Балуанныѕ дене- кїш ќабілетін арттыру
Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп - калыптасуының жалпы теориялық негіздері
жүктеу/скачать 468 Kb.
|
Áàëóàííû¾ äåíå- ê¿ø àá³ëåò³í àðòòûðó
- Бұл бет үшін навигация:
- Генотиптік қалыптасуга
- Фенотиптік қалыптасуга
| Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп - калыптасуының жалпы теориялық негіздері
Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке жүйесіне түсіретін өте жоғары эсерін ескере келіп, спортшыны жатгықтыру кезінде қоршаған ортаның және жарыс барысындағы болатын экстремалды жагдайлардың бәріне төтеп бере алатындай жүктеме беру арқылы спортшының ағзасын қалыптастырып, жарысқа дайындау кажеті туындап отыр. Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін алсақ та, дэл спортхық жарыс кезіндегідей адам ағзасының ең шегіне дейін жүмыс істеу дәрежесіне көтеріліп қызмет етуі байқалмайды. Сондықтан спорт саласында спортшылардьщ үлкен жүктеме кезінде жүмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті еңбектер жинақталған. Жалпы қалыптасу деген үғымға барлық тіршілік түрлерінің күн керісі үшін сыртқы қоршаған ортаға сэйкестеніп, бейімделіп қалыптасуын айтады. Қалыптасудың генотиптік, яғни түқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі болады. Генотиптік қалыптасуга сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған ортаға бейімделіп, өсіп-өніп кебеюін айтады. Генотиптік қалыптасу көбіне тіршілік иесінің бір түріне немесе бір-біріне өте жақын семьясына байланысты айтылады. Фенотиптік қалыптасуга сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады. Соңғы ондаған жылдан бастап осы фенотиптік қалыптасуға байланысты адамдардың өмірі мен қызметін зерттеуте арналған үлкен-үлкен ғылыми ізденістер жүргізілуде. Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның күнделікті сол өзгерістерге бейімделіп-қалыптасуын зерттеу үшін социологтер, психологтер, июкенерлер, педагогтер т.б. сала қызметкерлері ізденістерін біріктіруде. Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жүмыс істей алу қызметін арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық зерттеулер өткізілуде. Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нэтижесі ретінде қарастыру қажет. Оның басты мақсаттары: а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі үшін қарастырады. ә. Қалыптасуды адам ағзасы мен сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті сақтау үшін қарастырады. б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі үшін қарастырады. Бейімделу және калыптасу спортшы дайындау кезеңінде Спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-қалыптасу мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетті.Қаңдай да болмасын өте ауыр және экстремалды жүмыс аткаруды қажет ететін қызмет түрлері адам организмін бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме арқылы жаттьіқтыруға жетпейтіндігі анықталды. Оның себебі спортшының күн сайынғы көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған климаттың эсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық жағдайларда жиі болуы ыкпал етеді. Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен қатар. оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психолопіялық әсерлер қоса жүреді. Өткізілетін жарыстың деңгейі неғүрлым жоғары болған сайын спортшы ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады. Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы т.б.), ал спорттық күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан, бейімделу - қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады. Спортшының түскен күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі машықтану кезендеріне байланысты эртүрлі болып келеді. Көпжылдық жаттығу жоспары кезеңінде алдағы өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бүзьш, одан да жоғары талаптарға бейімделу қажеттігі туады. Осылай эр кезеңге қойылатын талаптардың өзгеріп және артып отыратындығына байланысты, адам ағзасында ерекше бейімделу процестері пайда болып отырады. Әр спортшының спорттық жолының 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да көп болуына эр кезендегі бейімделу-қалыптасу кезендері бір-бірінен жоғары больт отырғанда ғана жететіні белгілі болды. Спортшының үлкен жүктемелерді жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары деңгейде үстап түру мерзімінің ұзақтығы, әр спорттың түріне және эр спортшының феногенетикалық ерекшелігіне және атқарылған жаттыгу жүмысының адам ағзасына эсеріне байланысты. Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің мелшері оны орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі сол деңгейде үстап түру мүмкіндігі тікелей әсер етеді. Осы кезеңде адам ағзасының дене-күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау қажет. Жаттығудың эр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің азаюы екінші бір түрінің артуы сияқты қүбылыстарды дөп басып байқап отыру, спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Спорттық күресте кілем үстіндегі жагдай өте тез өзгеріп отыратын болғандықтан үзак. уақыт сақталатын бейімделу процессімен қатар, аяқ асты өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады. Қазіргі жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды аядын ала анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету жолын іздестіру болып табылады. Шеберліктері өте жоғары және үлкен спорттық жетістіктерге жеткен спортшылардьщ туа біткен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкіндіктерінің жоғары екендігі белгілі болды. Бұлшық ет жұмысы кезіндегі бейімделу жағдайы «Бейімделу» үғымы «стресс» ұғымымен жақын, себебі ол адам ш оасына бірден үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында гипофиз жүмысыньщ артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларына бейімделу процесстерін реттейді. Қатты тону немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мелшерде жұмыс атқару, қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жүмысын элсіретеді, эндокринді бездердің жүмысын көбейтіп, «стресс - синдром» тудырады. Осы жағдайдың екі түрі болуы ықтимал. Біріншісі - егер қоздырғыш жағдай өте жоғары болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңгы фазасы адам ағзасында зорығу жағдайын тудырады. Екінші түрі - егер қоздырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса, онда сол қоздырғышқа қалыптасу, адам күшін реттеу арқылы бейімделу процессі жүреді. Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде және спортшыға өз мүмкіңцігінен артық жаттығу жүктемесін жоспарлап орындатқан жағдайларда байқалады. Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы жағдайда қан қүрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың, нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек-қан, тыныс алу жүйесінің жүмысы жақсарып, қан мен оттегінің жүмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізілуін қамтамасыз етеді. Сөйтіп жүмысты көп атқарушы мүшеге жүмысқа араласпайтын органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы, қалыпты жағдайда адамның Бұлшық еті жеткізілетін оттегінің - 30%, ми - 20%, бүйрек -7% пайдаланатын болса, үлкен жүктеме арқылы жаттыгу кезінде Бұлшық ет оттегінің - 87%, ми - 2%, бүйрек - 1% жүмсайды. Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге бөледі. Оларға: жедел және ұзақуақыттык, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады. Туа біткен бейімделуге, - жүмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы, психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жүмыстарының нэтижесінен үйренген күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс-айланы меңгеру жатады біртіндеп және ұзақ уақыт қайта-қайта қайталаудың салдарынан адам организмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда болады. Жедел бейімделу түрінде жаттыгуды қайта-қайта орындау нәтижесінде адам ағзасы бейімделу сатысының кезекті биігіне кетер. Жедел бейімделу түрінен ұзақуақыттық бейімделу түріне ету кезікде адам ағзасындағы барлық орындаушы жүйелерінің бейімделу кезеңінен еткендігін білу қажет. Олай болмаган жағдайда келесі берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-қуатының жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай қалады. Есте сақтауға қажетті бір жағдай: ол, қалыптасу-бейімделу неғүрлым тез жүретін болса, оны сол деңгейде үстап түру мүмкіндігі аз болады. Кепжыддық жаттығу кезінде шеберлігі жоғары спортшыны бір жылдың ішінде 2-3 рет ең жоғары дайындық деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзімде берілетін жүктемелерге бейімделуін арттырып жарыстық кезеңдерде үлкен табыстарға жеткізеді, бірақ сол спортшылардың жоғары көрсеткіштер көрсетіп жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы біртіндеп жаттыіу жүктемесіне қалыптасқан спортшылардың бейімделу-қалыптасу уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары керсеткіштер деңгейінде жарыстарға қатысу мерзімі ұзақ болады. Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға қатысу кезендерінде қалыпты жағдайда жүмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық пайдалана алуы үшін бейімделу - қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай болғанда адам ағзасының күш-қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижелі жұмыс атқаруына мүмкіндік туады. Күш қабілетін арттыру Адамның күш қабілеті оньщ Бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады. Балуан күші дегеніміз - күрес үстінде Бұлшық ет күшін пайдалану арқылы қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу. Күшті арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру арқылы немесе соған жақын күш жүмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады. Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлеміне байланысты жаттыгуды қайталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін көбейтіледі. Адамның Бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, Бұлшық еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелер-ге Бұлшық еттің «үйрену» қалыптасуы пайда болады. Адамның өз шамасына сай немесе шамасынан көп берілген жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш түсу жағдайлары үлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады. Жаттығу үстінде негізгі жүмыс атқарушы Бұлшық етпен қоса жүмысқа тікелей қатысы жоқ бұлшық еттер де қамтылады, осының салдарынан днтогонистік бұлшық еттер қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында, эсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезендерінде шамадан тыс жүктеме бермеген дүрыс. Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі жағдайлары жылдам езгеріп отыратьш болғандықтан, дене-күштерін қолданудың статикалық және динамика-лық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің динамикалық түрі адамның шаршау кезеңінде немесе тьщ күйінде, бұлшық еттің босау немесе жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан динамикалық жұмыс түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің бірнеше түрін береміз. Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын Бұл әдістеменің ерекшелігі - жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80% мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10 нан 30 рет аралығында қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жүмысы Бұлшық еттің шаршау кезеңіне дэл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып қолды бүгіп-жазу, бір аяқта отырып-түру, баспалдақпен көтерілу, өрге жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып, демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды. Бұл әдістеме бойынша күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөліміңде беріледі. Осы әдістеме сабақтың кіріспе белімінде қолданылса, жагтығушы тез шаршап қалады және негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына кедергі болады. Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі - жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы, жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу «шегіне дейін» әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут үзіліс беріледі. Штангі, зіл тас т.б. жабдықтар қолданылады. Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейінгі салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы, алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, соңынан, орташа салмақпен жаттығуды орындайды. Орта немесе төменгі салмақты қолдану кезінде жаттыгуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын жаттығуларды секіру, отырып-түру, екінші бір адамды иығына салып көтеру, т.с.с. жаттығулармен араластырып орындау пайдалы болып келеді. Статикалық жаттығулар. Статикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қог,ғалыссыз ұзақ үстап түруға негізделген (аяқты көтеріп үстап тұру, қолмен денені тіреп ұстап тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозгалыс-сыз ұстап тұру уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол орьгадаушыға шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған. .Мысалы, көтеруіне немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды бір жерден екінші жерге апару, жерге, қабыргаға бекітілген заттарды тарту, итеру т.б. Шегіну - жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі - адамға берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай болған жағдайда Бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы бұлшық ет созылуға мэжбүр болады. Осылай эсер ету салдарынан бұлшық ет күшінің артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін динамометр аспабы арқылы өлшейді. Арнайы дене күшін арттыру жолдары Арнайы дене күші дегеніміз - аз күш жұмсау арқылы қажетті нэтижеге жету үшін қолданылатын күш мөлшері. Күрес спортында Бұл нэтиже Бұлшық ет күші ғана емес, басқа да күштердің тікелей қатысуымен іске асырылады. Оған әдіс орындау кезінде дене бұлшық еттерінің күшімен қоса балуан денесінің салмағы, қозғалыс екпіні және қарсылас балуанның күшін жатқызуға болады. Мысалы, балуан өзінің Бұлшық етінің күші арқылы 70 кг-ға. тең итеру күніін жұмсады делік, оған қарсылас балуан 70 кг-дық қарсы күшпен эсер етіп, оның күшін жоққа шығарып, тағы 5 кг-ға тең күш қосу арқылы өзі қарсы әдіс қолдануы мүмкін. Сондықтан балуан 70-ға кг. тең Бұлшық ет күшіне өзінің дене салмағының күшін қосса (тағы 70 кг.), онымен қатар қарсыласының дене салмағы (70 кг.), оның Бұлшық ет арқылы қосқан күшін (75 кг.) және қосса, онда қарсылас балуанға 285 кг. тең күш қолданылған болар еді. Денені жаттықтыру арқылы пайда болған дене- күшіне қарап, «күші көп» немесе «аз» деп топшылау көп жағдайда қате пікірге экеп соқтырады. Күрес үстінде сыртқы Бұлшық еттері жақсы дамыған балуан күшінің аз екендігі байқалып жататындығы жиі кездеседі. Оның себебі «ішкі күштің», қажыр-қайраттың, төзімділік қабілегтің аз дамығандығынан болады. Арнайы дене күшін дамытудың және оны орынды пайдаланудың негізгі әдісі - балуанға арнайы тапсырмалар беріп белдестіру және жарысқа қатынастыру. Арнайы күшті арттыру үшін берілетін белдесу түрлері: Күш басым, бірақ шеберлігі төмен балуанмен күрестіру Орташа күш жұмсап, «ойнап» күресу Әдісті міндетті түрде кілемге қүлау арқылы орындату Қарсылас балуанның қарсы күшін пайдаланып күресу Қарсылас балуанның қозғалыс бағытын пайдалану арқылы күрестіру Статикалық қалыпты сақтау мақсатымен күрестіру Неғүрлым аз әдісті қолданып, таза жеңіске жету Күші басьш қарсыласпен күресу. Күресуге күші басым бірақ тәжірибесі аз балуан тандап алынады. Күрес кезінде қолданылған әдіс қарсылас күшінің басым болуы салдарынан іске аспай жатады, сондықтан балуан «қосымша күш» жүмсап үйренуге мәжбүр болады. Сонымен қатар, балуанның ез қарсыласынан қоргану арқылы өзінің әлсіз жақтарын байқауына мүмкіндігі туады. Орташа күш жүмсап, «ойнап» күресу. Осылай күрестіру кезінде балуандарға арнайы тапсырмалар беріледі. Мысалы: әдісті орындау кезінде қарсыласы әдістің толық дүрыс орындалуына кедергі келтірмеуі, күрес үстінде арнайы бір әдіс түрінің орындалуына қарсылас балуанның өзі жағдай тугызуы т.с.с. Әдісті кілемге қүлау арқылы орындату. Бұл күрес түрінің мақсаты-балуанға әдісті орындау кезінде ез күші мен қоса дене салмағын пайдалану жағдайларын үйрету. Қарсылас балуанның қарсы күшін қолдану. Балуанға күрес үстінде қарсылас балуанның күшінің және дене салмағының түсу бағытын пайдаланьта, сол бағыт жаққа әдіс қолдана білуге үйретеді. Қарсылас балуанды қозгалыс багытын пайдаланып күрестіру. Бұл күрестің мақсаты балуанның қозғалыс бағытын, екпінін пайдаланып, тепе-тең-дік қалпынан шығу сәтін анықтап, әдіс қолдану тәжірибелерін үйрету болып саналады. Тапсырма бойынша алға-артқа, жанына қарай қозғалып жүрген қарсыласына эртүрлі әдістер түрін қодданып үйретеді. Әдісті тапсырма бойынша бір балуан орындайды, ал екінші балуан еркін қозғалып жүреді. Статикалық қалыпты сақтап күрестіру. Бұл күрестегі мақсат, бір балуан тапсырма бойынша денесін бір қалыпты жагдайда үстауға тырысады (тік түрыс, еңкейіп түру, бір аяғын алға беріп түру, төрттағандап түру т.с.с). Екінші балуан аз күш жүмсап және қолайлы әдістер тауып, статикалық қалпын сақтап түрған балуанды жығуға тырысады. Балуанның шеберлігі неғүрлым жоғары болған сайын аз күш жүмсап, өзінің бастапқы қалпын сақтайтындығын көруге болады. Әдісті орындаушы балуан соның эр түрлі жолдарын іздеп, езіне ең қолайлысын табуға тырысуы қажет. Ондай жолдарға: Қарсыласының дене салмағын қолдану арқылы; Қарсылас күгаінің бағытын қолдану арқылы; Қарсыласының қозғалыс инерциясын қолдану арқылы; Қарсылас әдісінің бағытын қолдану арқылы жетуге болады. Алдымен осы қолайлы сэттерді жеке-жеке пайдаланып, соңынан көрсетіл-ген жағдайлардың бірнешеуін байланыстыра әдіс орындауды үйрету қажет. Осы жоғарыдағыларды орындаумен қатар, әдістердің орындалуының биомеханикалық зандылықтарын да білген жөн. Оған: тіреу алаңы, тіреу нүктесі; адам денесінің жалпы салмақ ортасы; тепе-теңдік бүрышы; сырғанау күші; үйкеліс күші; күш түсіру бағыты, қос күш; үдемелік қозғалыс, инерция; аударылу, айналу сәттері; күштердің таралуы; 10.сыртқы және ішкі күштердің түрлері жатады. жүктеу/скачать 468 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|