Бағдат Оралбайұлы «Тегімізді тануға талпыныс»

Уақиға Өзбек ханның Дешті Қыпшаққа хан болып тұрған заманында болса керек. Ол 1335 жылдардың маңына алып барады, ал Бақсайыс баба шамамен 1330 жылдарда дүниеге келген. Сайид ата Дешті Қыпшақ еліне келіп, елдің қожа-молдасын жиып алып: «Мен сендерге екі жұмбақ-сауал қоямын, кім шешер екен?» - дейді. «Бірінші, Аллаһ Тағала нені білмейді? Екінші, Аллаһ Тағала нені жаратпайды?» - деген жұмбақ сауалдарын қояды.

Елдің игі жақсылары: «Бізге бірер күн рұқсат беріңіз, ойланайық, ізденейік» - деседі. Өтініштері қанағаттандырылады. Келісімді күннің уақыты болғанда қайтадан жиналады. Халық: «Тақсыр не әмір қылсаңыз да өзіңіз білесіз, біз жұмбақты таппадық» - дейді. Сонда бір жас бала шығып: «Бұл сауалдың жауабын менің айтуыма бола ма?» - деп рұқсат сұрапты. Рұқсатты алған соң, бала: «Тақсыр, оның жауабы: бірінші – Аллаһ Тағала өзінен басқа құдіретті білмейді, екінші – Аллаһ Тағала өзінен басқа Құдайды жаратпайды» - деп жауап берген екен.

Жауапқа разы болған Сайид ата бұл баланы әкесінің рұқсатымен өзінің тәрбиесіне алыпты. Баланың азан шақырып қойған аты Камалиддин екен, бірақ осы оқиғадан кейін оның есімін Сайид ата Бақшайыш деп атапты. Бақшайыш Сайид атасының тәрбиесінде жүріп, оқып-жетіліп кейіннен Дешті Қыпшаққа пір әрі Халифа болып сайланыпты.

Дешті Қыпшақтың ханы Бақшайышты Қысырау деген кісінің қызына үйлендіреді.

Түркістандағы қазақ-түрік университеті жанындағы тарих және этнофилология ғылыми-зерттеу орталығының қолжазба қорындағы Созақ ауданынан табылған жәдігер-қолжазба «Темірнама» деп аталады.

Бақшайыш (Бақсайыс) – сопылық ағымның ірі өкілі. Оның шыққан тегі Араб халифатының төртінші халифы Хазірет Әлінің баласы Мұхаммед Ханафияға барып тіреледі.

Бақшайыш – Сайид атаның шәкірті. Сайид атаның өзі Айқожа ишанның (лақап аты Зәңгі ата) шәкірті, Зәңгі ата С.Бақырғанидың шәкірті. С.Бақарғанидың өзі Қожа Ахмет Йассауи Хазіреттің шәкірті болатын.

Жоғарыда аталған көне қолжазбаның Созақ жерінен табылуы заңды нәрсе. Себебі, бұл аймақ Бақшайыш бабаның ата-бабаларының мекендеген өлкесі болып табылады.

Араб тіліндегі нұсқадан түрік тіліне Йассауидің ағасы Садыр шейхтің немересі Сафи әд-Дин Орын Қойлақы аударған қолжазба «Насабнаме» деп аталады. Осы қолжазба 1992 жылы жеке кітап болып, Түркістан қаласындағы «Мұра» баспасынан жарық көрді. Аталмыш кітапта да Бақсайыс (Бақшайыш) Садыр шаһтың шөбересі еді деп көрсетіледі.

«Егемен Қазақстан» газетінің 1 мамыр 1998 жылғы санында Базарбай Сүгіралин деген азамат, өзі де қожа нәсілінен болу керек, тартымды да танымды зерттеу мақаласын жариялады. Онда ұлы М.О.Әуезовтың 100 жылдық мерейтойы Евразия көлемінде аталып өтілгенін мақтанышпен айта келіп:

«... Алғашқы дерек ұлы Әуезовтың өз қолымен жазылған өмірбаянында өрнектеліпті. Мұхаңның 1928 жылы Смағұл Сәдуақасовқа берген «Өз жайымнан мағлұмат» деген жауабында былай делінген: «Мен 1897 жылы қыркүйектің 15-де туыппын. Туған жерім – Семей уезіне қараған Тобықты іші – Шыңғыс болысында. Менің аталарым Қожа, алғашқы шыққан жері Қаратау деуші еді» дейді. Одан әрі мақала былай өрбиді.

Қожа этнонимі исі қазаққа ежелден сіңісті атау. Әлемдегі ислам теологтары бір ауыздан мойындап, оларды Мұхаммед пайғамбардың кіндігінен өрбіген ұрпақтан құралған діни сословие ретінде қарастыратын қожалар (әлемдік ислам әдебиетінде қожалар этнонимінің орнына «Сайид» термині қолданылады) мұсылман елдерінің бәрінде бар.

Мәселен, олар туралы «Ислам энциклопедиясында»: «Сайид» атауы шииттік (қасиет) насихат нәтижесінде бірте-бірте Пайғамбар ұрпақтарына, әсіресе Мұхаммедтің (с.ғ.с) немересі әл-Хусейннен тарайтын бұтақтарына көбірек қосып айтылған. Олар мұсылман қауымының әлеуметтік иеархиясына ерекше артықшылықтар берілген топты құрап, діндарлар арасында үлкен беделге ие болды».

Сонымен, қожалар деп Мұхаммед Мұстафа Саллаһу Ғалейхи уас-саламның сүйікті қызы Фатима (Бибі Фатима, Пірім Бибатима) мен оның күйеу баласы әрі немере інісі Хазірет Әліден өрбіген ұрпақты айтамыз.

Кейбір мұсылман шежіре деректерінде бұған Хазірет Әлінің Хасан және Мұхаммед Қанафия деген ұлдарынан тараған ұрпақтарды да қоса айтады.

Сонымен бірге, ислам жолындағы шайқаста Кербаланың шөлінде хижра жыл санауының 61 жылында шейт болған имам Хусейіннің ұрпақтары күллі мұсылман дүниесінде құрметке бөленіп Сейіт қожалар атанып кетті.

Енді Әуезов естелігіне әрі қарай зер салайық: «Үлкен әкемнің үйінде сақталған қожалар шежіресін бала кезде бір көргенімде біздің қожалардың арғы атасы Бақсайыс дейді. Бұл – Арқадағы қожа атауының барлығы Тобықты ортасында, әлде қожалардың көп айтып құлағына сіңіргендіктен бе, болмаса елдің өзі діндарлау заманында бірдеңе-бірдеңе естіген, әйтеуір Бақшайышты әншейінгі қара қазақтың көбі біледі. Кейде баласын таба алмаған қатын сияқты қысылғандар Бақшайыштың әруағын айтқыш көрінеді. Бақшайыш жаңағы айтқан шежіреде Омарханға 18 ата болып келуші еді. Тым әрірек көрінеді» - деп жазады Мұхаң.

Қазақ қоғамының ерекшеліктерін ескере отырып, демография ғылымында қалыптасқан үрдіспен бір атаның (бір буынның) орташа жасы 30 жыл деп анықтауға болады. Енді осы есеппен Бақсайыстың өмір сүрген тұсын анықтасақ.

Мұхаңның әкесі Омархан 1856 жылы туып, 1909 жылы дүние салған. Егер жоғарыдағы үлгімен бір атаға 30 жас берілетінін ескере отырып, 18 атаны 30 жылға көбейтсек, 540 жыл шығады. Егер 540-ты Омархан туған 1856-тан шегерсек 1316 жылдан бірақ шығады. Бұл қазақ хандығы құрылудан бір жарым ғасырға жуық әрі уақыт. Сондықтан Мұхаңның «Тым ертерек көрінеді» деуі әбден орынды.

Өзі Жаңақорған ауданы территориясында жерленген Сүгірәлі бабамыздан жеткен (1798-1887) деректер бойынша Бақшайыштың шын аты Хазірет Сайид Камалиддин. Жаугершілік заманда өмір сүрген Камалиддин жас кезінде сайысқа жиі түсіп, мерейі үстем болған. Сайыста басына бақ қонған адам болғандықтан Бақшайыш атап кеткен деседі бір деректерде.

Екінші бір деректерде Ислам әлемінде Алла жолына бел шешіп кіріп, басқа дүниеге көңіл аудармаған жанды «Өзін Алла жолына Бақшайыш етті» дейді. «Демек, бұл Бақшайыш ата ислам ілімін елге таратуға ерекше еңбек етті деген мағынаны білдіреді» дейді шежіресі ағамыз Сейтомар Саттаров.

Шежіре деректері араб тілінде, яки араб әрпімен жазылатыны белгілі. Араб алфавитінде «ш» әрпі мен «с» әрпінің жазылуы бірдей. Егер «с» әрпінің үстіне үш нүкте қойсаңыз, «ш» болып оқылады. Сондықтан оның аты кейде «Бақшайыш» болып оқылған. Дұрысы – Бақсайыс (бақ және сайыс).

Шежіре деректері бойынша Бақсайыстың 8 ұлы болған. Оның алтауының: Сейд Мұзаффар Шейх, Сейд Абдулла Шейх, Сейд Абылхан Шейх, Сейд Өтеш Шейх, Сейд Тікеш Шейх, Сейд Абиба Шейхтардың есімі белгілі.

Қазақстандағы белгілі кәсіпкер ғалым, «Атамұра» корпорациясының белгілі президенті, қоғам қайраткері Мұхтар мырзаның фамилиясы Құл Мұхаммед. Оның қолында сегіз мөрмен куәландырылған қожалар шежіресі бар екен. Осы шежіре бойынша Мұхтардың бабасы Құл Мұхаммед оның өзінен санағандағы 13-ші атасы Камалиддин болып шықты.

Шежіреде оның толық есімі былай жазылған. «Уәбнүһу Хазрат Сеид Камалид-дин Рахматулла ғалайһи». Мұның алғашқы сөзі шежіредегі ныспы ер баланың аты екендігін, ал соңғы екі сөзі «Алланың рахметі жаусын!» дегенді білдіреді. Сонда шежіредегі есім «Хазрат Сеид Камалид-дин» болып шығады. Бұл Бақсайыстың азан шақырып қойған аты. Мұхтардың қолындағы шежіре ары қарай таратсаң, ол төмендегі ретпен тізбектеледі.

1. 
   Хазрат Сеид Камалад-дин
   
2. 
   Хазрат Сеид Мұзаффар
   
3. 
   Хазрат Сеид Сейдул Ғарип Бадарик
   
4. 
   Хазрат Сеид Жамаледдин
   
5. 
   Хазрат Сейдул Һашим
   
6. 
   Хазрат Мырза Шаһ
   
7. 
   Сейд Ғұдда Шаһ
   
8. 
   Хазрат Сейд Мир Хамд Шаһ
   
9. 
   Хадим Ғулака-и заманил Бұхара и Шейхул Машаих
   
10. 
    Сеид әулие қожа
    
11. 
    Хазрат Сеид Құл Мұхаммед қожа
    
12. 
    Сеид Әкрам қожа
    
13. 
    Сеид Абрар қожа
    
14. 
    Мұхтар
    

... Мұхаң өзінің ұлы бабасы Бердіқожа туралы нақты дерек қалдырады. Онда «Тобықты ішіне менің үшінші атам Бердіқожа бірталай туысқандарын ертіп Найман ішінен келген. Ол Құнанбай заманы. Құнанбайдың шақыруымен келгенге ұқсайды» делінген. Бердіқожадан Үсен, Бурахан, Әуезхан, Самархан, Кенжехан деген бес ұл, төрт қыз. Ал Әуезден Омархан, Самархан, Арынбек, Ахмет, Ақзан, Қасымбек тарайды. Омарханнан Мұхтар, одан Ернар, Мұрат тарайды. Бердіқожадан Мұратқа дейін бес ата. Сонда Бердіқожа мен Бақсайыс арасындағы ұлы жазушының бабалары кім болған?

Мұхтар Әуезов туралы деректерді архивтерден көп іздестіріп, хатқа түсірген ғалым-жазушы Тұрсын Жұртбаев Әуездің жиені Ниязбек Алдажаровтың шежіре дерегін келтіреді. Онда 1924 жылы туған, өзін Бақсайыс ұрпағы санайтын Кәбір деген азамат Бердіқожаның әкесі Саяқып, оның әкесі Мұхнун, оның әкесі Шаһанәдір деген деректерді алға тартқан.

Саяқып әйгілі Сарғалдақ қожаның туысы, ал Сарғалдақ қожаның баласы Қожахметтің қызы Айғаным Уәли ханның кіші әйелі, Шоқанның әжесі, Шыңғыс Уәлихановтың анасы болған. Енді бір деректерде Сарғалдақтың әпкесі Зура ханым Абылайдың төртінші әйелі болған. Бұдан шығар қорытынды: Бердіқожаның әкесі Саяқып. Бұл күмән келтірмейтін ақиқат. Ал оның әкесі Мұхмун, атасы Шаһанәдір.

Бақсайыс бабамыз туралы жазушы Қабдеш Жұмаділов «Прометей алауы» атты романында әсерлі баяндаған (Алматы, «Атамұра», 2002). Бір мысал келтіре кетейік. «... Шекарадан 60 шақырым Мұқаншы ауылында Шейхул Сейіт қожаның тағы бір шөбересі Абырар ақсақал тұрады. Құл Мұхаммедтің екі әйелінен екі-екіден төрт ұлы болған. Олар: Қожахмет пен Ескендір және Сейіт Ахмет пен Сейіт Әкрам». Абырар – Құл Мұхаммедтің қазақ әйелінен туған кенжесі – Сейіт Әкрамның баласы.

Абырар 5 ұл, 5 қыз өсірген. Бәйбішесі – Гүлғасыл. Ұлдары: Мұхсын, Ихсан, Мұхтар, Рахымғали, Мұратқали Мұхтар – 1960 жылы туған.