Биологиялык нысандардың математикалык моделдеуі үдерістер мен жүйе-

Табиғатта идеал жүйелер мен үдерістер болмайды, бірак алынған нәти- 
желерді белгілі шекте накты жүйе мен үдерістерге колдануға болады, өйткені 
олар идеалды жүйелермен ортак касиетке ие болады. Мұндай абстрактілі әдіс 
физикада колданылады. Математикалык моделдер тәжірбиелердің нәтижелері 
негізінде (материалды немесе пәнді, моделдеу) немесе кандай да бір кұбылыс- 
тың белгілі зандылықтарына немесе гипотезаны колданып, ойша жасалады. 
Бұл жағдайда екінші теориялык моделдеу тәжірбиелі сынакты қажет етеді. 
Теориялық моделдеу әсіресе тәжірбиелі жүргізу киын болғанда немесе мүмкін 
болмағанда пайдалы. ЭБМ-да (ЭӨМ) биологиялык үдерістің математикалык 
моделін «сипаттау» тәжірбиеде киын соғатын түстардың дамуын және жаңа 
болжам жасауына мүмкіндік береді. Мысалы, жүрек соғуының моделін тексе- 
ру кезінде оны релаксациялык тербелу негізінде зерттеу арқылы жүректің соғу 
ырғағының бұзылғанын аныктады.
Кейбір жағдайда әртүрлі физикалык моделдер үшін бірдей дифферен- 
циалдык тендеу алынады. Мысалы, механикалыктербеліс [(7.33) қараңыз], 
электрлі тербеліс [(18.13) караңыз], конденсаторлардан, тербелісі мен пе- 
риодсыз разряды [(18.17) караңыз], заттардың жарыкты жұтылуы [(29.6) 
караңыз] және радиобелсенді ыдырау заңдары [(32.8) караңыз], барлығы 
бірдей теңдеумен сипатталады. Әртүрлі физикалык құбылыстардың диф- 
ференциалдық теңдеулерінің бірдей болуы табиғаттың бірлігін дәлелдейді. 
Мүндай ерекшеліктер математикалык моделдеуде аналогия ретінде қолда- 
нуға мүмкіндік береді, ал сәйкес моделдер 
тікелей аналогиялық пәнді — ма­
тематикалык моделі 
деп аталады. Құбылыстарды математикалык моделдеу 
арқылы зерттеу төрт сатыдан тұрады.
Бірінші сатыда, моделдеу объектісін белгілеп, оның бір-бірімен байланыс- 
ты зандарын тұжырымдау. Ол математикалык терминдер арқылы жазылып, 
объектілер арасындағы байланысты көрсетумен аяқталады.
Екінші сатыда, математикалык моделден шығатын математикалык есеп- 
терді зерттеу жасалады. Бүл сатыдағы мақсат тікелей есепті шығарып, оны 
тәжірбие нәтижесімен салыстыру. Бұл есепті шығару үшін математикалык ап­
парат және есептеуіш колданып, сандык ақпараттар алады.
Үшінші сатыда ұсынылған гипотетикалык модель бере алатынын көрсету. 
Бұл теориялык есептеулердің салдары каншалыкты тәжірбие нәтижелеріне 
сәйкес екендігін көрсетеді. Бүл сатьща көбінесе кері есеп шығарылады, яғни 
алынған ақпараттардын бақылау нәтижесімен салыстыра отырып, бұрын 
белгісіз болған сипаттамалар анықталады. Модель егер оның сипаттамалары- 
нын ешбір мәні тәжірибеден алынған акпараттарға сәйкес келмесе жарамсыз 
деп есептеледі. Төртінші сатыда, модель жөнінде жиналған деректерге сарап- 
тама жасалды және оны дамыту жолы қарастырылады.
Моделдердің сипатына карай оларды 
феноменологиялық және құрылымды 
деп екіге бөледі.

жүктеу/скачать 28,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: