Барлығы – 45 сағат

Есімше-етістік пен сын есімнің арасындағы аралық категория.

Бірақ, есімшенің арасындағы аралық категория. Бірақ, есімшені етістік қатарына жатқыза алатын өзіндік белгілердің оның бойынан табылатындығ: яғни, есімше салт және сабақты болып келе алады, етіс, шақ, жақ. Рай, формаларын қабылдап, түрлене алады.

Есімшені етістіктің қатарына жатқызуға дәлел болатын және бір басты белгі: есімше тек етістікке ғана тән болымсыз форманы қабылдай алады. Сондықтан, оны етістік құрамына жатқызып, оны осы сөз табы құрамында қарастырамыз.

Есімшені етістіктің негізіне (түбір етістікке, етіс формалы етістікке, күрделі етістікке) арнайы қосымшалар жалғану арқылы жасалады. Тіліміздегі есімше жасайтын жұрнақтар:

1. 
   –қан, -кен, -ған, -ген;
   
2. 
   –ар, -ер, -р;
   
3. 
   –атын, -етін, -йтін, -йтын құранды жұрнақтары. Бұл жұрнақтар көсемшенің –а, -е, -й жұрнақтары мен –тын, -тін жұрнақтарының бірігуі арқылы жасалған.
   
4. 
   –мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек;
   
5. 
   –у/шы, -у/ші құранды жұрнақтар. Кейбір қазақ тіл білімінің мамандары осы құранды қосымша етістіктің түбіріне жалғану арқылы осы шақ есімше жасайды деп түсіндіреді. Ол – дұрыс пікіт. Алайда, бұл құранды форма тұйық етістік тақырыбында да қарастырылады. Сондықтан бұл формаға біз көп тоқтала бермейміз.
   
6. 
   –с,
   
7. 
   Қазіргі қазақ тілінде есімшенің қалдық формалары да кездесіп отырады. Ол қалдық формалар мыналар: -аған, -еген, -ажақ, -ежек.
   

-ажақ, -ежек формасы тек кейбір облыстар тұрғындары тілінде ғана қолданылады. Әсіресе, оңтүстік облыстар мен Батыс Қазақстан қазақтары тілінде кездеседі. Соңғы облыс тұрғындары тілінде әлі күнге осы шақ формасында келіп отырады. Мысалы, алажақ, бережек, көрежақ, отыржақ т.б.

Бұл аффикстердің шығу төркіні –шақ, -шек қосымшасымен байланысты болып келетін сияқты.

Бұл форма түрік, түркмен, хақас, құмық, башқұрт, татар тілдерінде есімшелердің өнімді формасы болып саналады. Сондай-ақ, өзбек тілінің хорезм диалектісінде, қарақалпақ тілдерінде де қолданылады. Бірақ, қазақ тілінде бұл формалар - өнімді формалар емес.

Есімше морфологиялық түрлену мен синтаксисті қызметі жағынан зат есім, сын есімдермен ұқсас. Есімше есімдер сияқты септеледі, көптеледі, жіктеледі және тәуелденеді. Сонымен бірге, есімшелер тілімізде ұзақ жылдар бойы баяндауыш қызметінде жұмсалып, қимылды да білдіріп келген. Предикаттық қызмет есімшенің шақтық мағынаны білдіру қызметін де айқындайды.

Осы айтылған тұжырымдар есімшенің қандай категория екендігін білдіретін теорема тудырады. Сонымен, есімше дегеніміз не ?

Есімше дегеніміз есім қызметін атқара алатын, есімдерше түрлене алатын, яғни септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғауларында түрлене алатын, етістік сияқты да түрлене алатын, яғни етіс, шақ, жақ, болымсыздық, рай формаларын қабылдайтын, сөйлемде барлық сөйлем мүшесі қызметін атқара алатын септік етістіктің грамматикалық категориясы болып есептеледі.

Сөйлемде қандай қызмет атқарса да, есімшелер өзінің негізгі қызметінен, сипатынан айырылмайды. Ол сипат-шақтық мәнді білдіру. Есімшелерді түрлерге бөлгенде де, осы сипат есепке алынады.

Есімшелерді қазақ тілінің ғылыми оқулықтарында үш түрге бөліп қарастырады: өткен шақ, есімше, осы шақ есімше және келер шақ есімше. Тек Ы.Е.Маманов қана өзінің етістік туралы еңбегінде есімшелерді 5 түрге бөліп береді:

1. 
   Өткен шақ есімше.
   
2. 
   Дағдылы есімше.
   
3. 
   Болжалды есімше.
   
4. 
   Ниет есімше.
   
5. 
   Осы шақ есімше.
   

1. Өткен шақ есімше. Өткен шақ есімше түбірге –қан/кен, -ған/ген жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Есімшенің бұл формасы -өте өнімді және түркі тілдерінде кең тараған түрі. Мысалы, көр-ген, кел-ген, баянда-ған, жан-ған т.б.

Ескерту. Өткен шақ есімше жасайтын осы жұрнақтар қалып етістіктеріне жалғанған кезде осы шақты білдіретін кезі бар. Мысалы, Біз Асан тұрған колхозда болдық. Айдармен қатар отырған – Ысмағұл деген мұғалім. Осы сөйлемдерде есімшенің формасы, өткен шақ мәнін емес, осы шақ мәнін беріп тұр.

Өткен шақ есімше өзінің мағынасы және синтаксистік қызметі жағынан сын есімге ұқсайды. Мысалы, қиылған қас, құлшынған жас, оқыған адам, жиналған үй, салынған төсек т.б.

Өткен шақ есімше субстантивтеніп, зат есімнің орнына қолданылған кезде, зат есімдерше көптеледі, септеледі, тәуелденеді және жіктеледі.

Осы шақ есімше. –атын, -етін, -йтін, -йтын жұрнақтары есімшенің ауыспалы осы шақ түрін жасайды. Жалпы бұл жұрнақтар көбінесе, өткен шақ мәнін береді. Бұл форманың қай шақты беретіні, контекске байланысты белгілі болады.

Ғалымдар бұл жұрнақтың о бастағы төркіні тұрған сөзі болуы керек деп топшылайды. Ол сөз ықшамдалып, тұғын формасына айналған, кейін әдеби тілде қысқартылып –тын, -тін түрінде қолданылып жүр деп түсіндіреді. Ал – тұғын формасы әлі де тілімізде қолданылып жүр: Келетұғын уақыты болды – Келетін уақыты болды. –тұғын формасы көбінесе, поэтика тілінде, буын санын толтыру мақсатында қолданылады:

Жорғамын қалың топта самғайтұғын,

Бәйге ат та серпінімді шалмайтұғын.

Әнімді он екі взвод жіберейін,

Есінен-өле-өлгенше қалмайтұғын (Сара).

Осы шақ есімше жоғардағы –атын, -етін, -йтін, -йтын жұрнақтары арқылы жасалғанымен, осы шақ мағынасы сөйлесіп отырған кезді дәл көрсетпейді, дағдыдағы, әдетке айналған, үйреншікті болған, жалпы жүзеге асып отыратын не істеліп отырған әрекетті білдіреді. Мысалы, Сенің алғаның да, алатының да , аларың да ылғи алғыс деген сөйлемді қарастырайық. Осы сөйлемдегі алғаның - өткен шақ, алтының – осы шақ, - аларың – келер шақ. Сондықтан да, Мамановтың дағдылы есімше деп көрсететін түрі осы шақ есімшемен сәйкес. Дағдылы есімшенің шақтық формасы тұрақты емес. Сондықтан оқулықтарда бұл форманы бірде ауыспалы өткен шақ, бірде ауыспалы келер шақ мағынасын береді.

Ғалымдар – у/-шы, -/ші қосымшалары да осы шақ мағынасын береді. Мысалы, Сөйлеуші кісі мінбеден түсті. Көпшілік жағдайда есімшенің бұл формасы есімше аясынан шығып, субстантивтеніп, зат есім құрамына енген.

Келер шақ есімше. Келер шақ есімше етістікке –с, -ар, -ер, -р, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Бірақ бұл жұрнақтардың әрқайсысының өзіндік есімше жасау ерекшелігімен бір-бірінен оқшауланады.

І топ. –ар, -ер, -р жұрнақтары. Бұл жұрнақтар арқылы жасалған есімше сөйлемде қай орында, қандай сөйлем мүшесі қызметін атқарса да, үнемі келер шақ мәнін береді. Алайда, есімшенің бұл формасының басқасына қарағанда қолданылу өрісі тар. Атрибуттық қызметте өте аз қолданылады, ең негізгі қызметі – баяндауыш болу. Бұл жұрнақтар етістіктің тек болымды түріне ғана жалғана алады. Ал болымсыз туынды етістікке –с жұрнағы жалғанып есімше формасы туындайды: Құлағын салмас, тіліңді алмас көп наданнан түңілдім /А/.

ІІ топ. –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтары. Бұл жұрнақтар арқылы жасалған есімше мақсатты келер мағынасын береді. Бұл есімшеге болымсыздық жұрнағы жалғанбайды. Айтпақ ойы осы болатын. Алмақтың да салмағы бар. т.б.

Есімшелердің синтаксистік қызметінің кеңдігі, жан-жақтылығы оның семантикалық табиғатына байланысты. Есімшелер есімдер мен етістіктердің ерекшеліктерін өз бойына бірдей сіңірген, сондықтан екеуінің де синтаксистік қызметін бірдей атқарады.

Есімше – етістіктің өзіндік ерекшеліктеріне бай, ерекше категориясы. Оны етістіктің басқа категорияларынан бөлектейтін басты айырмашылығы – атрибуттық мағынасы. Есімшені есімдерге әсіресе сын есімдерге жақындататын осы белгісі.

Есімшелерді есім сөздермен жақындастырып тұратын мынандай ерекшеліктер:

І. Есімшелер есімдер сияқты, көптеледі, тәуелденеді және септеледі. Көптік жалғаулы есімшелер есімдер сияқты тәуелденеді, септеледі және жіктеледі.

ІІ. Есімшелер сөйлем ішінде баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, бастауыш қызметтерін атқарады. Сын есімнің негізгі синтаксистік қызметі анықтауыш болса, есімшенің де негізгі қызметі – анықтауыш.

ІІІ. Есімше де сын есім сияқты анықтауыш қызметін атқарып анықталушы сөздің алдында тұрады. Бұл жерде сын есімнен бөлек бір ерекшелігі бар. Сын есім заттың өзіне тән тұрақты белгісін білдірсе, есімше заттың іс-әрекетке байланысты көшпелі, динамикалық белгісін білдіреді.

ІV. Есімшелер де, есімдер сияқты болымсыздық мағынаны емес, жоқ сөздері арқылы да бере алады. Тіл білімінде ерте заманнан есімдер мен етістіктердің бір-бірінен айыратын белгі осы болымсыздық формасы деп саналады. Яғни, -ма, -ме болымсыздық жұрнағы тек етістіктерге жалғанады да, ал жоқ, емес сөздері тек есімдерге ғана тіркее алады деп түсіндіріледі. Есімше категориясы бұл пікірді толық теріске шығарады. Есімше де болымсыздық мағынасын екі түрлі жолмен бірі алады.

Мысалы, көрген-көрмеген, білген-білмеген // көрген емес, көрген жоқ – білген емес, білген жоқ т.б.

Осы белгілер есімшені есім сөздер тобымен жақындастырып, оны етістік сөз табына кіреді деп санайтын белгілер де бар. Олар мыналар:

1. Есімшелер етістікке тән барлық категориялардың формаларын қабылдап, түрлене алады. Мыс, көр-ін-ген – етіс категориясы, көр-ме-ген – болымсыздық категориясы, көр-ген – шақ категориясы, көр-ген-мін – жіктік жалғау немесе жақ категориясы т.б.

2. Есімшелер де етістіктер сияқты заттың іс-әрекетін, жай-күйін білдіреді. Яғни, заттың динамикалық белгісін білдіреді, ал есімдер, соның ішінде сын есімдер заттың қимыл-қозғалыссыз, іс-әрекетсіз статикалық күйін білдіреді.

3. Есімшелер етістік сияқты шақтық категориямен ерекшеленеді, салт және сабақты болып бөлінеді. Шақтық мағына есімшелердің етістіктен пайда болғанын білдіретін негізгі белгілерінің бірі.

4. Есімшелер жеке тұрғанда ІІІ жақтық мағынаны білдіреді. Сонымен, есімше дегеніміз есімдердің де, етістіктердің де қызметін атқаратын грамматикалық категория.

Есімшелерді дербес сөз табы деп тануға, айтуға болмайды. Себебі, олар аффикстер арқылы етістіктерден жасалады және етістіктен бөлек жаңа семантикалық мағына құрамайды.

Есімшелердің зат есімге, сын есімге, тіпті жалқы есімдерге айналып кеткен түрлері де бар:

Төлеген, Сақтаған, Қайнар, Атшабар, Айтуар, Атбасар, Қойбағар т.б.

Көсемше категориясы арнаулы формалар арқылы жасалады. Ол формалар мыналар: -ып, -іп, -п; -а, -е, -й; -қалы, -келі, -ғалы, -гелі; -ғанша, -қанша, -кенше.

Көсемшелер мағынасы мен атқаратын қызметі жағынан бірде үстеу, бірде етістік қызметін атқаратын аралық категория болып табылады. Көсемше сөйлемде көбінесе динамикалық адвербиал / етістіктен болған пысықтауыш / қыщметін атқарады. Көсемшенің осы функциясы оны етістіктің өзге формаларынан ерекшелендіріп отыратын негізгі грамматикалық сипаты болып табылады. Мысалы, асығып сөйлейді, асыға сөйлейді деген тіркесте көсемше форма қалай деген сұраққа жауап беріп, сөйлеу деген етістіктің амалын білдіріп тұр. Мазмұны жағынан да қимыл үстеуі болып, қимыл-сын пысықтауыш қызметін атқарып тұр. Сен кеткелі үш ай өтті. Күн батқанша осында бол. Деген сөйлемдердегі көсемше формасы іс-әрекеттің мезгілін білдіріп, мезгіл үстеуі мәнін беріп, мезгіл пысықтауыш болып тұр. Ал сөйлескелі келдім тіркесіндегі көсемше іс-әрекеттің, қимылдың мақсатын білдіріп тұр.

Көсемшелер жеке-дара сөз ретінде қолданылмайды, морфологиялық жағынан жалғаулармен түрленбейді. Олардың тек кейбір түрлері ғана жіктік жалғауларынан қабылдай алады. Ол формалар: -а, -е, -й және –ып, -іп, -п.

Көсемшелер тек етістік негіздерімен және одан пайда болған формалармен ғана тіркесе алады. Олар субстансивтік адъективтңк қызмет атқармайды. Сөйлемде тек пысықтауыш, баяндауыш қызметін атқарады. Көсемше күрделі етістіктің құрамында, яғни аналитикалық форманың жетекші сыңары қызметін атқарады.

Көсемшенің барлық түрі де, сөйлемнің бағыныңқы түрінің ғана баяндауышы қызметін атқарады. Ал басыңқы түрінің баяндауышы функциясын тек жіктелетін формалар ғана атқарады.

Көсемше өзінің бойына етістіктің басты белгісі-шақтық қасиетті ұстайды. Яғни, шақ мәнін бере алады. Пысықтауыш қызметінде көсемше шақтық мәнді көмескі береді де, баяндауыш қызметінде анық бере алады.

Міне, осы белгілер көсемшені басқа категориялардан айыруымызға себепші болады.

Сонымен, көсемше дегеніміз? өзінен соңғы негізгі іс-әрекеттің мезгілі мен мақсатын, сын-сипатын, амалын, себеп-салдарын т.б. сапалық құбылу амалын көрсететін дербес категория.

Көсемшенің аффикстері дара және күрделі болып бөлінеді:

1. 
   дара: -ып, -іп, -п; -а, -е, -й;
   
2. 
   күрделі: -алы, -гелі, -қалы, -келі, -қанша, -кенше, -ғанша, -генше;
   

Көсемшелердің кейбірі деформацияланып, өзгерген: әкел-алып кел, апар – алып бар, әкет – алып кет, апар – алып бар, әкел – алып кел т.б. Сондай-ақ, алып, келіп, болып сияқты көсемше формалары қысқарып ап, боп, кеп түрінде де келе береді.

Көсемше шақ мәнін беру тұрғысынан бірнеше түрге бөлінеді. Ы.Е.Маманов көсемшені мағынасы мен сыртқы тұлғасына қарай үш түрге бөлінеді:

1. Өткен шақ көсемше

2. Осы шақ көемше

3. Мақсатты көсемше

А.Ысқақов көсемшені шаққа қатынасына қарай үшке бөледі.

Бірақ, Мамановқа қарағанда сәл өзгеше болып келеді.

1. Өткен шақ көсемше

2. Осы шақ көсемше

3. Келер шақ көсемше

Жалпы Маманов осы шақ категориясына келгенде өзге авторлармен көбінесе, келісе бермейді. Ол осы шақ категориясы формасыз беріледі. Оны тек контекске ғана ажыратуға болады деп түсінеді.

1. Өткен шақ көсемше. Бұл форма –ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі, -ғанша, -қанша, -кенше жұрнақтары арқылы жасалады. Бірақ, бұл аффикстердің өткен шақ мәнін беру қызметі бірдей болып келе бермейді. –ып, -іп, -п формалары өткен шақты анық береді. Ал –қалы, -келі, -ғалы, -гелі, -қанша, -кенше, -ғанша, -генше формалары контексте берілуіне қарай бірде өткен шақ, бірде келер шақ мәнін береді. Мысалы, сізбен танысқалы көп болған сияқты. Көріспегелі көп уақыт өтті. Осы сөйлемдердегі танысқалы, көріспегелі деген көсемше формалары «танысқаннан бері», «көріспегеннен бері» деген мағынаны береді. Немесе, Демалысты үйде өткізгенше, саяхатқа кетсем-ші деген сөйлемді алып көрелік. Осы сөйлемдегі өткізгенше деген көсемше формасы да «өткізгеннен гөрі» деген мағынаны береді. Яғни, өткен іске өкіну мағынасы бар. Сонымен, соңғы аффикстер көсемшенің ауыспалы өткен шақ формасын береді.

2. Осы шақ көсемше. Осы шақ көсемше –а, -е, -й формасы арқылы жасалады. Көсемшенің бұл түрі де ауыспалы осы шақ деп аталады. Себебі, бұл формалар көсемшеге бірде осы шақ, бірде келер шақ мәнін жүктейді. Мысалы, жүгіре жөнелді, айта бастады, жүре келе деген күрделі етістіктердің құрамындағы көсемше формасы осы шақ мәнін беріп тұр. Сондай-ақ, екі кісінің диалогында қайдан келесің-үйден келемін де осы шақ мәнін беріп тұр. Ал «мен ертең келемін» деген сөйлемді алатын болсақ, мұнда келер шақ мағынасында айтылып тұр.

3. Келер шақ көсемше. Келер шақ көсемше –а, -е, -й, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі, -ғанша, -генше, -қанша, -кенше формалары арқылы жасалады. Көсемшенің бұл формасы да өткен шақ, осы шақ және келер шақ түрін ауысып жасай алатын болғандықтан ауыспалы келер шақ деп аталады. Маманов –қалы, -келі, -ғалы, -гелі жұрнақтары арқылы жасалатын шақ формасын көсемшенің мақсатты түрі деп түсіндіреді. Жалпы алғанда, бұл формалар келер шақ мәнін бере алады: Мысалы, аламыз, келеміз, көреміз, қараймыз т.б. І-ші форма арқылы жасалған. Танысқалы келдім, көріскелі бардым, деген формалар алда жүзеге асатын істің мағынасын білдіреді. Ал көріскенше сау бол, танысқанша күте тұр т.б. формалар да келер шақ мәнін беріп тұр.

Етістікке –майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше деген құранды жұрнақтар жалғану арқылы да көсемше категориясы жасалады. Бірақ, бұл формалар арнаулы көсемше формасы деп саналмайды. Сондықтан, әдебиеттерде ол формалар арнайы көрсетілмейді. Мысалы, ойламайынша сөз айтпа, хабар жетпейінше қозғалма деген сөйлемдердегі ойламайынша, жетпейінше деген сөздер көсемшенің қызметін атқарып, көсемше болып тұр.

Сонымен, көсемше өзіндік ерекшеліктері бар етістіктің дербес грамматикалық категориясы болып табылады. Оларға мынадай ерекшеліктер тән:

1. Көсемше тұлғалы етістік дара тұрып дербес мән береді де, көбінесе сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады.

2. Күрделі етістіктің жетекші сыңары үнемі көсемшенің формасында болып келеді. Мұны аналитикалық форма деп атайды.

Тюркологияда есімше мен көсемшені араластырып жіберу, олардың арасын ажырата алмаушылық кездесіп отырады. Оларды араластырмас үшін, екеуінің арасындағы айырмашылықтарды білу керек. Ол айырмашылықтар мыналар:

1. Есімшелерде шақтық, райлық мағына анық болады, ал көсемшелерде олай емес. Көсемшеле шақ мағынасын контекс белгілейді.

2. Есімшенің сөйлемдегі басты қызметі анықтауыш болса, көсемшенің баста қызметі пысықтауыш болу.

3. Есімше жалғаулардың барлық түрін қабылдаса, көсемше тек жіктік жалғауын ғана /онда да бәрі емес/ қабылдайды.

4. Көсемшенің жұрнағы бір сөз құрамында екі рет келмейді. Ал есімшенің формасы екі рет келмейді. Ал есімшенің формасы екі рет келуі тілімізде кездесіп отырады. Мысалы, барғансыған, оқитынсыған, оқитынситын т.б.