикалық.
Лейкоциттер – қандағы құнды клеткалар Олардын сыртында мембранасы, ішінде цитоплазмасы мен ядросы бар. Қанның бір текше мм-де мыңдап есептелінеді. Лейкоциттер цитоплазмадағы түйіршіктеріне байланысты гранулациттер және агронулоциттер болып екіге бөлінеді Гранулоциттерге- базофильдер, эозинофильдер мен нейтрофильдер жатады. Агранулоциттер – лимфоциттер мен моноциттерден құралған. Лейкоциттердін негізгі қызметі: корғыныш. Оларда оң хемотаксисткалық қасиеті болғандықтан организмдегі бөтен заттар жағына қарай жылжиды.
Тромбоциттер – бұлардың диаметрі 2-ң микрон. Тромбоциттердің сыртында қабы бар, ішінде цитоплазмасы мен түйіршіктері бар, ядросы жоқ. Қанның бір текше мм-де 100-600 мың тромбоциттер болады Олардын өызмет ететін мерзімі 3-5 күн Тромбоциттер атқаратын қызметтері: 1- адгезия- тромбоциттердін жарақаттанған қан тамырларының коллаген талшығтарына немесе қанның ішіндегі бөтен заттарға жабысуы.; 2- агрегация- трмобоциттердің өзара жабысуы. Сонымен, тромбоциттер қан ұюына қатысады.Қан тамырлары жарақаттанғанда тромбоциттер жарылады да, олардан Хагеман факторы бойынша серотонин және третриактин бөлінеді Қан ұйығанда сұйық жағдайынан қою жағдайға ауысады.
1. Ішкі секреция бездерінің мәні 2. Калқанша безі, қалқанша маңындағы безі 3. Бүйрек безі, ұйқы безі Ішкі секреция бездерінің шығару өзегі болмайды. Сондығтан олрада пайда болған заттар қанға немесе лимфаға, ал кейде жұлын сұйығына бөлінеді. Бұл заттарды гормондар немесе инкреттер деп атайды. Гормондар- гректін гормойно- қозырамын деген сөзінен шыққан. Гормондар – ішкі секреция бездерінде пайда болатын, физиологиялық, химиялық белсенділігі бар заттар. Химиялық заттарға жатады: 1- парагормондар- физиологиялық белесенділігі бар заттар бар, заттар алмасудағы пайда болатын ақырғы өнімдер ө мочевина; 2- медиаторлар- клеткалар мен тканьдерде пайда болатын биологиялық белсінділігі бар заттар жіне т.б.Гормондар витаминдермен, ферменттермен және иондармен байланысты.
Гормондардың қасиеттері: 1-Әрбір гормон организмге ерекше әсер етеді 2- Биологиялық белсенділігі жоғары болғандықтан гормондар өте аз мөлшерде әсер етеді. 3- Дистанциялық әсері бар. Мысалы, мидың негізінде орналасқан гипофизз гормондары жыныс бездеріне әсер етеді 4- Молекулаларының көлемі кіші болғандықтан капиллярлар қабырғаларына, клеитка мембраналарына оңай өтеді.; 5- Гормондар жылдам бұзылады.
Химия лық құрамы жағынан гормондар төрт топқа бөлінедіҒ 1- белоктық гормондар- гипофиздің алдынғы және орта бөлімдерінің гормондары2- пептидті гормондар- гипоталамустың вазопрессин мен окситоцин гормондары; 3- тирозин мен тироксинің туындылары – норадреналин; 4- стероидты гормондар- бүйрек безі мен жыныс бездерінің гормондары. Гормондардың организмге төрт әсер ететін белгілі болды: 1- метаболизмдік заттар алмасуға ісері; 2- морфоөгенетикалық немесе формативтік – тканьдер мен органдардың дамуына әсері; 3- кенетикалық эффекторлардың қызметін күшейтуге ісері 4- корреляциялық жалпы организм қызметінің қарқындылығын өзгертуге ісері.
Қалқанша безі - без мойының көмекей шеміршектерінде орналасқан. Жылқыда, күйістілер мен жырқыштарда қалқан безі екеу, ал шошқада мен адамжа – біреу болады. Бездің сыртында дәнекер тканінен түратын қабы бар. Без коллоидты заттан, бас және күнгірт клеткалардан құралған. Қалқан безі төрт гормон бөліп шығарады: 1- тироксин және тертайодтеронин; 2- трийодтеронин; 3- дийодтеронин; 4—тиреокальцитонин. Бұл гормондар
заттар алмасудағы ісер етіп белоктар алмасуын 20-35 процентке жоғарлатып, малдың жүні мен құстың қаурсыны өсуін жылдамдатып, организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.
Бүйрек безі Жоғары сатыдаға жануарларда қос без болады. Жылқыда ұзынша және жалпақ болады. Мүйізді ірі қарада оң без жүрек тәрізді, ал сол жақтағы тоғыз цифрының формасындай. Қой мен ешкіде бұршақ тәріздес, шошқада ұзынша борозда сияқты болады. Бүйрек безі екі заттан құралған: 1- қабақ заты үш қабаттан түрады- шумақты, шоғырлы және торлы бөліктер Бұл заттар ашық сары түсті, мезодермадан пайда болады; 2- қызыл немесе қарақоныр түсті эктодермадан пайда болатын негізгі түйін заты. Бүйрек безі қабығының гормондары: 1- Шумақты бөліктен – минералокортикоидтер – альдестерон, дезоксикортикостерон.Бұл гормондар бүйректін өщекті жолдарында натрий мен аммонийдін сіңуін тежейді; 2- Шоғырлы бөліктен – глюкокортикоидтер бөлінеді- кортизон, дегидрокортизон. Олар белоктың ыдырауын жоғарлатып, баурдағы гликоген қорын сақтап, организмін инсулинге деген сезімталдығын төмендетеді.
Ұйқы безі. Қйұы безі құрсақ куысында, қарынның артында орналасқан аралас без. Ол екі түрлі тканьнен құралған Жылқының ұйқы безі үш бұрышты үш бөліктен құралған, екі бөлу өзегі бар- бас немесе вирзунгов өзегі және қосымша немесе санторинов өзегі. Мүйізді ірі қарада тұзақ тәрізді, бір өзегі бар. Шошғада бар өзекті, үш бүрышты. Ұйқы безінің β – клеткалары инсулин гормонын бөледіИнсулин мен бұлшық еттерде глюкозаны гликогенге айналдырады, сондықтан қандағы глюкоза мөлшерін азайтады. Инсулин гликоген қызметін атқарады. Әдебиет: Негізгі (1,2,3) Тақырып 12. Жүрек пен қан тамырларының жүйесі Жоспар: 1. Жүрек қурылысы, қызметі, қасиеттері 2. Қан тамырлары және қанның ағу себептері 3. Қан айнауының реттеу.
Жүрек – қан айналуының орталық органы. Ол кеуде қуысында, ассиметриялық түрде орналасқан Ж.рек үш қабат көлденең жолақ тканьнаң құралған. Оның сыртқы қабатын эпикард орта қабатын миокард ішкі қабатын эндокард дейді. Жүрек сыртында перикард қабы бар. Бұл қаптын ішінді ткань аралық сұйық болады. Жоғары сатыдағы жануарлар жүрегі төрт камерадан құралған. Жүрек оң жақ бөліктен және сол бөліктен түрады. Жүректін сол жақ бөлігінің еттері жаөсы дамыған Жүрек көлденен жүрекше мен қарыншаға бөлінеді. Малдың жүрекше мен екі қарныша болады. Жүрекше мен қарыншасының арасында ұос жармалы немесе атриовентрикулярлық қақпашалар бар. Жүректің сол жаұ бөлігінде қос жармалы, оң жақ бөлігінде үш жармалы қакпашалар болады Сол қарынша мен аорта арасында, оң қарынша мен өкпе артериясы арасында айшық қақпашалар бар. Барлық қақпашалар қанды бір ба.ытта өткізеді. қан жинайтын резервуар ролін атқаратын жүрекшенің қабырғалары жүқа болады. қанның жүректен капилярларға ағатын тамырларды артериялар дейді. Вена тамырлары арқылы қан жүрекке қарай ағады.Артериялар мен веналар капяллярлдар арқылы жалғастырады. Бұлардың қабырғалары тек бір қабат эндотелийден құралған. Сондықтан капилляр қабырғалы арқылы зат алмасуы болады. Организмде қан екі шеңбер арқылы айналады. Жүрек жұмысы бірнеше циклдан тұрады. Жүрек циклы дегеніміз оның жиырылу мен босаңсуын қамтитын мерзім. Жүрек циклы систола, диастола және үзіліс паузадан құралған Әр малдын жүрек циклының ұзақтығы әр түрлі болады.
Тамырлар арқылы қан бір бағыииа және үнемі ағады Бір бағытта қанның ағу себебі қан тамырларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашыларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашылатын қалаталы қақпақтарға байланысты .Кан тамырларға жүрек жиырылған кезде ғана құйылады да, олардың қабырғалары иәлгіш болғандықтан кеңейеді Ал, жүрек босансыған кезде ірі артериялар қабырғалары тарылып, қанды артериялар мен капиллярларға қарай итереді. Қан ағысының негізгі себебі тамырлардағы қысым мқлщерін әр түрлі болуынан Қан қысымы дегеніміз жүрек жиырылғандағы қанға берілетін потенциальді энергия. Бұл энергияның мөлшері қан тамыры жүректен алыстаған сайын кеми береді. Қысым мөлшерінен басқа қан ағысына қосымша себептер әсер етеді. Солардын ішінде: 1- қанқа бұлшық еттерінің жиырылуы; 2- вена қабырғалардың созылмалы болуы; 3- веналарда қалталы қақпақтардың болуы; 4- кеуде куысының өзіне қарай соруы; 5- капилярлар қабырғасында жиырылғыш клеткалар – Руже перициттерінің болуы.
Қан айналуы тамырларды қозғалатын нервтер мен гуморальді факторлар арұылы реттеледі тамырлардың қалыпты жағдайывн реттейтін нервтер тамырды тарылтатын және кеңейтетін болып екіге бөлінеді. Симпатиқалық нерветер қантамырларды тарылтады, ал парасиматиқалық нервтер кенейтеді. Тамырларды кеңйтетін заттарға жатады- гистамн- қарын мен ішек қабырғасында пайда болады. Қан қысымы депрессорлық және прессорлық рефлекстер арқылы реттелінеді. Депрессорлық нервісі сопақша мидан басталып аорта қабырғасы арқылы жүректің сол қарыншасын эпикард астында орналасқан Бұл нерв
аортадағы қан қысым мөлшерін реттейді. Жалпы ұйқы артериясының екіге бқлінетін жерінде синускаротид аймағы орналасқан Бұл аймақ тіл- жұтқыншақ нервілерін әр түрлі рецепторларынан құралған Ұйқы артериясында қан қысымы көтерілген кезде тіл-жұтқыншақ нервісінің барорецепторлары тітіркеніп, осы арқылы сопақша миға беріліп, артерияға жауап кезеген нерыв арқылы жеткізіліп артерия кенейіп, қысым мөлшері төмендейді.
Тыныс алу жүйесінің физиологиясы. Жоспар: 1. Дем алу мен дем шығару механизмі 2. Өкпенің тіршіліктік және жалпы көлемі 3. Дем алу мен бем шығару механизмі
Тыныс алу тегеніміз оттегін пайдаланып, көмір қышқыл ғазын шығару.Сү қоректілердін тыныс алу арнайы органдар арқылы жүргізіледі. Тыныс алу органдпры тану мен жұтқыншақтан, кеңірдектен, бронх тармандарынн және өкпеден құралған негізгі тыныс алу органы қкпе Ол көптеген альвеолардан түрады. Өкпе кеуде қүысында орналасқан Кеуде куысы омыртқа жотасына қабырғалардаң, төссүйегі мен диафрагмадан құралған Кеуде қуысының ішкі беті өкпе арасында екі бетті аралық плевра бар. Бұл қуыстың пайда болу себептері 1- туғаннан соң кеуденің дамуы өкпеге қарағанда жылдамдырақ болады.2- қабырғаның басы омыртқаның жігімен және омыртқанын канаты қабырғаның бұдырмағымен әуелгі дем алудан кейін бекітіледі. Тыныс алу- дем алу – инспирация мен дем шығару – экспирация процестірінен құралған.
Тыныс алудың екі түрі болады. Ол – сыртқы тыныс алу және ішкі тыныс алу. Сыртқы тыныс алу дегеніміз өкпе а мен қан арасындағы газдардың алмасуы. Ішкі тыныс алуда газдар кан мен клеткалар арасында алмасады. Бұл екеуінен басқа тыныс алудың тағы үш түрі бар. Олар: қабырғалы, құрсақты және аралыс тыныс алу. Өабырғалы тыныс алу әйелдерде, құрсақты тыныс алу ерлдерде, ал араласс тыныс алу ересек малда болады.
Пневмограф қуралы арқылы тыныс алу қозғалыстарын жазып алуға болады. Тыныс сызығын пневмограмма дейді.
Максимальді дем алудан кейінгі барынша толық дем шығаруды өкпенін тіршіліктік көлемі дейді. Бұл кқлем үш бқліктен құралған: 1- тыныс алу бөлігі- малдың қалыпты жағдайдағы дем алу мен лдем шығаруындағы ауаның мөлшері, жылқыда 5-6 л., қойда –0,3- 0,5 л; 2- қосымша бөлік – қалыпты дем алған соң дем шығармай қосымша тағы да дем алуындағы ауаның көлемі, жылқыда –12 л, қойда –0,5-1 л, 3 -. резервті бөлік – қалыпты дем шығрғанан соң дем алмай, қосымша дем шығару шығарудағы ауа көлемі. Өкапенің жалпы көлемі- тіршіліктік көлем мен қалдық бөліктің қосындысынаң құралады. Қалдық бқлік - өкпеде үнемі болатын ауа көлемі.
Дем алған кезде өкпеге атмосфералық ауа барады. Ол 79,03 проц. азоттан, 20,9 проц.- оттегіне, 0,03 проц. – көмір өышөыл газынан және 1 проц. оқшау газдардан – аргон, неон, гелий құралған Дем шығарған кездегі ауаның құрамы болады: азот 79,7 проц., оттегі-16 проц., көмірқышқыл газу –4,4 проц. Альвеолярлық ауаның құрамы: азот –81 проц, оттегі –14 проц және көмір қышқыл газы –5,5 проц. Осы келтірілген сандарды салыстыра отырып тыныс алудың арқасында организм 5 проц. жуық оттегін пайдаланып, 4,5 проц жуық көмір қышқыл газын бөліп шығаратынан көруге болады Енді шығаратын дем мен альвеолярлық ауаның қүрамында келсек, шығаратын ауада оттегі альвеолярлықтан көп, ал кқмір қышқыл газы аз. Мүның себебі дем шығарған кезде алдымен газдар алмасуына қатыспаған, зиянды кеңістіте сақталған ауа шығады, артынан альвеолалардың ауасы шығырылады.
Атмосфералақ ауаның құрамында барлық ғаздар алмасуға қатыспайды. Мұның себебі организм клеткалары өзіне керекті газдарды тандап алуына және парциальді қысымының айырмасына байланысты. Парциальді – латының парц- бір бөлек деген сөзінен шыққан. Прациальді өысым дегеніміз әрбір газдың өзінің меншікті қысымы. Мысалы, атмосфера құрамындағы оттегінің қысымы сынап бағанасы 159 мм, өкпенін альвеолаларында –102 мм, ал вена қанында –40 мм Физика заңы бойынша газдар парциальді қысым жоғары болған жақтан, диффузия жолымен парициальді қысымы төмен жаққа ауысады. Осы себептен оттегі альвеолаларынан вена қанына ауысады. Ал, көмір өышөыл газына келсек, оның парциальді қысымы вена қанында сынап бағанасы бойынша 46-47 мм, өкпе альвеоларында 40 мм. Сондықтиан көмір қышқыл газы вена қанынан диффузия жолымен өкпеге өтеді де дем шығарғанда айналдағы ортаға кетеді. Парциальді қысым мөлшері Дальтон флрмуласы арқылы анықталады: р = Р
а
100 р- парциальді ұысым мөлшері, Р- атмосфералық қысым мөлшері, а- процентпен берілген газ мөлшері, 100- түрақты цифр.
Сонымен газ алмасуға оттегі мен көмір өышөыл газы қатысады, ал азот қанша мөлшерде дем алғанда өкпеге барса, сөл мөлшерде қайтадан айналадағы ортаға бөлініп отырады.
Әдебиет: Негізгі (1,2,3) Тақырып 14. Ас қорыту жүйесі физиологиясы Жоспар: 1. Азық қорыту жүйенін жалпы сипаттамасы. 2. Қарындағы азық қорытылуы 3. Күйіс қайыратын малдың азық қорыту ерекшеліктері Азық қорыту дегеніміз – күрделі қоректік заттардың қарапайым түрге айналуы және оларды организмнің сорып, өзіне сіңіруі. Азық қорыту жүйелерінің атқаратын негізгі қызметтері. сөл бөлу, ұсақтау, аралстыру, жылжыту, керексіз заттарды сыртқа шығару және сору. Қабылданған азық организмде физикалық, химиялық және биологиялық түрде өнделеді Физикалық өнделуі дегеніміз – азықтын ылғалдануы, ұсақталуы, жұтылуы және асқазан арқылы жылжу. Биологиялық қндеу микроорганизмдердің қатысуымен өтеді Өндеудің осы әсіресе ауыл шаруашылығы малында кең орын алған Химиялық өндеу ферменттердін қатысуымен жүреді. Фермент өдегеніміз организмдегі химиялық реакцияларды жылдамдататын биологиялық катализатор. Азықта қорытатын ферменттер үш топқа бқлінеді: 1- протеазалар – белоктарды ыыдыратушылар; 2- карбогадразалар – қанттарды ыдыратушылар; 3- эстеразалар мен липоидтарды ыдыратады.
Қарында үш түрлі клеткалар орналасқан. Олар бас, қосымша және айнала қоршалған клеткалар. Бас клеткалар ферменттері бөледі, қосымша клеткалар сөл және айнала қоршалған клеткалар тұз қышқылын бөледі осы көрсетілген үш түрлі клеткалардан бқлінген заттарды қарын сөлі дейді қарын сөлі түссіз, қышқыл реакциялы рН-0,8-1,0 сұйыұ зат. Сөлдін құрамында су- 99,2-99,6 проц. 0,4-0,8 құрғақ зат бар. Құрағақ заттар органиқалық емес және органиқалық қосылыстрадан құралған. Қарын сөлінің құрамында төрт фермент бар:1- пепсиноген тұз қышқылының әсерінен пепсинге ауысады. Пепсин белоктарды альбумоз бен ппептондарға дейін ыдыратады; 2- реннин- сүттін казеиноген белогін казеинге ауыстырады, немесе сүтті ірімшікке айналдырады; 3-қаарындық липаза –эмульсияланған майды глицерин мен май қышқылдарына дейін ыдыратады; 4- желатиназа желатинді сүйықтандырады.
Тұз қышқылының қарындағы ролі: 1- қарныда қышқыл орталық жасайды; 2- пепсиногнеды пепсинге ауыстырады; 3- белоктарды ісіндіріп, олардың көлемін ұлғайтады; 4- бактериоцидтік қасиет береді; 5- азықтардыың ішекке ауысуына қатысады; 6- ащ ішектегі бөлінетін просекретинді гастринге ауыстырады.
Қарын сөленең бөліну кезендері. Қарын сөлі бөлінуінің екі кезені бар: 1- рефлекторлық кезен – тамақ жегеннен соң итте 5 минуттан кейін басталып, 1-2 сағатқа созылады. Тамақты қабылдаған кезде ауыздаға және қарындағы рецепторлар тітіркеніп тітіркену сопақша мидағы сөл бөлу орталығына барады. Ол орталықтан қарынға кезеген нерв арқылы беріледі де итте сөл бөлу басталады. 2- нейро-химиялық кезең- итте тамақ қабылданғаннан соң 30-40 минуттан кейін бастлып, секреция 5-8 сағатқа дейін созылады Бұл кезенде көккөністер мен ет сорпасынада болатын гистамин, қарында бөлінетін прогастрин тұз қышқылының арқасында гастринге ауысып, қанға соорылып, сопақша миға барып бөлінуді реттейтін орталықты қоздырады. Осы орталықтан қозу қарынға тағы да кезеген нерв арқылы беріледі де сөл юөліне бастайды.
Күйіс қайыратын малдың –мүйізді ірі қара, түйе, қой-ешкі қарыны төрт бөлімнен құралған: таз қарын, жұмыршақ, қатпаршақ пен ұлтабар. Түйеде қатпаршақ жоқ, сондықтан оның қарыны үш бөлімнен құралған. Осы көрсетілген бөлімдерден тек ұлтабар нағыз қарын болып саналады. Себебі ұлтабарда қарын сөлі бөлінеді Ал, қарынның басқа бөлімдерінде азық қорыту микрооргнаизмдердің қатысуымен өтеді Төрт бөлім қарынның ең үлкені таз қарынМүйізді ірі қара малда оның көлемі 100-300 л, ал қой мен ешкіде 12-3-20 л. К үрделі қарын бөлімдеріне микроорганизмдер ірі азықтар мен сү арқылы, сиырдың бұзауды жалауының. Күрделі қарын бөлімдерінде ұш типті микроорганизмдер өсіп дамиды. Олар- инфузориялар – қарапайымдар, бактериялар- мен саңырауқұлақтар Көрсетілген үш типті микроорганиздердің қатысуымен белоктар, қанттар мен майлар ыдырап, әр түрлі заттар пайда болады. Микроорганизмдер қоректік заттарды ыдырататын арнайы ферменттер бөледі. Инфузориялар көбнесе азықты араластырады және клетчатканы ыдыыратады. Саңырауқұлақтардың қызметіне келеск, олар қанттарды аштып К және В тобындағы витаминдерді түзеді.
1. Заттар алмасуы және оның түрлері 2. Органзмдегі қуаттың алмасуы 3. Белоктардың алмасуы Заттар аламсуы дегеніміз – айналадағы ортадан келетін немесе организмнің өзіндегі органиқалық және органиқалық емес заттардың химиялық өзгерістерінің жиынтығы. Заттар алмасуы екі құбылыстан түрады анаболизм және катаболизм. Анаболизм – заттардың сінірілуі, қарапайым заттардан организмде ку-үрделі заттардың пайда болуы Мысалы, жана клеткалардың пайда болуы. Катаболизм- тірі материяның құруы, организмдегі заттардың ыдырауы. Мысалы есі клеткалардыңі ыдырауы. Ассимиляция мен диссимиляция құбылыстары тек органиқалық табиғатта ғана болады. Заттар алмасуы организмдегі азық қорытудан басталады. Қорытылған азықтар организмде үш түрлі роль атқарады: 1- құрылысс материалы ретінде пайдаланатын пластиқалық ролі 2- қуат бөлу ролі 3- қанттар мен майлардың қор ретінде жиналуы. Заттар аламсу түрлері: 1- Организмдегі жалпы зат алмасуы – малдың дағдылы жағдайындағы зат алмасуы. 2- Негізгі зат алмасуы – тіршілік әреккетін сақтау үшін болатын зат алмасуы зат алмасудың бұл түрін анықтау үшін келесі үш түрлі жағдайды сақтау қажет: 1- тыныштық жағдайда анықталады; 2- айналадағы ортаның қолайлы температурасында болуы ; 3- ашқарында немесе азық қабылданғаннан соң 12-24 сағаттан кейін. 3- Аралық зат алмасуы – клеткалар мен тканьдердегі заттардың алмасуы. Заттар алмасудың бұл түрі ішектегі коректік заттардың сіңүінен басталып, белоктық, көмірсутектік заттар, май және су мен тұздар алмасуы. 4- Өнімдік зат алмасуы - өнім алғандағы немесе жұмыс жасағандағы заттардың алмасуы.
Організмдегі зат алмасуы кезінде қуат пайда болады Қоректік заттардың потенциалдық куаты, организмде куаттын басқа түрлеріне негізінен жылуға, 20-25 процент механиқалық және өте аз мөльшерде электрлік куатқа ауысады. Қабылдаған азықтың өзінде тұрған әлі бөлінбеген құатты, қоспадағы куат дейді Азықтардың құрамынан ыдырап бөлінетін заттардың куатын алып тастағаннан қалған, қоспаыз таза куат деп атайды.
Анаэробтық процестердде пайда болған қуаттын 50 проценті макроэргте жиналады. Аэробтық тотығуда да макроэргтер АТФ- тін 36 молекуласында жинақталады. Клеткалардағы куаттар митохондрийларда пайда болады. Жануарлар организмнің клеткалары биологиялық кажетке күн сәулесіне жинақталған қоректік заттарды пайдаланса ғана тіршілік ете алады. Сондықтан оларды гетеротрофты клеткалар дейді. Тікелей және жанама жылылықты өлшеу. Тікелей жыжылықты өлшей әдәсә бөлінетін барлық куат мөлшері анықталады Бүл әдісте биокалориметр мен градиентті қалориметр қолданылады. Биокалориметр қабырғасы екі қабат металдан жасалады камераның төбесінде калориферлық түтіктер арқылы су ағады. Малдың организмнен тері, зәр, нәжіс, тыныс алу арқылы бөлінетін жылу түтіктерден ағып жатқан суды жылытады. Камерадан ағып шыққан судың мөлшері үнемі өлшеніп отырылады. Судын алғашқы және кейінгі температурасы мен ескере отырып, бөлінген жылудың мөлшерін анықтауға болады. Бұл әдіс сирек қолданылады. Себебі металдан екі қабат қабырғалы камераны жасау қымбатқа түседі. Осыған байланысты жанамалы жылу өлшеу жиі пайдаланады.
Жанама жылу өлшеу бойынша, тыныс алғандағы пайдаланған оттегімен бөліп шығарылған көмір қышқыл ғазының мөлшері анықталады. Бір литр оттегі пайдаланылғанда немесе 1 л СО 2 шығарылғанда бөлінген жылуды О 2 және СО 2 калориялық коэффициенты дейді. Тыныс алу коэффициенты дегеніміз көмір қышқыл газы көлемінің қабылданатын оттегі көлеміне қатынасы СО 2 ТК = О 2
болады. Сонымен, майлар тотыққан кезде ТК – 0,7 тең болады Ал белоктар тотыққанда тыныс алу коэффициенты 0,8 – ге тен.
Белоктар тірі протоплазманың негізін құрайды. Организмдегі ферменттер, гормондар, гемоглобин, гемоцианин, фибриноген т.б. барлығы белоктардан құрарлған Белоктың құрамы өте күрделі болады. Олардың құрамына 25 –ке дейін аминқышқылдары, фосфор қышқылы, көмірсутек пен май топтары кіреді. әрбір организм белоктарының ерекшелігі бар. Мұның себебі аминқышқылдарының байланысу реті мен жүйесіне байланысты. Белок алмасуының ақырғы өнімі ретінде аммиак, мочевина, зәр қышқылы, креатини, гиппур қышқылы, аденин т.б. заттар организмнен бөлінеді. Әдебиет: Негізгі (1,2,3) Тақырып 16. Бүйректер және басқа да сыртқа шығару ағзаларының қызметі. Жоспар: 1. Зәрдің құрамы мен қасиеттері 2. Зәрдің пайда болуы теориялар
3. Зәрдін пайда болуын және бөлінуін реттеу Зәр сары түстіі сұйық зат. Дапра тұяқтыларда көмір қышқылы кальций ұосылысы салдырынан зәр шырышты болды. Өалған малдың зәрі сұйыұ және тқнық болады. Жалпы зәрдің құрамы жеген азыққа, ішкен судық мқлшеріне малдың физиологиялық жағдайына жыл мезгілі мен ауа райына байланысты. Зәрдің осмостық қысым мқлшері 23-30 атм, сыбағалы салмағы 1,050-1,060. Оның реакциясы жәйтін малда сілтілі, ет жейтіндердде – қышқыл, ьағаусыздарда- амфотерлік. Дене қызметі кезінде зәрдін рН төмендейді. Зәр кұрамының 96 проценті су, 4 проценті құрғақ заттар. Олар органиқалық және емес зөаттардан құралған Органиқалық заттарға мочевина, зәр қышқылы, аммиак, аденин, ксантан мен сияөты пурин негіздері, креатинин эфиркүкірт қышқылдары жатады. Зәрдін сарғыш түсі урохром, уробилин мен уроэтрин пигменттеріне байланысты болады байланысты. Бүйрек қабынған кезде зәр арқылы белктар бөлінеді, оны альбуминурияя –дейді. Бүйрек пен зәр жолдарывна қан құйылғнда,, зәр құрамында қан бөлінеді – гематурия Жұқпалы мен ішқұрт ауруларында зәр арқылы гемоглобин бөлінеді, оны немоглобинурия дейді. Сонымен, қалыпы зәрде белоктар, қанттар, қан мен гемоглобиндер болмау керек Қан мен зәр құрамында, қан мен гемоглобиндер болмау керек қан мен зәр құрамын салыстыру кезде, зәрдің құрамында қанға қарғанда мочевина 70 есе, аммиак 40 фосфаттар – іқ, зәр қышқылы 25 есе кқп. Зәрпайда болуы туралы теориялар: а. Фильтрациялық- реабсорбциялық теория. мальпиги шумақтарындағы қан тамырларының қысым мөлшері сынап бағанасы бойынша 70-90 мм. Шумақтарға келетін тамыр, шығатын тамырға қарағанда жуан болады. Сол себептен шумақтарға біраз қан бөгеліп, онан соң сүзіліп, провизорлық немесе алғашқы зәр пайда болады Зәрдің бұл түріне қандағы заттардың, белоктардаң бәрі кіреді. белктар каллоидты заттар болғандықтан капиллярлар қабырғасының саңылауынан өтмейді Иреленденген өзекті жолдар мен Генле тұйық тұзағынан микробүрлердің арқасында провизорлық зәрден аминқышқылдары, глюкоза, су мен минерал тұздары қанға қайтадан сінеді. Осы процестің нәтежесінде аңырқы немесе дефинитивтік зәр пайда болады. 90 л провизолрық зәрден 1 л ақырғы зәр пайда болады Минутына бүйрек тамырлары арқылы 750 мл, ал тәулігіне 1000 л қан өтеді. Организмде барлық қан бәйрек тамырлары арқылы 5-10 минетте ағып өтеді. Ал, мочевина, сульфаттар мен креатинин сияқты заттар қанңа қайтадан сорылмайды. Геннле тұзағынаң төмен түсетін бөлімнің эпителийі қанға қайтадан суды сіңіріді, ал натрий йондарын сіңірмейді. Бұл тұзақтың жоғарғы көтерілетін бқлімнің эпителий белсенді түрде қанға натрий йондарын сіңіреді, ал суды сіңірмейді. Бүйректе сүзу мен қайтада сіңу құбыллыстарынан басқа түзілу процестері де болады. Мысалы бензой қышқылы мен гликоколдан гиппур қышқылы түзіледі. Құрамнан бөлінген амин қышқылдары мен АТФ- тен аммиак пайда болады. Глютаминаза ферменті глутаминді, глутамин қышқылы мен аммиаққа ыдыратады. б.Боумен мен Гейденгайнның секреторлақ теориясы. Бқл теория бойынша Мальпиги щұмақтарында қаннаң тек су мен минерал сүзіледі, ал иреленденген өзекті жолдарда мочевина, зәр қышқылы мен аммиак сияқты ерекше заттар секрет ретиінде бөлініп шығады. в. Людвигтің сүзу теориясы. Бүйирктін шумақтарында өте сұйық зәр сүзіледі де, иреленденген өзекті жолдарда ұайтадан тек су сіңіп өзінің қалыпты жағдайындай қойылады. Сонымен, Боумен мен Людвигтің теориялары зәрдін пайда болуын ғылымның дамуына сай түсіндіре алмайды. Зәрдің пайда болуын реттейтін орталық – сопақша мидың төртінші өарыншасында орналасып, аралық мимен байланысқан. Бұл орталықтан бүйрекке кезегн нерв импельстары мен симпатиқалық нервтер арқылы жеткізілинеді. Кезеген нервтің қозу бүйрек арқылы су бөлінуін күшейтіп, азотты заттардың бөлінуін тежейді. Ал, симпатикалық нервтер қозса зәрдің құрамына асс тұзатың бқлінуі күшейеді. Бір жердің ауру, зәр пайда болуын күрт азайтады. Мұндай құбылысты- рефлекторлық анурия дейді. Зәр пайда болуының гуморальді реттеуші ретінде мочевинаны, пуріндік негіздерді, минерал тұздарын айтқвн жөн. Бүйрек қызметі шартты рефлекстер пайда болуы арқылы да реттеледі. Бұл жағдайда иттерде зәр пайда болу күшейеді. Біраздан соң метроном дауысы иттердің зәр пайда болуын күшейтеді.. Зәр пайда болуына әсер ететін гормондар: тироксин, адреналин мен вазпрессин. Тер мен қарын бездеріне қарағнда бүйрек тканьдері су мөлшерін арнайы рефлекстер арқылы реттейді. Тканьдерде су көп болған жағдайда вазопресссиннің бөліну! төмендеп, судың сіңуі азайып, бүйрек зәрді бөле отырып, организмді артық судан босатады. Әр миалда тәулігіне болатын зәр мқлшері: жылқыда –2-5 л, бұқада-6-12 л, қой мен ешкіде 1,5-2 л, шоқада 2-4 л, итте-0,5-1 л
Хронофизиология. Жасөспірімдер физиологиясы. Жоспар: 1. Хронобиологияның тарихы. Хронобтологияның негізгі анықтамалары 2. Хронобиология әдістері 3. Биологиялық ритм, оның параметрлері мен жіктелуі.
аралығында биологиялық жүйелерде болатын ырғақты өзгерістерді зерттейтін саласы. Кейде биологиялық процестер мен құбылыстардың мезгіл-мезгіл қайталануын зерттейтін ғылым саласы — биоритмологияны да хронобиология деп атайды. Адам баласы өзі пайда болған кездерден бастап-ақ табиғатта болатын ырғақта биологиялық процестерге мән беріп бақылап отырған. Осыған байланысты уақытқа сәйкес биологиялық жүйелерде болатын ырғақтылықты тірі организмдердің негізгі қасиеттерінің бірі деп қарастырады. Қазіргі кезде хронобиология ғылымы өз зерттеулерін математика, физика, т.б. ғылымдармен тығыз байланыста жүргізеді.
сипатындағы мезгіл-мезгіл қайталанып отыратын өзгерістер реттілігі. Биологиялық ырғақ барлық тірі организмдерге тән және ол клеткалық процестерден бастап популяциялық, биосфералық құбылыстарды қамтиды. Мұны зерттейтін ғылым саласы — биоритмология. Биологиялық ырғақ табиғи жағдайда қоршаған ортадағы құбылыстар өзгерістеріне сәйкес жүреді, “Биологиялық сағат” қызметін атқарады, организмнің уақыт пен кеңістікте бағдарлануына, қоршаған ортадағы өзгерістерге алдын-ала дайындалуға мүмкіндік береді. Биологиялық ырғақ өсімдіктерде жапырақтар мен күлте жапырақшалардың тәуліктік және физиолгиялық өзгерістері (күзгі жапырақ тастау, қыста өркендердің қатаюы, т.б.) түрінде байқалады. Ал жануарларда биологиялық ырғақ әр түрлі физиологиялық-биохимиялық процестер (температура ауытқулары, гормондар бөлінуі, РНҚ синтезі, рибосома құрылуы, клеткалардың бөлінуі, т.б.) активтілігінің кезеңділігімен бейнеленеді. Жеке органдардың, тіндердің, клеткалардың тәуелсіз ырғақтары биологиялық құбылыстардың мерзімдік реттілігін құрайды, тірі организмдерде жүретін барлық процестердің үйлесуіне негіз болады. Биологиялық ырғақ тұқым қуалайды және табиғи сұрыпталу мен организмдердің бейімделгіштігінің маңызды факторы болып табылады. Биологиялық ырғақ пайда болу себептеріне қарай экзогенді және эндогенді болып бөлінеді. 1. Экзогенді биологиялық ырғақ — организмнің сыртқы күш әсеріне, қоршаған ортаның мерзімдік өзгерістеріне жауабы.
2. Эндогенді (дербес, ырықсыз) биологиялық ырғақ тірі организмнің өзінде туындайтын активті процестердің толқынына сәйкес қалыптасады. Ол қайтарымды байланыс механизмімен реттеледі. Осы байланыс тұйықталатын биологиялық құрылым деңгейіне қарай клеткалық , мүшелік, организмдік, популяциялық биологиялық ырғақтар болып жіктеледі. Маңызына байланысты биологиялық ырғақ физиологиялық (тыныс алу, қан айналу, т.б.) және экологиялық (организмнің сыртқы ортаның құбылмалы жағдайына бейімделуіне мүмкіндік беретін) болып бөлінеді. Биологиялық ырғақтың қайталану кезеңі бірнеше секундтан ондаған жылдар аралығын қамтуы мүмкін. Қайталану мерзіміне қарай биологиялық ырғақ ультрадианды (1 минуттан 10 — 12 сағат аралығында), циркадианды, тәуліктік (бір тәулік ішіндегі жануарлардың физиологиялық құбылыстары мен қылығының бір заңдылықпен тербелуі; бұл жарық, температура, ылғалдық әсеріне байланысты), айлық (айналымы жағынан ай фазасына — айдың толуына, 29, 53 тәулікке жуық), жылдық немесе маусымдық (жыл сайын қайталанып отыратын процестер: жануарлардың ұя салуы, қоныс аударуы, өсу қарқынының өзгеруі), көп жылдық (ауа райының, тіршілік жағдайының планетарлық өзгеруіне байланысты) және теңіздің көтерілу ырғағына сәйкес (24,8 немесе 12,4 сағат сайын байқалатын теңіздегі тіршілік заңдылықтары: қимыл белсенділігі, газ алмасу қарқыны, планктондардың жоғары-төмен ығысуы, т.с.с.) болып бөлінеді. Биологиялық ырғақ - психологияда — адамның психикалық белсенділігінің күшеюі мен бәсеңдеуінің кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғағы 2 түрлі болады: сыртқы биологиялық ырғақ (Күн активтілігінің циклділігімен, жыл мезгілдерінің, тәуліктің ауысуымен байланысты пайда болатын) және ішкі биологиялық ырғақ (адамның ішкі психикалық және физикалық іс-әрекетінің жағдайымен анықталатын). Жұмысқа қабілеттілік пен қажу кезеңдеріне, әсіресе, адам психикалық белсенділігінің тәуліктік биологиялық ырғақ әсер етеді. Оның ерекше маңызы бар: ең үлкен белсенділік таңертең (сағат 8 — 12), ең аз белсенділік — тәулік ортасында (сағат 12—16), екінші ең үлкен белсенділік — кешкі мезгілде (сағат 16 — 2), барынша байқалатын ең аз белсенділік — түнде (сағат 2 — 8) болады. Таңертеңгі және кешкі мезгілдегі белсенділіктің сергектігі организмде болып жататын ішкі биохимиялық процестерге байланысты. Мысалы, адам психикалық белсенділігінің ішкі биологиялық ырғағының тәуліктегі күшеюі мен бәсеңдеуі организмдегі адреналин мен норадреналин гормондарының көбеюіне тәуелді. Мұндай қатаң тәуелділік ішкі биологиялық ырғақтар мен сыртқы тіршілік әрекетінің ұйымдасуы арасында нақты үйлесімнің болуын қажет етеді. Егер бұл үйлесім бұзылатын болса, оның нәтижесі жүйке жүйесінің түрлі ауруларына (мысалы, ұйқының бұзылуы, невроздар, жүрек-қан тамырларының аурулары) соқтырады. Сондықтан психологиялық тексеру мен психокоррекцияда міндетті түрде адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғақ құрылымы ескерілуі тиіс.
Тақырып 18. Бейімдеушіліктің негізгі заңдылықтары. Жоспар: 1. Бейімдеушіліктің жалпы принциптері мен механизмдері. 2. Беймделу процесінің даму кезендері. 3. Адамның беймеделу ерекшеліктері. 4. Стресс және стрессорлық әсер туралы түсініктеме.
Бейімделу — организмдердің әрбір түрге тән белгілі шектері бар ортаның жағдайына бейімделу процесі.Түз жануарларының ашық әрі қүрғақ кеңістікті ортадағы тіршілікке эволюциялық бейімделуі тез жүгіруге, құрғақ шылық жағдайына, т.б. бейімделуі; Қиыр Солтүстікке және баска да экстремалды аймақтарға тұрақты қоныстану үшін көшіп барған адамның физиологиялық немесе онтогенетикалык бейімделуі ("әдеттенуі"). Бір ұрпақтың жеке физиологиялық бейімделуі фенотиптік бейімделу деп аталады да, бұл ұрпақтан урпаққа көше отырып генотиптік бейімделуге өтеді, ал сұрыпталу барысында — эволюциялық бейімделуге ауысады. Генотиптік және эволюциялық бейімделумен салыстырғанда физиологиялық бейімделу толық жетілмеген. Организмнің бастапқы жағдайға оралуы қайта бейімделу , деп аталады; ортаның өзгерістегі жағдайына ыңғайлануды дизадаптация дейді. Сонымен бірге жаңа әлеуметтік ортаға, мысалы, ауылдан қалаға келген мигранттардың бейімделуі — адамның әлеуметтік бейімделуі жеке қарастырылады. Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша 7. Тәжірибелік (семинарлық, зертханалық, студиялық,жеке) сабақтардың мазмұны, сағат көлемі. Тақырып: 1. Физиологияда қолдалатын негізгі әдістермен және лабораториялық құрал-жабдықтармен танысу. (1сағат) Жоспар: 1.Жедел және созылмалы эксперименттарді өткізу әдістерімен танысу. 2. Жануарларды фиксациялау әдістері. 3. Зертханалық жұмыстарды орындау кезінде қолданылатын құрал-жабдықтар. Тапсырма 1. Лабораториялық аспаптармен құрал- жабдықтарды көрсетіп, оларды сабақта пайдаланатына қысқышы түсінік беруі(электростимулятор, руминограф, миографтар, штативтер, кимограф гемометр Сали, Горяев камерасы, Панченков аппараты, меланжердер, вязкозиметр және т. б.).
Тапсырма 2. Жанауарлардың матап- байлау әдістері Тапсырма 3. Жануарларға шектеленген және жалпы наркоз беру Бақылау сұрақтары: 1. Фыизиология мақсаты және міндеттері ? 2. Физиология даму тарихи ? 3. Физиологиялық зерттеулерде қолданалатын тәсілдер ? 4. Тітіркендіргіштер дегеніміз не, олардың классификациясы ? 5. Тітіркеу қозу, қозғыштық деген не ? 6. Нерв импульсы деген не ? 7. Рефлекс дегеніміз не ? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 2. Нерв- бұлышқ ет прапаратын дайындау. Қозғыштканьдердін қасиеттері. (1сағат)
Жоспар: 1. Нерв-бұлшық ет препаратын дайындау әдісін меңгеру. 2. Ет талшықтарының физиологиялық қасиеттерің зерттеу
Тапысрма 1: Нерв- бұлшық ет препаратын дайындау
Тапсырма 2: Ет пен талшықтарына әр түрлі тітіркендіргіштердің әсері Тапсырма 3. Бұлшық еттің жиырылу мөлшері мен тітіркендіргіш күшінің байланысын анықтау. Бақылау сұрақтары: 1. Қозу дегеніміз не ? 2. Қозғыштық деген не, оны анықтау әдісі? 3. Қозғыштық табалдырығы деген не ? 4. Қай тканьдердің (үлке) қозғыштығы жоғары ? 5. Бұлшық еттің жиырылу мөлшері мен тітіркендіргіш күшінің байланысы қандай ? 6. Оптимум, пессимум деген не ? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 3. Тірі тканьдердегі электірлік құбылыстары. (1сағат) Жоспар: 1. Тірі тканьдердегі биоэлектірлік тоғының бар екендігін және ықпал мен дамыл тоғының болатының анықтау Тапсырма 1. Гальванидің 1-ші тәжірибесі. Нәтежесін жазу, қорытынды шығару. Тапсырма 2. Гальванидің екінші тәжірибесі. Дымыл то пайда болуының схемасын салу. Нәтежесін жазу, қорытынды шығару.
Тапсырма 3. Маттеучидың 2-ші тәжірибесі. Ықпал ток бра екенін көрсетеді. Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы. Бақылау сұрақтары: 1. Тірітканьдерде қандай тоқ пайда болады ? 2. Гальванидің тәжірибелерінің маңызы қанадай 3. Маттеучи тәжірибелерінің маңызы қанадй ? 4. Ұлпаларда биопотенциалдардың пайда болуы механизмін қазіргі кездегі қөзқарас (теориялар) ? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 4. Бұлшық еттердің жиырылу тұрлері (1сағат) Жоспар:
Тапсырма 1. Бұлшық еттің оқшауланған жиырылуын жазып талдау. Тапсырма 2. Бұлшық еттің жиырылу жиынтығы. Қыцсықтарды тегіс тетаниқалық жиырылу түрлерін жазу және талдау.
Тапсырма 3. Введенскийдің парабиозы Бақылау сұрақтары: 1. Бұлшық еттің жиырылуының түрлері. Тетаникалық жиырылудын табиғаты ? 2. Оқшауланған жиырылу. Бұлшық еттің қоздыру кезіндегі қозғыштықтың өзгеруңі ? 3. бұлщық еттің жиырылуы мен химизмі ? 4. Оптимум, пессимум деген не ? Тақырып 5. Нерв талшықтарының кейбір қасиеттері. (1сағат) Жоспар: Тапсырма 1. Нерв талшықтарының қозуды жеке өткізуін анықтау
Тапсырма 2. Жекеленген нерв талшығының қозудан екі жақты өткізу Тапсырма3.Введенский тәжірибесі бойынша нервтің аз шаршамайтындығын талдау Бақылау сұрақтары: 1.Нерв талшықтарының құрылысы мен физиологиялық қасиеттері ? 2. Миелінді және миелинсіз нерв талшықтарындағы қозу импульстарының таралу ерешелектері ? 3. Тканьдердің лабильдік қасиеті ?
Тапсырма 1. Бұлшық ет-нерв препараты арқылы парабиоздың пайда болу кезендерін тұсіндіріп, сурет салып, қорытынды шығару Бақылау сұрақтары: 1. Парабиоз дегеніміз не және оның даму кезеңдері қандай? 2. Тежелу табиғатын қалай түсіндіруге болады? 3. Шаршау деген не және оның қасиеттері. 4. Нерв талшықтарының шаршамайтындығын қалай түсіндіруге болады? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 7. Жүлын рефлекстері. Рефлекс уақытын анықтау және рефлекторлық доғаны талдау (1сағат) Жоспар: 1.Бақылау сұрақтар бойынша тақырыпты талқылау. БЖ жазу. 2. Бақаның жұлын рефлекстері бойынша зертханалық жұмыс өткізу. Тапсырма 1. Бақаның жұлын рефлекстері Жұлын рефлекстері жұлын бар бақада ( бас миы алынып тасталған) рефлекторлық доғамен танысу және әрбір түйінің маңызын дәлельдеу. Рефлекторлық доғанын үзбелерің схема арылы салу. Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы.
Тапсырма 2. Рефлекс уақытын анықтау. Тапсырма 3 Рефлекторлық доғаны талдау. Бақылау сұрақтары: 1. Рефлекс дегеніміз не ? 2. Рефлекстің классификациясы ? 3. Рефлекстің биологиялық маңызы ? 4. Рефлекторлық доға дегеніміз не ? 5. Рефлекторлық доғаның бөлімдері, олардың қызметі ? 6. Рефлекстің рецептивтік аймағы дегеніміз не?
Тапсырма 1. Нерв орталығының қасиеттерін анықтау Хаттаманы құрастыру. Нерв орталығындағы қозу және иррадиациялық қозу механізмін түсіндіру. Бақылау сұрақтары: 1. Нерв орталығы дегеніміз не ? 2. Орталық нерв жүйесінің қасиеттері ? 3. Әрбір қасиетінің маңызы ? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 9. Орталық нерв жүйесіндегі тежелу құбылыстары (1сағат) Жоспар: Тапсырма 1. Нерв орталығындағы тежелуді зерттеу. Сеченовтын тәжіребесі. Тапсырма 2. Жүлын рефлексетінің өзаралық тежелуі Тапсырма 3. тежелу бойынша Гальтонд тәжірибесі Хаттаманы құрастыру: 1. Тәжірибе нәтижелерін кесте бойынша құрастыру 2. Сеченовтың тежелуін сэхема арқылы суретін салу Бақылау сұрақтары: 1. Тежелу дегеніміз не ? 2. Тежелу құбылысынң алғаш реет кім байқаған және қай тәрірибеден : 3. Тежелу механізмі қалай өтеді ? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 10. Сопақша , ортанғы және аралық мидың физиологиясы (1сағат) Жоспар: Тапсырма 1. Тақырыпты бақылау сұрақтары бойынша теориялық түрде талқылау. АБ өткізу. Тапсырма 2. Қимылдың реттелуі мен мишықтың ролін зерделеу бойынша практикалық жұмыс өткізу. Бақылау сұрақтары: 1. Ортаңғы мидың физиологиясы 2. Қандай рефлекстер тоникалық және позотоникалық деп аталады? 3. Осы рефлекстердің орталықтары қайда орналасқан? 4. Осы рефлекстердегі қызыл ядро мен Дейдерс ядросының ролі 5. Сопақша мидың физиологиясы, құрылысы мен қызметі. 6. Мишықтың физиологиясы мен қызметі 7. Мишықты жойған кездегі жануарлар қимылында қандай өзгерістер байқалады. 8. Аралық мидың физиологиясы мен қызметі Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 11. Шартты рефлекстердін пайда болуы (1сағат) Жоспар: 1. Бақылау сұрақтар арқылы тақырыптын теориялық талдау. БЖ жазу 2. И.П.Павловтың әдісі арқылы шартты рефлекстер пайда болуын практиқалық жұмыс өткізү. Тапсырма 1. Иттің қоғануға арналған шартты рефлексін қалыптастыру Тапсырма 2. Тежелудің өшуі жойылыуы Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы. Бақылау сұрақтары: 1. Орталық нерв жүйесінің қай бөлігіне жоғары дәрежелі қызметі жатады ? 2. Үлкен ми жарты шар қыртысының қызметінің негізінде не жатады ? 3. Үлкен ми жарты шар қыртысының қызметін анықтау тәсілдері ? 4. Шартты рефлекс дегеніміщ не ? 5. Шартты рефлекстің пайда болуы механизмі ? 6. шартты рефлекстер қалыптасу үшін қандай жағдайлар қажет ? 7. Шартты рефлекстің маңызы қанадй ? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 12. Көру және тері анализаторлар (1сағат) Жоспар: 1. Бақылау сұрақтар арқылы тақырыптын теориялық талдау. БЖ жазу 2. Қөз торшасындағы соқыр дақты табу. Жылуды және муықты сезетін рецепторлардың бөлек орналасқан дәлелдеу, және терінің 1 см ауданындағы олардын саның анықтау Тапсырма 1. Соқыр дақты табу ( Мариотта тәжірібесі). Мариотта сүретін салу, қорытынды жасалу.
Тақырып 2. Тері рецепторлары. Сызғыш арқылы өлшеп нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы. Бақылау сұрақтары: 1. Анализаторлар дегеніміз не және қандай қызмет атқарады ? 2. Көру анализаторларының құрылысы мен қызметі 3. Қөз аккомадациясы мен адаптациясы дегеніміхз не, оның механизмі қандай ? Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша Тақырып 13. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы (1сағат) Жоспар: 1. Ішкі секреция бездерінің қызметі 2. Гормондар олардың қызметі 3. Рефератты жазу және келесі тақырыптар бойынша оны қорғау Реферат тақырыптары: Бақылау сұрақтары: 1. Ағзадағы гуморальды реттелу, оның ОЖЖ байланысы және оған тәуелділігі. 2. Гормондар, Олардың қасиеттері және маңызы. 3. Гормондар, олардың қызметінің механизмі. 4. Гипоталамо-гипофизарлық жүйе, олардың маңызы. 5. Аденогипофиз және оның гормондарының физиологиялық действие. 6. Нейрогипофиз, оның гипоталамуспен байланысы. Нейрогормондардың физиологиялық әрекеттері. 7. Қалқанша безі және оның гормондарының физиологиялық қызметі. 8. Бүйрекүсті безі, оның гормондары және олардың физиологиялық қызметтері. 9. Ұйқы безінің эндокриндік қызметі, оның гормондарының физиологиялық ролі. 10. Көмірсулар алмасуы және оны реттеу. 11. Күйіс қайтаратын малдардағы көмірсулар алмасуының ерекшеліктері және оның гормондар арқылы реттелуі. 12. Май алмасу және оның реттелуі.. 13. Ақуыз алмасуы және оның реттелуі. 14. Күйіс қайтаратын малдардағы ақуыз алмасуының ерекшеліктері және оның гормондар арқылы реттелуі 15. Ішкі секреция бездері мен Д дәруменінің қандағы Са және Р тұрақтылығын сақтаудағы ролі. 16. Бейімделу реакциясындағы гипофиздің, бүйрекүсті қыртысы безі және басқа да бездердің атқаратын қызметі. 17. Су-тұз алмасуы және оның реттелуі. 18. Гуморальдық реттелуі және ұрықтану 19. Қандағы қант мөлшерінің салыстырмалы тұрақтылығын реттеу механизмі. 20. Асқазан-ішек жүйесінің гормондары және оның физиологиялық маңызы. 21. Жүрек-қан тамырлар қызметтерін реттеудегі гормондардың ролі. 22. Сүт түзілу және сүт бөлу механизмінің реттелуі.
1. Бақылау сұрақтар арқылы тақырыптын теориялық талдау. 2.Зәрдің физика-химиялық құрамын зерттеудің әдістерімен танысу. Жұмыс № 1. Зәрдің тығыздығын анықтау Жұмыс № 2. Зәрдің рекцмясын анықтау Бақылау сұрақтары: 1. Бөліп шығару мүшелеріне нелер жатады және олар арқылы қандай заттар бөлінеді? 2. Бұйректін атқаратын қызметі қандай 3. Нефроннық құрылысы 4. Бұйректегі қан айналу ерекшеліктері 5. Алғашқы зәрдің пайда болуы механиізмі, оның құрамы 6. Зәр шығару механизмі 7. Зәр түзілу процесі қандай екі фазадан тұрады? 8. Гипофиздің антидиуретикалық гормонының диурезге әсері? 9. Осмотическалық диурез деген не? 10. Тер шығару процесіне сыртқы факторлардың әсері және оның механизмі ? 11. Тері бездерінің реттелуінде қандай ерекшелік бар?
жүктеу/скачать 292,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|