Кесте 2. Дыбысты дыбыстауды тексеру

Сурет 4. Дыбысты дыбыстауды тексеру нәтижесі

Сурет 5. Фонематикалық естуді тексергеннен алынған нәтиже

Сурет 6. Сөздің буындық құрылымын тексеруден алынған нәтиже

Фонетикалық-фонематикалық жетілмеуі бар балалармен фронтальді сабақтар үрдісінде ойынды қолдану ерекшелігі.

Логопедиялық жұмыс үрдісінде еш күмәнсіз дидактикалық ойындық маңызы зор, олардың ортақ мақсаты- оқытатын. Дидактикалық ойын барысында бала логопедтің берген тапсырмасын дұрыс орындау керек, ал ойын жағдайы, ертегі кейіпкері немесе дидактикалық қуыршақ, ойыншық оған көмектеседі. Әрбір ойын аяқталған құрылымға ие болып, ойын міндеті, мазмұн, ойын әрекеттері, ертегілер нәтижесі (қорытынды) секілді негізгі элементтерді қосқан жөн.

Сиқырлы қапшық».

Мақсаты: с және ш дыбыстарын вербальды деңгейде ажыратуға балаларды машықтандыру.

Жабдықтау: «сиқырлы қапшық», кішігірім ойыншықтар, құрамында сәйкес дыбыс бар.

Ойынның барысы: Логопед балаларға кезек-кезек сиқырлы қапшықтан ойыншықты алып, дыбыстар санын анықтап, атауға ұсынады. Дұрыс айтқандар жеңімпаз атанады.

Ескерту. Ойынның күрделі нұсқасы балалар ойыншықты сипап-сезу арқылы танып, содан қапшықтан шығарып, өзін тексереді.

«Қатені тап» ойыны.

Мақсаты: балаларды сөздегі буындар мөлшерін анықтауда жаттықтыру.

Жабдықтау: әр біреуінде сөздің буындық сызбасы (бір, екі және үш буынды сөздер) бар үш вагонды поезд; заттық суреттер.

Ойынның барысы: логопед балаларды кішкентай поезбен таныстырады. Поездың үш вагоны бар. Әр вагонның эмблемасы бар (сөздің буындық схемалары) әрбір вагонда суреттер келе жатыр. Бірақ поезд келесі станцияға дейін суреттер атаулары эмблемаларға сай бала ғана барады (сөздердің буындық схемалары). Логопед поезд жүрмегі тұр, ендеше қатені тауып алу керек дейді. Балалар логопедтің көмегімен қателерді тауып, түзетеді (суреттерді ауыстырады).

Мақсаты: әр түрлі буын құрамы бар сөздерді таңдауға жаттықтыру.

Жабдықтау: бауларға өткізілген моншақтар (топтағы балалар санына сай).

Ойын барысы: Логопед бауларға өткізілген моншақтардың бөліктерін көрсетеді (үзінділер 2,3 және 4 моншақтан тұрады). Логопед бауда қанша моншақ бала сонша буыннан тұратын сөздерді таңдауды ұсынады. Егер бала дұрыс жауап берсе, оның моншақтары басқаларымен жалғасады. Логопед дұрыс жауап берген балаларды мадақтайды. Моншақ ұзын болғанын айтады.

Мақсаты: буындардан сөздерді құрастыруға жаттықтыру.

Жабдық: үй бейнелері.

Ойын барысы. Логопед балаларға үй бөліктерін көрсетеді. Әр бөлікте жазылған буындарға назарларын аударады. Кейін әр 2 бөлікті құрастырған буындардан сөз құрап үйлерді құрастыруды ұсынады. Үйлерді құрастыруды ұсынады. Үйлерді дұрыс құрастырған балалар «ең жақсы құрылысшы» дәрежесін алады.

Мақсаты: сөздегі дыбыстар санын анықтауға балаларды жаттықтыру.

Жабдық: логопед балаларға кубикпен ойнауды ұсынады. Әр бала кубикті лақтырып, үстінде қанша дөңгелек барын анықтайды. Кейін бала тақтадағы суреттер арасынан кубиктің үстінде қанша дөңгелек бала, сонша дыбыстан тұратын суретті табуы керек. Тапсырманы дұрыс орындаған балалар жеңеді.

«Қоянға өзеннен өтуге көмектесейік» ойыны.

Мақсаты: З дыбысын басқа дыбыстардан есту арқылы ажыратуға жаттықтыру.

Ойын барысы: логопед қоянға батпақтан өтуге көмектесуді ұсынады. Бұл үшін балалар З дыбысын естігенде шапалақтаулары керек. Содан соң логопед жеке дыбыстарды айтады, дұрыс шапалақтаған сайын қоян бір тастан (кубиктан) басқа тасқа секіреді. Егер балалр қателессе, қоян алдыңғы кубикке қайтады. Ойын қоян өзеннен өткенше жалғасады .

«Алыпты тамақтандыр» ойыны.

Мақсаты: көпше түрдегі зат есімдерді жасауға жаттықтыру.

Ойын барысы: Логопед мысыққа алыпты тамақтандыруға көмектесуді ұсынады. Осы мақсатпен балалар логопед ұсынған жекеше түрдегі зат есімдердін көпше түрдегі зат есімдерді жасайды. Зат есімдер азық-түлік, көкөністер мен жемістерді білдіреді, (алма-алмалар, қияр-қиярлар, кәмпит-кәмпиттер т.б.).

«Әріпті тап» ойыны.

Мақсаты: балаларда әріптердің бейнесін бекіту, кеңістіктік қиялды дамыту.

Жабдық: әріптер толық жазылмаған қағаз беттері.

Ойын барысы: логопед балаларға Тюбик суретші не жазғанын көрсетеді. Тюбик суретші жұмысын аяқтамапты, әріптерді толық жазбапты. Балаларға суретші қандай әріптерді жазғысы келгенін табу ұсынады.

Мақсаты: сөздерге дыбыстық-буындық талдау орындауға жаттықтыру.

Жабдық: сөздер жазылған карточкалар; әріпжегіш ойыншық.

Ойын барысы: логопед әріптер түсіп қалған сөздер жазылған карточкаларды балаларға көрсетеді. Ол кейбір әріптерді әріп жегіш атаның жеп қойғанын түсіндіреді. Балалар әріп жегіш ата сөздерде қандай әріптерді жеп қойғанын табады.

Сонымен, әр түрлі ойындар мен ойын үзінділерін, жеке ойындық оқиғалар мен әрекеттерін логопед фронтальды сабақ кезеңдерінде қолдана алады. Жеке жағдайларда (көбінесе бекіту, балалар материалды меңгерген қорытындылау бойынша сабақ үрдісінде) барлық сабақ барысында «ойын аймағы» тудырылады. Осындай фронтальды логопедиялық сабақтар балаларда үлкен қызығушылықты, қуанышты туырады; сөйлеу бұзылысы бар мектепке дейінгі жастағы балаларды топта түзете оқыту үрдісін оптимизациялауға көмектеседі.

Төменде дыбысты буында автоматизациялауға арналған жаттығулар келтірілген:

Әрбір саусақ бос саусақпен амандасады. Саусақтар тигенде автоматизацияланушы дыбыспен буын айтады. Барлыққимылдарды екі қолмен біруақытта орындау керек.

1. 
   Саусақтарды кезек-кезек бүгіп, буындарды айту: сұқ саусақ – са, ортаңғы-со, аты жоқ – сы, шынашақ –су.
   
2. 
   Жұдырық, түйіп, ашу. Бір уақытта буындарды айту.
   
3. 
   Алақаңды үстелге қойып, саусақтарды бүгу әрі ызындарды айту.
   
4. 
   Бір қолдың саусақтарымен басқа қолдың саусақтарын басу, әрі буындарды айту.
   
5. 
   Пороходка аралға жетуге толқындарды саусақпен жүргізгенде ызыңдарды айту (7 сурет)
   
6. 
   Өлең оқу:
   

Ақырын, ақырын ұшады.

Қайда көбелек қонады

Ешкім әлі білмейді.

Сурет 7. Ызың дыбыстар

Көбелекке гүлге қонуға көмектесу үшін ол ұшатын жолды жүргізіп, ызыңдарды айту керек: са, со, су, сы.

Егер мектепке дейінгі жастағы бала қарындашты қолдана алса, бұл жаттығу қағаз парағында орындалады (сурет 8).

Сурет 8. Ызың дыбыстарды айтып, қарандашпен көрсету

1. 
   Үзік-үзік сызықтар бойынша түзу жол жүргізу кезінде буындарды айту: ла, ло, лу, лы. Ұнағаның барлығын бояу (9 сурет).
   

Сурет 9. Буындарды айту

«Дастархан жаса»

Сурет 15. «Дастархан жаса» ойынына көрнекі құралдар

«Киім кешек»

Будақтардан бос кілемге сәйкес түсті таңдап, сызықтар жүргізу. Аш, ош, уш, иш, яш,еш буындарын айту. «Бас киім неден жасалған? (жүннен)». Бас киім қандай? Бас киімнің түсі қандай? Сұрақтарға жауап бер.

«Ешкі және лақтар».

Суретке мұқият қарап, лақтардың қайда тығылғанын, қайдан сығалап қарап тұрғанын айту. Лақтарда ешкіге жас жүргізу, әрі за, зо, зу, зы буындарын айту.

«Сызба жаса».

Көрнекі құралдар: әрбіреуінде 3 сурет жапсырылған карточкалар. Суреттегі заттардың атауларында берілген дыбыс сөздің басында, ортасында, аяғында тұр.

Ойын барысы: картаны алған соң әрқайсысы сөздердің сызбасын жасайды. Сызбаны жылдам құрған, дыбыстың орнын, позициясын анықтаған бала жеңеді.

Лексикалық тақырыптар: жиһаз, гүлдер, көкөністер (16-сурет).

Л – кресло, үстел, теледидар.

П – пияз, орамжапырақ.

З – қошқаргүл, жауқазын.

Сурет 16. «Сызба жаса» ойынына көрнекі құра

2.3 Эксперименталды топта жүргізілген логопедиялық түзету жұмысының нәтижесі

Логопедиялық түзету жұмысынан кейін тексеру жұмысы жүргізілді. Ең алдымен дыбысты дыбыстау бойынша тексеру жұмысы жүргізілді, содан кейін фонематикалық есту мен сөздің буындық құрылымын тексеру жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстың нәтижесіне қарап әдістемелерді орындау көрсеткіштерінің өскенін байқауға болады.

Тілдің фонетикалық-фонематикалық жетілмеуі бар балаларға арналған мәселе бойынша отандық және шетел мамандарының еңбектерінің анализі қазіргі кезде тілдің фонетикалық-фонематикалық жетілмеу мәселесі көптеген мамандардың назарын аудартатынын көрсетті.

Фонетикалық-фонематикалық жетілмеу - әр түрлі сөйлеу кемістіктері бар балаларда фонемаларды айту мен қабылдау кемістіктерінің салдарынан ана тілінің дыбыстау жүйесінің қалыптасу үрдісінің бұзылысы. Тілдің фонетикалық-фонематикалық жетілмеуі кезінде дыбыстар тобы мен жұптардың дифференциалданбаған дыбысталуы, артикуляциясы қарапайым, бала үшін дыбыстау қиындығын аса тудырмайтын бір дыбыстардың басқалармен алмастырылуы, дыбыстардың араласуы байқалады.

Тілдің фонетикалық-фонематикалық жетілмеуі бар мектеп жасына дейінгі балалар үшін ойын әрекеті бұл балалардың тұлғасы мен интеллектінің жан-жақты дамуы үшін қолайлы жағдай ретінде өз маңызы мен рөлін сақтайды. Бірақ дыбыстаудың жетіспеуі, сөздердің дыбыстық бейнесін нақты қабылдаудың жеткіліксіздігі, бұның барлығы әр түрлі дәрежеде ойын әрекетіне әсерін тигізеді.

Балалардың жан-жақты дамытушы басты әрекеті ойын болып табылатын ойын әрекетінің мәні ойын тәсілдерін логопедиялық жұмыста қолдануға мүмкіндік береді. сонымен қатар түзету әсерлері кезіндегі түрлі әдістер ішінде ойынды бірінші орынға қояды. Сабақта ойынды және жеке ойын әрекеттерін қолдану арқылы тілдің фонетикалық-фонематикалық жетілмеуі бар балалармен түзету жұмысы кезінде пайда болатын қиындықтар қатарын түзетуге болады.

Сонымен, логопедтің жұмысы әдеттегі тәрбиешінің шараларына қарағанда көп мөлшерде ойын тәсілдері мен жеке ойын әрекеттерін қолдануды талап етеді. Сонымен қатар дидактикалық ойындардың маңызы өте зор. Дидактикалық ойындар ерекше тәрбиелеу мәніне ие. Ойындар дербес тілдік әрекеттік дамуының маңызды құралы болып табылады.

Сол уақытта, зерттеу анализі көрсеткендей, бұл мәселенің кейбір аспектілері қосымша зерттеуді талап етеді; логопедиялық жұмыста ойынды қолдану мәселесіне басты мамандардың көптеген жұмыстары арналған. Олар тілдің фонетикалық-фонематикалық жетілмеуі бойынша көптеген ойын тәсілдерін жасап, ұсынған. Тілдің фонетикалық-фонематикалық жетілмеуін түзету оңай үрдіс емес, сондықтан балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, логопедиялық жұмыс түзетудің түрлі амалдарын қажет етеді.

Осымен, логопедиялық жұмыстың әр түрлі кезеңдерінде дидактикалық ойындар мен жеке ойын әрекетін мақсатты және адекватты қолдану мәселесі теориялық және тәжірибелік мәнге толы.

Ойын әрекеті арқылы мектеп жасына дейінгі балаларда тілдің фонетико-фонематикалық жетілмеуін түзету мүмкін деген бағытта тәжірибелік жұмыс жүргізілді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Т.Б.филичева, Н.Н.Чевелева, Ч.В.Чиркина. Основы логопедии; учебное пособие для студентов пед. Институтов по спец. «Педагогика и психология (дошк.)»,1989 – 223с;

2. Логопедия в школе: Практический опыт под ред. В.С.Кукушкина. Изд. 2, М.: Издательский центр «Март», 2005 – 368с;

3. Выготский Л.С. Основы дефектологии. – СПб.: Издательство «Лань», 2003-656с;

4. Логопедия: учебник для студентов дефектологического фак. Пед-высш.учеб. заведений (под ред. Л.С.Волковой. – 5 изд. М.: гуманитар. Издательский центр ВЛАДОС, 2006-703с: ил – коррекционная педагогика;

5. Л.С.Волкова, Т.В.Туманова, Т.Б.иличева, Ч.В.Чиркина «Фонетико-фонематическое и общее недоразвитие речи»;

6. Резниченко Т.С. «Говори правильно звуки, слова и фразы, речь»;

7. Бондаренко А.К. Дидактические игры в детских садах. – М.: Просвещение, 1991-160с;

8. Бородич А.Н. Методика развития речи детей дошкольного возраста. – М.: Профессиональное образование, 1984-202с;

9. Букатов В.М. Педагогические таинства дидактических игр- М.: Московский психолого-социальный институт Флинта, 1997-97с;

10. Волокова Г.А. Игровая деятельность в устранении заикания у детей дошкольного возраста. – М.: 1983-102с;

11. Воспитание и обучение детей с расстройствами речи. / Под ред.

С. С. Ляпидевского, В. И. Селиверстова. – М.: Просвещение, 1968. – 248с; (7)

12. Выготский Л. С. Игра и ее роль в психологическом развитии ребенка //Вопросы психологии. – М.: Просвещение, 1966. - с. 17 – 25; (8)

13. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-и т.т. Т 2. -с. 6-354. Т.4.- с.340-386./ Под ред. Ярошевского М.Т. – М.: Педагогика, 1983; (9)

14. Генинг М.Г., Герман Н.А. Обучение дошкольников правильной речи. – Чебоксары: 1980. – 270с; (15)

15. Игры в логопедической работе с детьми. /Под ред. В. И. Селиверстова. – М.: Просвещение, 1987. – 144с; (22)

16. Крупская Н. К. Роль игры в детском саду. //Пед. соч. – М.: 1980. –263 с; (26)

17. Леонтьев А. Н. Деятельность, сознание, личность. – М.: 1975. – 359с; (29)

18. Леонтьев А.Н. Слово в речевой деятельности. – М.: Мысль, 1975.- 193с; (30)

19. Люблинская А.А. Воспитателю о развитии ребенка. – М.: Просвещение, 1972. - 256с; (35)

20. Психология и педагогика игры дошкольника. /Под ред. Запорожца А. В. – М.: Просвещение, 1996. – 351с; (40)

21. Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии: уч. пособие: в 2-х т.т. Т.1. - с.360-480, Т. 2. -с. 78-89; (43)

22. Эльконин Д. Б. Психология игры – М.: Педагогогика, 1978. – 304с; (54)

23. Научно-методический журнал - Логопед 2009 №2.Корнилова Л.А. 65-69с;

24. Научно-методический журнал - Логопед 2009 №4. Сазонова Л.В. 92-100с;