Байдалиев Д. Д

115 
 
қазіргі  Жамбыл  облысының  батыс  шетіндегі  Мыңбұлақ  ӛңірінің 
жанға  жайлы  екендігін  тамсана  жазып,  оны  жаздың  ыстық 
айларында    Түркі  хандары  Түркібасыдан  келіп  жазғы  мекені 
ететінін баяндайды. Хан  ордасы орналасқан Түлкібасы мен оның 
шығыс жағындағы Мыңбұлақ жалғасып жатқан мекендер, арасы 
35-40  шақырым  ғана  «Бұл  жерге  Ызбарлы  хан  (Естемес  ханның 
бесінші ұрпағы) 651 жылы  атасының жазғы мекені Мыңбұлаққа 
арнайы  қала  салдырып  ордасын  тікті»  -  деп  кӛрсетілген.  Бұл 
мәліметтер  Л.  Гумилевтың  «Кӛне    түркіллер»  атты  кібарында, 
Қазақстан тарихының 1 томында сол сияқты Жамбыл облысының 
энциклопедиясында да жазылған. 
 Мыңбұлақ  туралы  Араб  жиһангері  Убейдаллаһ  ибн 
Абдуллах ибн Хордадбек (846 жылы) және Кудама ибн Жафар (Х 
ғасырдың  басында)  ӛздерінің  қолжазбаларында,    Бұл  Мыңбұлақ 
(Абарджадж)  үлкен  тӛбе,  оның  айналасынан  мыңдаған  бұлақтар 
ағып  шығады.  Абарджадж  қаласының  бұрынғы  аты  Мыңбұлақ 
болған  деген  деректер  бар  –  делінген.  (Kodama  ibn  Djafar.  Kitab 
al-Kharadj. Ed.M.J. de Goeje. Lugduni Batvorum. 1889,262 c). 
 Ұлы  Жібек  жолының  негізгі  арнасында  орналасқан  қалалар 
мен керуен бекеттері туралы деректі Араб географы, мемлекеттің 
байланыс  қызметкері  Убейдаллаһ  ибн  Хордадбек  846  -  847 
жылдары  жазған  күнделігінде:  «  Испиджабтан  (Сайрам) 
Будухкетке келдік, одан Тамтаджға (Түлкібас) одан Абарджаджға 
(Мыңбұлақ)  4  фарсах  жол  жүрдік,  одан  Баркуабтағы  (Теріс) 
бекетке  дейін  6  фарсах  жол  жүріп  Жувикет  арқылы  Таразға 
жеттік» - деген. (Ибн Хордабех. Книга путей и страны Баку, 1986, 
121 с). 
 Аталған  қалалардың  барлығы  дерлік  1219  -  1220  жылдары 
Шыңғысханның  шапқыншылығынан  қираған.  Ол  туралы  1246 
жылы Арыс ӛзенінің бойындағы Ұлы Жібек жолының сүрлеуімен 
жүріп  ӛткен  римдік  Плано  Каприни:  «Бұл  жерде  біз  қираған, 
талан- таражға түскен кӛп қақпалы сарайлары бар сансыз қалалар 
мен  қаңынаған  бос  кӛптеген  елдімекендерді  таптық»  –  деп 
жазған.(  Путешествие  в  восточные  страны  Плано  Каорпини  и 
Вильгельма  Рубрука. Москва, 1957, 79 с). 
Мыңбұлақ  –  Абарджадж  –  Абарадж  қаласы  туралы  барлық 

116 
 
деректерді қарастыра отырып негізін 651 жылы Ызбарлы Халық 
хан  қалаған  қала  1219  жылы    ӛмір  сүруін  тоқтатқан  сияқты. 
Есептеп қарасақ қала 568 жыл ӛмір сүрген деген болжам жасауға 
болады. 
Қаланың  қазіргі  орны  Жуалы  ауданының    Оңтүстік 
Қазақстан  облысының Түлкібасы ауданымен шектесер жеріндегі 
Шақпақ  темір  жол  станциясынан  оңтүстікке  қарай  1  шақырым 
жерде. Батыс жағында Шақпақ белі мен Құлантау жотасы арқылы 
жапсарласып  жатқан  осы  тӛбеден  іргелес  жатқан  екі  ауданның 
кӛз  жетер  аймағы  алақандағыдай  айқын  кӛрінеді.  Арыс  ӛзенінің 
басы осы тӛбенің батысынан басталатын бұлақтардан құралады. 
Қазіргі таңда тӛбенің айналасындағы егінді алқапты ӛңдеген 
кезде  бұл  жерден  қаланың  болғандығын  айғақтайтын  кӛптеген 
керамикалық  ыдыс  –  аяқтардың,  құмыралардың  сынықтарын 
кездестіруге болады.  Бірақ қала орны әлі күнге зерттелмеген. 
 Мыңбұлақ - аталу себебі бұл жерден андыздап аққан сансыз 
бұлақтарға  байланысты  болса,  Абарджадж  атауы  арабшадан 
мағыналап аударғанда «мұнаралы тӛбе» - дегенді білдіреді. 
Мыңбұлақ туралы ақын Т.Әлімбеков былай жырлайды: 
                                    Алатаудан нұрын тӛксе күн құлап, 
                                    Жуалының сұлулығы сұмдық – ай! 
                                    Айналаны сиқыр күйге бӛлейді. 
                                    Суыршықтай бұлқып атқан Мыңбұлақ! 
 Мыңбұлақ 
атауының 
шығуы 
туралы 
Е.Қойшыбаев 
тӛмендегідей  анықтама  береді  «Бұл  кӛне  атау.  «Мың»  сӛзі 
атауларының мазмұнын байытып, әсірелеп тұр. Қытай жиһанкезі 
Цюань  –  Цзан  келтірген  кӛне  деректерде  (б.з  VІІ  ғ)  Бинюй  – 
Талас  ӛңіріндегі  қорық  аты  дейді.  Совет  топономистері  бұл 
тектес  атаулардың  Пенза  топонимімен  түбірлестігін  ашқандыығ 
бар: Пенза атауы кӛне бұлғар – чуваш тілдерінің пен «мың» және 
«су»  яғни  Пенсу  –  мың  су  сӛздерінен  шыққан»  -  дейді. 
(Е.Қойшыбаев Қазақстанның жер – су аттарының сӛздігі Алматы: 
Мектеп, 1985, 190 бет). 
  Қазақ  тіліндегі  мың  сӛзі  бұлақтың  саны  «мың»  емес  кӛп 
дегенді білдіреді, сондықтан «Мыңбұлақ» - атауы қалыптасқан. 
  
 

117 
 
Мыңжылқы 
Талас Алатауының етегінде Б.Момышұлы ауылының Қайрат 
елдімекенінің оңтүстігінде 16 шақырымдай жерде «Мыңжылқы» 
- аталатын жер бар. 
Біз  бұл  Мыңжылқы  атауының  этимологиясын  іздестірген 
кезде  Қайрат  елдімекенінің  тұрғындарының  пікірінше,  бұл  жер 
мыңдаған 
жылқы 
сиятын 
тау 
бӛктеріндегі 
жайылым 
болғандықтан «Мыңжылқы» аталады - дейді.  
Екінші  біреулер  оны  1928  жылдардағы  ұжымдастыру 
кезінде  сол  шатқалға  бір  бай  жылқысын  жасырған,  Мыңжылқы 
аталуы сондықтан - деп болжам айтады.  
Бірақ  бұл  пікірдің  ақиқаттан  алшағырақ  екендігіне  кӛз 
жеткіздік, себебі мың жылқы сиятын аймақ басқа ӛңірде де жетіп 
жатыр. 
Ал  шындығында,  тау  етегіндегі  шашырап  жатқан  үлкен 
тастар,  жайылымдағы  жусап  жатқан  кӛп  жылқыны  елестетеді. 
Сондықтан Алатау етегіндегі үлкен қойнау осылай «Мыңжылқы» 
- аталған.  
 
Мүрделі 
Күреңбел  ауылдық  округіне  қарасты  Қаратас  елдімекенінің 
солтүстік  жағында  2  шақырым  жерде  орналасқан  шығыстан 
батысқа қарай созылып жатқан беткей «Мүрделі»  - деп аталады. 
Ол жердің Мүрделі аталуына беткейдегі ескі қорым (мүрде) себеп 
болған. 
Мүрделінің  оңтүстік  беткейінен  басталған  бұлақтар  Бӛкей 
тауының  етегіндегі  бұлақтарға  қосылып  Теріс  ӛзенінің  басын 
құрайды.  Ал  Боралдай  ӛзені  болса  осы  Мүрделі  жотасының 
солтүстік  беткейінен  ағатын  бұлақтардан  бастау  алады.  Бұл  жер 
Жуалы  ӛлкесінің  оңтүстікке  қарай  ағатын  Теріс  ӛзені  мен 
солтүстікке қарай басталатын Боралдай ӛзендерінің ортасындағы 
жота.  Бауыржан  Момышұлы  –  Қошқарата  автомобиль  жолы 
салынбай  тұрып  Қоғалы,  Қошқарата  жаққа  баратын  жолаушы 
осы жотадан асып тӛбе жолмен қатынаған. Ол жолдың сұлабасы 
әлі күнге сақталған. 
 

118 
 
Нышанкүл сай 
«Нышанкүл  сай»  –  аталатын  шатқал  Ленинский  путь 
аталатын  елдімекеннен  батысқа  қарай  8  шақырымдай  жерде 
орналасқан. 
Бұл 
шатқал 
Берікқара, 
Жұрынсай, 
Саясу 
шатқалдарының солтүстік жағында.  
Сайдың  бұлай  аталуын    сол  ӛңірдің  тұрғыны  Бектанұлы 
Мұраттың айтуы бойынша бұл жерде жаныс руының Нышанкүл 
есімді  қызы  қырғыздардың  шапқыншылығына  ерлермен  қатар 
тұрып,  қайрат  кӛрсеткен,  сондықтан  бұл  жер  ӛжет  қыздың 
есімімен Нышанкүл сай деп қойылған  атау.  
 
 Орда қонған 
 Бүгінде    Қошқарата  ӛңіріндегі  елдің  ауызекі  әңгімесінде 
«Үлкен  Ордаған»,  «Кіші  Ордаған»  деген  сӛздер  кӛп  айтылады. 
Ал, сӛздің анығына келсек, ол «Үлкен Орда қонған», «Кіші Орда 
қонған» екендігін аңғару қиын емес, айтыла келе «Орда қонған» 
сӛзі  тілдің  ынғайына  қарай  ордаған  аталып  кеткен.  Осы  «Орда 
қонған»  деген  жер  Жамбыл  мен  Оңтүстік  Қазақстан 
облыстарының  шектесер  жерінде  Арқарлы  атты  тауға  жақын, 
Қошқарата  мен  Боралдай  ӛзендерінің  жоғарғы  сағасында 
орналасқан.  Үлкен  Орда  қонған  мен  Кіші  Орда  қонғанның  ара 
қашықтығы небәрі 3-4 шақырым ғана. Жоңғар шапқыншылығы 
кезінде, жасақтарды аңғарларға жасыру және барлық уақытта бір- 
бірімен      байланыста      болу      үшін    сол    кездегі    соғыс  
тактикасына  байланысты  солай  орналасқандығын  кӛреміз. 
Бірінші  орда  Ордабасында,  екінші  орда  Қошқарата  жерінде, 
үшіншісі  Ақыртӛбе  станциясының  жанында  қазақ  жасақтары 
топтастырылғаны бізге тарихтан белгілі. 
 Мұхаметжан  Тынышбаевтың  еңбегінде:  «Орда  -  басы 
расположено так, что командует над всей терассой; стоит только 
подняться    из  низин  районов  Арыстанды  (90-100    верст)  или 
Боралдайской системы (50 - 60 верст) как сразу бросается в глаза 
характерная  сопка  Орда  басы;  и  наоборот  с  Орда-Басы  можно 
обозреть  все  пространство,  такое  только  доступно  глазу 
дальнозоркого степняка»
 
- деп сипатталады. (История казахского 
народа. Алма-Ата, 1993г. 166 стр). 

119 
 
 Осы  үш  орданың    ел  билеушілерінің  бірігіп  Сазтӛбеде 
ӛткізген  жиыны  туралы    Қ.Аманжолов,  А.Тасболатовтар 
«Қазақстанның  әскери  тарихы»  атты  кітабында  былай  жазады:  
«XVIII  ғасырдың  20  жылдарында  Сайрамға  жақын  Састӛбеде 
(Оңт.Қазазқстан облысы) (Сазтӛбе – айтыла келе Састӛбе болып 
аталып  кеткен.  Автор)  үш  орданың  ел  билеушілері  мен  ру 
басылары  қатысқан  бүкіл  қазақтың  үш  ордасының  съезі 
шақырылған.  Съезден  кейін  Кіші  орданың  хандық  билігі 
Әбілқайырдың,  Орта  орда  Сәмеке  мен  Күшіктің  қолына  кӛшті. 
Ұлы  орда  билігі  Тӛле  биде  қалды»  -  деп  жазады.  (Қазақтың 
әскери тарихы. Алматы: Білім, 1999, 133 б).  
Қазақтың үш ордасының біріккен шешімі Жәнібек батырдың 
орыс  елшісіне  айтқан:  «Ӛз  туыстарымды  және  ар  -  намысымды 
қорғау  үшін  Жоңғарларға  қарсы  соғысуға  мәжбүр  болдым»  - 
дейтін  сӛзі  толық  сай  келеді.  Мұны  М.Тынышбаевтың 
жазғанымен  нақтылар  болсақ  «Верховьях  р.р.  Боралдая  и 
Кошкараты  стояли  ставки  Старшего  хана  3х-Орд  и  Младшего 
хана  Верховным  ханом  всех  трех  Орд  считался  сын  Тауке-хана 
Болат  хан,  и  Улкен  Орда  конган-  место  стоянки  его  ставки 
младшим  ханом  был  Абулхаир,  командовавший  всеми 
казахскими  силами;  Киши  Орда  конган-место  стоянки  его 
ставки» - делінеді (167 стр).  
Қорыта  келгенде  Жуалы  ауданының  Қошқарата  ӛңіріндегі 
Ордақонған,  Боралдай,  Жолбарыс  қамал,  Үлкен  тұра,  Кіші  тұра, 
Садыр  қамал,  Тарақты  қамал,  т.с.с.  кӛптеген  жер  -  су  атаулары 
17-18  ғасырлардағы  туған  елімізді  Жоңғар қалмақтарынан азат 
ету  кезіндегі  соғыстарға  қойылған  атаулар  болып  табылады. 
Қысқасы,  «Орда  қонған»  -  атауы  Орданың  тұрған  жері  дегенді 
білдіретін атау. 
 
Ормансай  
Күреңбел  ауылдық  округіне  қарасты  Қаратас  елдімекенінің 
солтүстік  –  батыс  жағында  орналасқан  шағын  тоғайлы  сай 
«Ормансай»  -  деп  аталады.  Ол    жер    Қаратас  елдімекенінен  1,5 
шақырым жерде Теріс ӛзенінің батыс жағасында орналасқан. Жер 

120 
 
атауының  Ормансай  аталуына  сайдағы  ӛсіп  тұрған  шағын  тоғай 
себеп  болған.  Онда  жеміс  ағаштары  емес  негізінен  қаратал, 
сәмбітал, қарағаш, терек сияқты талдар ӛседі. 
Жергілікті  жердің  адамдары  Теріс  ӛзенінің  жағасында  осы 
сайдағы  ӛскен  тоғайды  орманға  балағандықтан  жер  атау 
«Ормансай» - болып аталып кеткен. 
 
Ӛгізарал 
Жуалы  ауданының  солтүстігіндегі  Оңтүстік  Қазақстанның 
Шаян ауданымен шектесер жерінде Ӛгізарал аталатын жер бар. 
Ӛгізарал  туралы  сұрастырғанымызбен  біз  ешқандай  дерек 
таба алмадық. Сол жерге жақын жердегі Қошқаратада туып ӛскен 
ақын  Бауыржан  Үсенов  «Ӛгізарал»  атты  ӛлеңінде  былай 
жырлайды: 
                            Бір жер бар Кӛсегеде Ӛгізарал, 
                            Егіз шың кӛкке ағылған – егіз анар. 
                            Ортасы жасыл ойпат, аты қызық, 
                            Дерек жоқ ақиқатқа негіз алар. 
 
                            Шоламын биігінен айналамды, 
                            Бұл атты атам қазақ қайдан алды. 
                            Қай кезде, қандай адам, не себептен? 
                            Ӛгізге арал қосып пайдаланды... 
  Жердің  Ӛгізарал  -  аталуы  туралы  Е.Қойшыбаев  пікірінше, 
«Кӛне  түркі  тайпалары  тілінде  үгіз  («ӛзен  су»)  және  арал 
сӛздерінен  қалыптасқан  атау;  «сулы  арал»  мәнінде.  ( 
Қазақстанның жер – су аттары сӛздігі. Алматы: Мектеп, 1985 199 
бет).  
  Демек   «Ӛгізарал»    -   атауы    сол   жердегі    ӛзен   мен  
оның  тӛңірегіндегі  тӛбелерге  байланысты  ӛте  ертеде  қойылған 
атау.     
  
Рысбек тӛбе  
Жамбыл 
ауданының 
бұрынғы 
«Қызыл 
Октябрь» 
колхозының  маңында,  Жуалы  ауданына    жақын  жерде  Рысбек 
тӛбе  аталатын  жер  бар.  Бұл  жердің  неге  бұлай  аталғанына  біз 

121 
 
жауапты  -  Сиқым  Рысбек  батыр  кітабынан  таптық.  (авторы 
Б.Әбілдаұлы).  Оның  «Батыр  мұраты»  аталатын  бӛлімінде  былай 
баяндаған.  
«Рысбек  батыр  1824  жылы  Жамбыл  ауданы  «Қызыл 
Октябрь» колхозына қарасты шайхана маңында кӛз жұмған. Осы 
арада  Рысбек,  Тұрыс  тӛбелер  бар.  Ӛлер  алдында  Рысбек 
балаларын  жинап,  бақұлдасады.  Сегіз  ұлының  жетіншісі   
Тӛребекке: 
-  Атам  Қарабатыр,  әкем  Шінет  жатқан  Манкенттегі  Сиқым 
зиратына  қойыңдар  -  дейді  ӛсиетін  айтып.  Қайтыс  болған  соң 
Рысбекті  осы  тӛбе  басында  жауыпты.  Сол  жер  Рысбек  тӛбесі 
аталған. (76-77 беттер). 
Рысбек тӛбенің аталу тарихы міне осындай. 
 
Садырқамал 
Боралдай  ӛзенінің  Үшашы  атты  қосылысының  жанында 
«Садыр  мүрде»,  «Садыр  сай»,  «Садыр  қамалған»  атты  жерлер 
бар.  Оны  бүгінде  «Садырқамал»  -  деп  атайды.  Бұл  жерлердің 
бұлай аталу себебін әсіресе кейінгі ұрпақ біле бермейді. 
Бұл  Садырқамал  да  «Ақтабан»  жылдарындағы  сұрапыл 
дәуірде қызыл қырғыннан қалған белгі. 
Садырқамал  туралы  Ілияс  Есенберлин  «Кӛшпенділер 
триологиясында 
біршама 
деректер 
келтіреді: 
«Найман 
тайпасының  бір  тармағы  Садыр  руы  Ақтабан  шұбырандыдан 
бұрын  Талас  пен  Арыс  ӛзендерінің    арасында  кӛшіп  жүретін. 
Бұрындай  ӛзенінің  бойында  «Садыр  мүрде»  деп  аталған  жер  – 
бұл  рудың  аталары  қойылған  зират  еді.  Ақтабан  шұбырандыда 
қалмақ  қолынан  тоғыз  баласымен  Жомарт  ӛледі.  Қырық  мың 
үйдің  он  бес  мың  шаңырағы  шұбырап  Әндижан  жеріне  ӛтіп 
кетеді». (Кӛшпенділер. Алматы: Жазушы, 1987, 418 б).  
Жазушы С.Сматаев, Жомарт батыр мен оның тоғыз ұлының 
туған      жер    үшін  жанқиярлықпен  шайқасып  мерт  болғаны 
хақында  шынайы  да  кӛркем  етіп  «Елім  -  ай»  романында 
баяндайды. 
 
М.Тынышбаевтың  пікірінше,  «Между  обоими  тура  в 
местности  Терекы  впадает  ручеек  называемый  ныне  «Садыр  – 

122 
 
қамалган  -  булак»  т.е.  ручеек,  у  которого  застряли,  т.е.  были 
окружены  и  перебиты  Садыра  в  1723  г.  здесь  раз  и  зимовал 
Джомарт  батыр  со  своими  9  сыновьями»  -  делінген.
 
(История 
казахского народа. Алма-Ата,1993, 188 стр).  
Сол  қырғын  соғыстан  25  күндік  Тасболат  есімді  жалғыз 
нәресте  ғана  тірі  қалып  одан  бір  қауым  ел  ӛсіп  ӛнгенін  М. 
Тынышбаев:  «От  этого  25  –  дневного  мальчика  –  Тасбулата  в  5 
колоне происходит автор»  - деп ӛзінің ата тегінің шығуына дейін 
баяндайды. 
Қысқасы,  бұл  «Садыр  мүрде»,  «Садыр  сай»,  «Садыр 
қамалған»  -  атты  атаулардың  барлығы  да  Садыр  руына 
байланысты туындаған. 
  
Сарықайқаң 
Теріс  ӛзенінің  шығыс  жағындағы  Еңкеден  ары  асқандағы 
жазық  күнгей  беткей.  Сарықайқаң  беткейінің  шӛбі  басқа 
ӛңірлерге қарағанда ерте сарғаяды. Сондықтан да бұл жерге егін 
егілмейді.  
Бұл жердің «Сарықайқаң» - аталуына екі түрлі болжам бар. 
Біріншісі  жазық  күнгей  беткейдің  сап  –  сары  болып 
жататындығына  байланысты  сары,  қайқы  бел  деген  мағынаны 
береді.  Халық  этимологиясының  «сары»  сӛзінің  түсінігін  жер 
бетінің  жаздың  ыстық  сарша  тамызынан  соң  қуаң  тартып 
сарғайған түсіне балайды.  
Егер  де  біз  «сары»  сӛзін  түстік  бір  объектінің  сарылығы 
үшін қолдансақ бұл жұтаң ұғым болар еді. Мысалы:  
                           Сары қарды теуіп жайылған, 
                           Сары аязда жусаған, 
                           Сары арқаны қыстаған. 
                           Жылқының  жайы  болмас  па?  –  деп  келетін  ӛлең 
жолдарындағы 
тіркестерде 
«сары» 
сӛзі 
алуан 
түрде 
қолданылатындығын  кӛреміз.  Мұндағы  атауларға  зер  салсақ 
бұлардың  қай  –  қайсысының  да  сары  түспен  байланысы  жоқ. 
Демек сары сӛзі түсті емес «кең байтақ» деген ұғымды береді. 
  Қорыта келе айтарымыз, «Сарықайқаң» - атауы «кең байтақ 
қайқы беткей» деген ұғымды білдіреді.           

123 
 
Сарытас 
Жуалы 
ауданының 
солтүстік 
шығысындағы 
Кіші 
Қаратаудың шығысқа қараған шатқалдары мен аңғар асулары ӛте 
кӛп.  Соның  бірі  Қарабастау  елдімекенінің  батыс  тұсындағы 
«Сарытас» - аталатын жер. 
Сарытастың  жоғарғы  жағындағы  шатқал  малға  ӛте  жайлы, 
онда  жабайы  жеміс  –  жидек  те  кӛп  ӛседі.  Бұл  жерді  ежелден 
Шымыр  руының  Құттық  аталатын  ұрпағы  мекендеген.  Қазан 
тӛңкерісіне  дейін  бұл  жерде  жазда  Құттықтың,  Баяанның 
байлары үйір – үйір жылқы ұстап, қысқа қарай Билікӛл жағасына 
айдап жіберіп отырған. 
Енді бұл жердің «Сарытас» - аталатындығына келетін болсақ 
ол  осындағы  шӛккен  түйедей  болып  шашылып  жатқан  сары 
тастарға байланысты қойылған атау. 
 
 Саясу 
 Билікӛл  ӛңірінен  үстірттегі  Жуалыға  қарай  кӛліксіз  атпен 
асатын  асулардың  бірі  «Саясу»  -  аталады.  Бұл  шатқалдың 
табиғаты мен ӛсімдіктер дүниесі басқа шатқалдар сияқты кӛркем.  
Бұл  шатқал  Бәйел  Мұстафа  және  Саян  сынды  атақты 
байлардың  жайлауы  мекені  болған.  Сондықтан  да  шатқалдың 
және асудың аты Саяның асуы деп аталған. Саяның асуы айтыла 
келе Саясу болып қалыптасып кеткен. 
Саясу асуының орналасқан жері қазіргі Кӛлтоған ауылымен 
тұспа  –  тұс  келеді.  «Саясу»  -  атауы  адам  атынан  тұратын 
антропонимдік атау. 
  
Сеңгір 
Боралдай тауының солтүстік батысындағы биік құз «Сеңгір» 
-  аталады.  Кӛкке  шаншыла  бой  кӛтерген  құзда  бүркіттер  ұя 
салады, табиғаты ӛте кӛркем. 
Балалық  шағын  осы  ӛңірде  ӛткізген  жазушы  Еркінбек 
Тұрысов  Сеңгідің  келбеті  туралы  жазбасында:  «Қараштың 
биігінен,  алыста  Сеңгірдің  күрең  қаздарына  ұласып,  кӛгілдір 
мұнар  құшқан  Боралдайдың  келбетіне  қарап  тұрдық.  Неткен 
сұлу, неткен кӛркем дүние еді бұл. Сол сұлулыққа тұнған сырлы 

124 
 
дүниенің нақ ортасында, кӛк торғынға оранған тау шатқалын қақ 
жарып,  тулап  ағып  жатқан  асау  ӛзеннің  арнасынан  аспан  кӛгіне 
шаншыла бой кӛтеріп келісті – кербез Нұржау тұр» - делінген. (Е. 
Тұрысов. Нұржаудың нұрлы түндері. Алматы: Нұрлы әлем, 1998, 
183 бет). 
Сеңгір  атауы  -  ӛте  кӛне  термин.  Бұрын  Тұраны  қазақтар 
«Сеңгір» - деп атапты.  
М.Қашғари  сӛздіктерінде,  Кеншек  –  Сенгир  т.б.  түрлерінде 
кездеседі.  Кӛне  түркі  тілінде  сеңңир  –  «шошақ»  деген  мәнді 
береді.  Сондықтан  біз  «Сеңгір»  -  атауы  «құз  жартас»,  «шошақ 
тау» сӛздерінен шыққан деген тоқтамға келеміз.  
  
Сулысай 
«Сулысай»  –  Жуалы  ауданындағы  Құлан  тауының  күнгей 
жағындағы екі жотаның ортасындағы сай атауы. Орналасқан жері 
Ынтымақ елдімекенінің батыс тұсында. 
Сулысайдың  айналасындағы  тау  жоталарынан  бірнеше 
бұлақтар басталып, батысқа қарай ағады. Сондықтан да бұл жер 
кӛк майсалы, сулы болып жатады.  
Қазақ  тілінің  сулы  мәніндегі  сӛзі  кейбір  түркі  тілдерінде 
сұлу  түрінде  айтылатындары  да  бар,  бірақ  бұл  атау  орналасу 
жағынан «суы бар сай» деген географиялық атауға келеді. 
Қорытып айтқанда, жер атауы «сулы» және «сай» сӛздерінен 
қалыптасқан гидронимдік атау.  
 
Сұрым 
Жуалы  ауданының  Күркіреусу  мен  Қазбастау  темір  жол 
айырмалары  аралығындағы  темір  жол  станциясы.  Ол  аудан 
орталығы  Б.Момышұлы  елдімекенінен  шығысқа  қарай  жиырма 
шақырым жерде, Түркісіб темір жолының бойында орналасқан.  
Бұл  жердің  атауы  1930  жылдарда  темір  жол  айырмасын 
белгілегенде  сол  маңда  тұратын  Шаңышқылы  руының  Сұрым 
атасының (Сұрым Шаңышқылы) атынан қойылған. 
Сұрым станциясы арқылы сол маңдағы тұрғындарға поезбен 
тауарлар әкелінеді және сол жердің ауыл шаруашылығы ӛнімдері 
сыртқа шығарылады. 

125 
 
Сүңгі 
Жуалы  ауданының  солтүстік  батыс  жағында,  Қошқарата 
аймағындағы 
Боралдай 
тауының 
қатар 
жатқан 
терең 
шатқалдарын  жұрт  «Үш  Сүңгі»  деп  атайды.  Таратып  айтқанда; 
бас Сүңгі, орта Сүңгі және кіші Сүңгі. («кіші Сүңгіні бала Сүңгі 
деп те атайды. «бала» сӛзі «кіші» деген мағынаны береді).  
 Сүңгі  жерінің  табиғаты  ӛте  кӛркем;  белуардан  келетін 
қалың жыныс – жықпылды, кӛк торғынға оранған, жан аяғы мен 
мал аяғы тие бермейтін сұлу ӛлке. 
Бұл жердің «Сүңгі» - аталуына тоқталатын болсақ ол моңғол 
сӛзінен  пайда  болғандығына  кӛз  жеткіземіз.  А.Әбдірахманов: 
«Бұл атау моңғолдың «сүмбер» сӛзімен байланысты «биік тау» - 
дегенді  білдіруі  мүмкін.  Түркі  тілінде  сӛз  аяғындағы  «р»  - 
дыбысы  түсіп  қалуы  ықтимал.  Ӛйткені  р,  л,  н  дыбыстары  түркі 
тілдерінде  тұрақсыз  екені  белгілі»  -  деп  кӛрсетеді.  (А. 
Абдрахманов.  Топонимика  и  этимология.  Алма  –  Ата:  Наука, 
1975, 158 стр). 
Біздің  ойымызша,  бұл  атау  «таудың  бір  сүңгісі»  -мәніндегі 
ӛзгеріске  ұшыраған  Сүмбе  сӛзі.  «Сүмбе»  -  сӛзі  айтыла  келе 
жергілікті  елдің  аузында  «Сүңгі»  -  болып  қалыптасып  кеткен 
деген болжам жасаймыз.    
 
 Талдыбұлақ  
 Боралдай 
тауының 
етегінен 
басталып 
Қошқаратаға 
қосылатын  бұлақ  «Талдыбұлақ»  -  аталады.  Бұлақтың  әсіресе 
басталар  жері  мен  тӛменгі  екі  жағасын  қалың  тал  тоғай 
кӛмкерген, тіпті жабайы алма да ӛседі.  
Ӛзінің  балалығы  ӛткен  Талдыбұлақтың  кӛркем  табиғаты 
туралы  Е.Тұрысов  «Нұржаудың  нұрлы  түндері»  атты  повесінде 
тамылжыта  суреттеген:  «Бергі  беті  қоңыр  адырлы  Марқаның 
қырат  –  қырқалары  арғы  жағы  алыста  мұнарланған  Боралдай 
тауына      ұласатын      ұзын        бұлақ  –  Ордалының    жӛн  – 
жоталарыарасында  тар  аңғарда  тулап  ағатын  жіңішке  тау  ӛзені 
Талдыбұлақтың бойында шашырай   қоныс   тепкен   туған  ауыл   
бала      кӛңілге    ұжымақтай  кӛрінетін.  Ұзын  бұлақтың  ұзын 
жотасын бойлай созылған жалғыз аяқ сүрлеудің қос қапталы, қыр 

126 
 
–  қырлар  тұтас  орала  біткен  кӛк  шалғынға  тұнып  қалған. 
Талдының  тоғайына  түскесін  Бесшоқыдан  Кеңбұлаққа  ӛтетін 
қара  жол  бойындағы  қойнаудан  біздің  үйдің  қарасы  да  кӛрінді» 
(175бет). 
Талдыбұлақта  1955  жылға  дейін  жеті  жылдық  мектеп 
болған.  
Бұл  жердің  «Талдыбұлақ»  -  аталуына  оның  тамаша 
табиғаты,  қалың  тал  –  тоғайдың  мол  болып  ӛсуі  арқау  болған. 
Қысқасы,  бұл  атау  «талды»  және  «бұлақ»  деген  екі  сӛзден 
құралған гидроним. 
  

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: