Исламның Орта Азия мен Қазақстанға таралуы

Мыңдаған жылдар бойы Көк тәңірге табынып, б.д.д. 2-мыңжылдықтың соңына қарай дала пайғамбары (жалған пайғамбардың бірі) Зоратуштра негізін салған Зорастризм сенімін қабылдай бастаған халықты хақ дін Исламға мойынұсындыру, дінге кіргізу оңай болмасын уағыздаушылардың барлығы түсінген. Батыс пен Шығыс елдеріне жаңа дін Исламды күшпен қабылдатып келе жатқан араб жасақтары Орта Азия мен Қазақстанға да осы саясатына сеніп келді. Араб әскербасы Кутайба ибн Мусілім қалың қолмен 712 жылы Хорезм мен Самарқандты, 714 жылы Шашты (Ташкентті) жеңіп алып, Испиджабқа (Сайрам) шабуыл жасап оны басып алғаннан кейін Араб әскербасы Зияд ибн Салих 751 жылы шілдеде Тараздың түбінде Қытай әскерін талқандады, сөйтіп Тараз қаласын иеленді. Содан кейін Сырдарияның арғы бетіндегі халықтар арасында биліктер жүргізіп Аббас әулетінің билігін нығайтты (Мұртаза Жүнісұлы Бұлытай «Ата Баба діні. Түркілер неге мұсылман болды»

Бұл шайқас жөнінде Л.Н.Гумилев: «Жеңіліс былай деп көрсеткен: 712 жылы Самарқандты алған арабтар одан әрі Орта Азияның қойнауына тереңдей түседі. Осы кезде Мәуереннахрға Мочжо бастаған түркі тайпалары келіп, Согданы жаулайды. Арабтар болса Шаш (Ташкент), Ферғанада тұңғыш мешіт салдырады» - деп жазды.

Осыдан 1252 жыл бұрын, яғни 751 жылдың шілде айында Тараз (Талас) қаласына іргелес жатқан Атлах бекінісі маңында күллі Азия мен қазақ жерінің тағдырына түбірлі өзгеріс әкелген орасан зор қанды шайқас болған еді. Зерттеуші ғалымдар оны бірде «Талас шайқасы» деп жазса, бірде «Атлах шайқасы» деп келеді.

Сонымен, 751 жылдың зул-хиджа (шілде) айында Атлах-Талас жерінде әйгілі қанды шайқас басталды. Қытай дерек көздерінен мынадай хабарларды көреміз: «Екі жақ бес күн бойы шайқасты, қарлұқтар жаппай бет бұрып кетті де арабтарға болысып, екі жақтап Тан армиясын қыспаққа алды. Шия Жыны (Гау Шиян Жыны – Э.Д.) ойсырата жеңді».

Таң империясы үшін Атлах-Таластағы масқара жеңілістің қандай ауыр соққы болғанын тарихшы Шуе мырза былай деп бағалайды: «Төрт қалашықтың таңдаулы армиясы түгелдей дерлік жоқ болды. Осы соғыстан кейін Тан патшалығының абыройы түсті, бұрынғы құдіретінен айрылды. Сөйтіп, Тан патшалығының дүркіреп тұрған дәурені өтіп, құлдырауы басталды».

Араб-Қытай дерек көздеріне сүйенген әр ел тарихшылары бұл шайқастың қалай болғаны, қанша әскер қатысып, қанша адам өлгені туралы әртүрлі болжамдар жасап келеді.

Мәселен, Ибн Әл-Асыр «Гау Шиян Жы Қытай жағынан арабтарға жүз мың әскер шығарды (Ферғандықтар мен қарлұқарды қоспағанда), соғыс Тараз өзені, Талас маңында (зул хиджа айында 133 – хижра 1751 жылы 29 шілдеде – Ә.Д.) болды. Қытайлар өлілей 50 мың, тірідей 20 мың адамынан айрылды» - деп нақтылайды.

Талас ғазауаты саяси-әскери тағдырды ғана емес, Орталық Азияның діни тағдырын да біржолата шешкен орны жоғары баға жетпес маңызды уақиға.

Талас соғысының басты нәтижелерін қорыта айтар болсақ:

1. 
   Қытай империяларының экспансионистік жоспарлары тоқтатылды: «Талас маңындағы жеңіліс қытайлықтарға жақсы сабақ болды, сол себепті олар батысты жаулап алу деген ойдан бас тартады. Империя күйреу қарсаңында тұрды».
   
2. 
   Қытайдың Орта Азияға мәдени, саяси ықпалы тоқтатылды.
   
3. 
   Мұсылман арабтар мен түргеш-соғдылар арасында жарты ғасырға созылған қақтығыстар аяқталды.
   
4. 
   Жергілікті халықтардың Исламиятқа көзқарасы түбегейлі өзгерді.
   
5. 
   Бұрын жекеленген адамдар Исламиятты қабылдап жүрген болса, енді топтық қабылдау басталды.
   
6. 
   Түркілердің халифалықтарға абырой-атағы артып, олар Аббаси әулетінің басты қарулы күшіне айналды.
   
7. 
   Түркілер саяси-әскери билігінің күшейгені соншалық, халифалықтардың ең маңызды мәселелерін олар шешетін болды.
   
8. 
   Алғашқы мұсылман-түркі дәулеттері бой көтерді. Түркілер тек Орта Азияда емес, сонау Солтүстік Африка мен Үндістан құрлықтарында да алып мемлекеттер құрды.
   
9. 
   Азия құрлығында буддашылықтың батысқа қарай жайылуы тоқтап, тек Шын-Машын елдерінің дәстүрлі діні болып қалды...
   
10. 
    Талас жеңісінен кейін Исламият Қазақстан жерінде түпкілікті орнықты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймақтарында қалалар, керуенсарайлар, шифаханалар, мешіттер, медреселер, уақыптар – (қайырымдылық мақсатпен Аллаһ жолына бағышталған мүлік) бой көтереді. Көшпелі түркі тайпаларына дін насихаттаушы ғұламалар жіберіледі. Дін насихаттауда түрік тілінің өзіне тән формалары (жырлар, қисса-дастандар т.т.) мол пайдаланылады.
    

Арабтар мұсылмандыққа кірген соң, Ислам мен Алла Тағаланың қалауымен абыройланған басты қауымдар бәрбәрилер, хабаштықтар, ирандықтар, түркілер, қапқаздықтар, үндістандықтар, қытайлар, зеңгілер (негрлер) болды. Кейінгі ғасырларда, мәселен Осман әулеті кезінде Балқан елдерінің славян халықтары (албандар, помақтар, босниалықтар, хорваттар т.т.) иман келтірді. Жер шарының төрт жағында Исламиятты қабылдағандардың саны өсе берді және әлі өсу үстінде. Бүгінгі күні Ислам діні бірегей бүкіләлемдік дін, ол бір ұлттың немесе нәсілдің қарамағында емес, себебі, Исламият бір ұлтқа, қауымға немесе өлкеге жіберілген дін емес, ол күллі ғаламға, адам баласына Құдіреті Күшті Алла Тағаланың шапағатымен өзінің жердегі Хаббибі Елшісі Пайғамбар Мұхаммед (с.ғ.с) арқылы рахмет ретінде жіберілген ғаламдық дін. Тарих соның айғағы, біздер куәсіміз.

Тарихтан белгілі жайттардың бірі – Исламды аша келгендер мен оны орнықтырушылар халықтарды сауаттандырып оқыту үшін, ислам жолын үйрету үшін келген елдерде алдымен медресе-мешіттер салған. Сонымен бірге, ойлаған мақсаттарына жету үшін аса білгір, оқымысты, әулие адамдарын арнайы дүркін-дүркін жіберіп отырған. Олар ислам дінінің таралуына, оның беделінің күшеюіне аянбай еңбек етіп, тер төккен.

Орта Азияның VIII ғасырдан бастап бірте-бірте Ислам дінін қабылдауына байланысты өмір тіршілігі өзгерді. Ежелгі Шаш (Ташкент), Самарқан, Бұхара, Термез, Мерв, Отырар, Испиджаб-Сайрам шаһарлары діни рухани, үлкенді кішілі оқу, білім орталықтарына айнала бастады. Өйткені Ислам негізінен қала мәдениеті еді. Сондықтан да қалалар мен шаһарлар, кенттерде, мешіттер салынып, олардың жанынан медреселер бой түзеді. Жергілікті жұртты жаңа дін ғана емес, сондай-ақ ислам мәдениеті де құшағына алды.

Арабтар Мәуереннаһр деп атаған және оның шеткі уалаяттары боп есептелген Отырар алқабындағы Оқсыз (Уасидж), Кедер, Сүткент; Түркістан маңындағы Шауғар, Қарнақ, Иқан, Ясы; Сыр бойындағы Сауран, Сығанақ, Жент, Шаһркент, Хайрабад, Өзкент, Аркөк, Асанас, Қыпшақ, Баршынкент; Қаратудың теріскейіндегі Бабата, Құмкент, Ақтөбе, Саудакент, Созақ; Сайрам-Испиджаб маңындағы Джумишлағу, Хурлуг, Манкент, Усубаникет; Тараз-Талас аймағындағы Жікіл, Шелжі, Түймекент, Құлан, Меркі, Аспара, Баласағұн; Іле мен Жоңғар Алатауы төңірегіндегі Талғар, Шелек, Түрген, Ілебалық, Қойлық (Қаялық), Алматы шаһарларында да діни-руханият ордаларының іргетасы қаланды. Мұсылман шығысының дін ислам қайраткерлері, ғалымдары мен шежіреші-тарихшылары, саяхатшыларының мұнда келіп-кетіп тұруы сипат алды. Олар осы аймақтың тарихы, этнографиясы, географиясы және мәдениет ошақтарының тіршілік-тынысын хатқа түсірді. Әсіресе Әбу-әл Аббас әл-Балазур (?-892), Ибн Хордадбеһ (820-913), әл-Истахри (850-934), Ибн Хаукал (Х ғ.), әл-Масуди (Х ғ.), әл-Мақдиси (Х ғ.), Құдама ибн Жағфар (Х ғ.), әл-Идриси (1100-1165), Әбу Саъд ас-Самани (1113-1167), Ибан әл-Асир (1160-1234), Йақұт ар-Руми (1179-1229), ибн Баттута (1304-1377), әл-Бакуи (XIV-XV ғ.) және тағы басқалар бай деректер қалдырды. (Әбсаттар қажы Дербісәлі. Егемен Қазақстан, 26.01.2005 жыл).

Сол сияқты Абд әл-Жалил баб (Қорасан ата), Шаһбүзірік, Ысқақ баб, Арыстан баб, Шәмшібүзірік т.т. өлшеусіз еңбек сіңірді. Бұлар қазақ, өзбек, ұйғыр, қырғыз т.б. ұлттар араларында діннен уағыз таратып, сабақ берген. Алғаш келіп ислам ұрқын шашушылардың бастаған ісін кейінгі ұрпақтары да одан ары қарай дамытып, жалғастырған.

Ең алғаш қазақ халқының кереге жайып шаңырақ көтерген жері – Ақарыс. Ислам дінін таратушылар қазіргі Ашхабадты басып Мәріге, одан Чаржоу қаласы арқылы Самарқанд барған. Осы жерде Құнадырдан туған Қырықпан жүздері тұрып қалған. Қалғандары Сырдария бойымен Ташкенттің Солтүстік бетін көп жыл қоныс етеді. Кейін мұнда біразы қалып, өзгелері осы күнгі Шымкент, Жамбылға келіп тоқтаған. Қаратау, Отырар жерлерін мекендеген.

Бекарыс - Орта жүз Түркіменнің қарақұмын қақ жарып Әмударияға жағалай жылжып Ургенч, Ташауз, Нукус, Арал теңізіне тегіс тарады. Сырдария жағалауын жайлап Ақмешіт (Қызылорда), Сарысу бойымен Қарағанды, Есіл, Көкшетау, Ақмола, Қызылжар, Ертіс бойларына дейін жеткен.

Жанарыс – Кіші жүз. Каспийдің оңтүстік-шығыс бетін жағалай жылжып Ақтау, Атырау, Орал, Жайық, Ақтөбе, Қостанайға дейін мекендейді.

Сонау Арабиядан келіп Орта Азия мен Қазақстан елдерінде саяси, мәдени, әдеби, діни істерін жүргізеді. Олар әл-Жалил баб (Қорасан ата), Ысқақ баб, Шаһбүзірік (Сабұлт), Бақсайыс, Диуана Қожа, Аққожа (Жиһангер қожа), Түрікпен қожа, Сейіт қожа, Қылышты ата, Қожа Ахмет Йассауи, Қырықсадақ, Әл-Амин баб, Арыстан баб, Шамшібүзірік, Баба түкті шашты Азиз, Қошқар қожа, Асылқожа, Шортанбай, Жүсіпбек қожа, Майлықожа, Меделіқожа, Саяқып қожалар т.т.б. қожалар ислам дінін тартуда ұшан-теңіз еңбек сіңірген тұлғалар.

Жоғарыда аталған қожалардың әрқайсысы әртүрлі дәрежеде ежелден дін пірлері, ғұламалары болып саналады. Ең алғаш келген қожалар VIII ғ басында Орта Азияға келіп Бұхара қаласында мешіт-медресе салып, халыққа дін-исламды оқытып уағыздаған.

Қазіргі уақытта айналымға түскен ертелі-кеш жазылған ататек шежірелерінің барлығының алар бастауы, табан тірер жері көне тарихи шежірелер болып табылады. Сондай көне көз шежіренің бірі – «Насабнама» деп аталады. Оны ең алғаш араб тілінде Ысқақ баб бабамыз жазған екен. Кейін, яғни 1244 жылы араб тілінен өзбек (шағатай-түркі) тіліне аударылды. Аударған осы Ысқақ баб әулетінің ұрпағы Маулана Сайфиддин Орын Қойлақы баба екен. Ысқақ бабтан осы аудармашы ұрпағына дейін 540 жыл уақыт өтсе керек, демек 1244-540=704 ж. шамасында Ысқақ баб бабамыз өмір сүрсе керек. Бұдан кейін бұл кітап 1349 жылы қайта көшірілген, себебі бұрынғы шежіренің қағазы тозса керек. Осы «Насабнама» шежіресі алғаш рет 1992 жылы қазақ тіліне аударылды. Осы ХІІ ғасырда жазылған жәдігер сол кезеңнің дерек-мағлұматтарын алға тартатын рухани қазына көздеріне айналып отыр.

Кейінгі кезде 1310 жылы Оңтүстік Қазақстанда Сыр бойындағы Рабат Оғызы деген жерде жазылған «Қиссаси Рабғузи» атты жәдігер табылды. Бұл шежіреде Ислам аша келген ең алғашқы үш бабтың өз елдерінен шыққан уақыты – 722 жыл деп көрсетілген. Шежіренің жазылған уақыты – 768 жыл (немесе хижра күнтізбесі бойынша – 150 жыл). Сонда арабтар 722 жылы шығып, Қарлұқтар, Түркілер еліне 768 жылы келгенде, жолға (5 мың шақырымнан астам) – 46 жылдай уақыт кеткен болып шығады. Қожалар өздері жүріп өткен жерлерінде, тек жүріп өтпей, сол жерлердегі елдерді мұсылмандыққа келтіріп, ислам ілімін, тәлімін енгізіп отырған.

«Насабнамадағы» деректерге қарағанда қазіргі қазақ жерінің Оңтүстігін мекендейтін қожалардың үш әулеті: Диуана қожалар, Аққорғандық қожалар, Хорасан қожалар Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с) немере інісі әрі күйеу баласы, IV-ші халифа Хазіреті Әлі ибн Талибтің (661 жылы қайтыс болған ) баласы Мұхаммед ибн ал-Ханафиядан (700 жылы қайтыс болған) тарайды. «Насабнамада» аттары аталған қожалардың тұсында Шам, Исбахан, Табриз, Мазандаран, Сарахс, Байх, Хорасан, Қашқар, Алмалық, Қиялық, Бозбалық, Шаш, Мұғалаш, Жетікент, Испиджаб т.т. басқа жерлерге, елдерге ислам аша барған. Мүмкіндігінше уағыз насихатқа көнген жерлер мен елдерде келісімге келіп Ислам ілімін таратқан. Мойынұсынбаған елдер мен қалаларды басқа амалдармен мақсаттарын іске асыру мүмкін болмағанда күшпен соғыс ашып бағындырған.