Бас редактор с. Ж. Пірәлиев

87
ҰЛТ ТІЛІ
халықпен  бірге  жасайды,  біреулері  ескіріп, 
қолданудан  шығып,  екіншілері  жасарып, 
жаңадан туындап жатады.
Мақал мен мәтелдердің өміршеңдігі тілі-
нің көркемдігі мен мазмұнының тереңдігін-
де, аз сөзбен көп мағына беретіндігінде, еске 
сақтаудағы  қолайлылығында»  [1].  Тоқсан 
ауыз сөздің тобықтай түйінін айтатын мақал 
-  мәтелдер  аз  сөзден  жасалғанымен  көп 
мағынаны  білдіреді.  Халық  мақалдарының 
тақырыбы  өте  көп.  Солардың  ішіндегі 
ең  күрделі  әрі  қызықты  бір  саласы  – 
адам  баласының  тілі  мен  сөз  өнеріне 
байланысты  мақал  –  мәтелдер.  Қазақстан 
Республикасының «Тілдер туралы заңында» 
«Тіл -ұлттың аса ұлы игілігі әрі оның өзіне 
тән ажырағысыз белгісі, ұлттық мәдениеттің 
гүлденуі 
мен 
адамдардың 
тарихи 
қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде 
ұлттың  өзінің  болашағы  -  тілдің  дамуына, 
оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз 
байланысты делінген.
Тілдің  көмегімен  өнер  білімді  игереміз, 
өткен  кеткенімізді  саралап  сабақ  аламыз. 
Тіл  арқылы  рухани  байлығымызды  мең-
гереміз.  Өзіміз  танып  қана  қоймай,  сол 
асыл  қазыналарымызды  әлемге  танытамыз. 
Тіл  арқылы  әлемді  танимыз.  Тілдің 
құдіреттілігін,  сөз  құдіреттілігін  күрделі 
тең еулер  мен  эпитеттерді,  метафораларды, 
тілдің  мәнерлеу,  бейнелеу  құралдарының 
қыр  сырының  молдығын  көрсете,  оларды 
шебер пайдалана білудің мән маңызын ақын 
Абайдың  мына  өлең  жолдарындағыдай 
ешкім дөп басып суреттей алмаған болар:
 Алыстан сермеп,
Жүректен тербеп,
Шымырлап бойға жайылған
Қиуадан шауып,
Қисынын тауып,
Тағыны жетіп қайырған.
Толғау тоқсан қызыл тіл
Сөйлеймін десең өзің біл.
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізін
Өрнегін сендей сала алмас.
Білгенге маржан,
Білмеске арзан
Надандар бәһра ала алмас!...
Ұлы Абай бұл өлең жолдарына тілдің бар 
қасиетін сыйдырған.
«Соңғы  жылдары  тіларалық  қарым  – 
қатынастардың  ұлғаюына  байланысты  әр-
түрлі  тілдік  топтарды  және  типологиялық 
құрылымы  жағынан  мүлдем  алшақ  тіл-
дерді  салғастыра,  және  туыстас  тілдерді 
салыстыра  зерттеу  тіл  білімінде  дәстүрге 
айналып  келеді»  [2].  Осыған  орай  сөз 
өнері  мен  тіл  құдіретіне  байланысты  қазақ 
–  ағылшын  мақал  мәтелдерін  салыстыра, 
салғастыра  зерттеуді  қажет  етеді.  Мысалы 
қазақ  тілінде  тіл  мен  сөз  өнерінің  қасиетін 
жоғары  бағалаған  мынадай  мақалдарды 
кездестіреміз:  «Өнер  алды  қызыл  тіл», 
«Жақсы сөз - жарым ырыс», «Шебердің қолы 
ортақ, шешеннің тілі ортақ», «Тіл буынсыз, 
ой  түпсіз»,  «Тіл  қылыштан  өткір»,  «Бас 
кеспек болса да, тіл кеспек жоқ», «Қаһарлы 
сөз  қамал  бұзар»,  «Көз  жеткізер,  көз 
жеткізбегенді,  сөз  жеткізер»,  «Шешен  сөз 
бастар, батыр қол бастар». Адам баласының 
көңілі  бір  ауыз  сөзге  марқайып,  бір  ауыз 
сөзден  жабырқап  қалады.  Сол  себепті  де 
халқымыз  әр  сөздің  өзіндік  орнының  бар 
екендігін еске салып отырған. Көңілі жарым 
адамды  да  бір  ақ  ауыз  ұтымды  сөзбен  бір 
серпілтіп  тастаған.  Мысалы:  «Жақсы  сөз 
жарым ырыс» мақалын  ағылшындар  «Good 
words  cost  nothing  and  are  worth  much» 
деген мақалымен аударуға болады. Ал, мына 
келесі  ағылшын  тіліндегі  «A  soft  answer 
turns  away  wrath”  деген  мақалға  “Жақсы 
сөз жұбатар, жаман сөз жылатар» деген 
балама беріп, былайша ой түйіндейміз «Тіл 
сыйлы  етер,  құтты  қылар,  өсірер,  бас  та 
жарар  қадір  құтты  ол  өшірер»³  деп  Жүсіп 
Баласағұнидың  тілдің  орнымен  жұмсалса 
жақсылыққа,  орынсыз  жұмсалсалса  жам-
андыққа  апаратынын  айтуы  осының  мән  – 
мағынасын аша түседі.
Салт  дәстүрі  мен  мәдениеті,  әдебиеті 
бір  біріннен  мүлдем  бөлек  елдердің  дү-
ниетанымы мен өмірге деген көзқарасын да 
ұқсастықтармен  бірге  айырмашылықтар  да 

88
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
байқалады.  Атап  айтар  болсақ,  ауыз  әде-
биеті  жақсы  дамыған  қазақ  халқында  сөз 
өнері  жоғары  бағаланатын  болса,  ағылшын 
халқы  көп  жағдайда  тілден  гөрі  іске  көңіл 
бөліп, аз сөйлеуді көбірек насихаттайтынын 
байқадық.  Сондықтан  да  ағылшын  тілінде 
төмендегідей мақалдар көптеп кездеседі. «A 
still tongue makes a wise head» «Аз сөйлеп, 
көп тыңда». Осы мақалға қарай отырып, біз 
бүтіндей  мақал  мәтелдердің  анықтамасын 
көргендей  боламыз.  Себебі  тоқсан  ауыз 
сөзді  бір  ғана  ұтымды  сөзбен  жеткізу  білу 
мақал мәтелдердің басты қасиеті. «A tattler 
is  wors  than  a  thief»  cөзбе  сөз  аудармасы 
«Мылжың  ұрыдан  да  қауіпті».  Ағылшын 
халқының  танымында  уақыт  адамның  ең 
қымбат қазынасы ретінде бағаланады. Сон-
дықтан  мылжың  сөзбен  уақытын  алған 
адамды олар ұрыдан да қауіпті санайды. Бұл 
қазақтың «Жаман жігіт езбе болады» деген 
мақалымен мағыналас келеді. Халқымыз екі 
езуі  көпіріп,  дәмді  сөздің  қадірін  кетіретін 
адамды  езбе  санап,  ондайларға  теріс  қабақ 
танытқан.  «When  three  know  it  all  know 
it”  (тікелей  аудармасы:  Үшеу  білгенді  бәрі 
біледі). «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы 
елге  тарайды».  Бұл  мақалдың  астарында 
үлкен  мағына  жатыр.  Өз  кезінде  Ескендір 
Зұлқарнайынның басындағы мүйізін көрген 
шаштаразды  өлтірсе  де  де,  оның  аузынан 
шыққан  сөз  желмен  тарап  халық  бұл 
оқиғадан  хабардар  болғаны  жайлы  аңыз 
бар. Сондықтан халқымыз ауыздан шыққан 
сөздің  тез  тарайтынын  осы  мақал  арқылы 
көрсеткен.  «Hard  words  break  no  bones” 
«Сөз  сүйектен  өтеді,  таяқ  еттен  өтеді».
Ашынғанда  дөп  айтылған  бір  ауыз  сөздің 
ессізге ес кіргізіп, ақылсызға ақыл кіргізетін 
ескерсек,  халқымыз  сөздің  соншалықты 
құдіреттілігін  көрсетіп,  бір  ауыз  сөзбен 
кейде адамның тағдырының да шешілетінін 
осы мақалдан байқаймыз.
«The tongue of idle persons is never idle» 
«Жалқау істі тілімен тындырады».Бұл ма-
қ алда  жалқау  адамның  ісінен  сөзінің  көп 
екенін, тек ауызбен уәде беріп, нәтижесінде 
еш  нәрсеге  қырының  жоқ  екендігін,  тек 
аузымен  орақ  оратынын  айтқан.  «A  close 
mouth  catches  no  flies»  «Үндемеген  үйдей 
бәледен  құтылады».  Бұл  мақалдан  екі 
халықтың да түсінігінде басқа пәленің тілден 
келетіндігін,  орынсыз  сөйлегенше  үндемей 
қалғанның  дұрыстығын  құп  көретіндігі 
байқалады.  «Words  are  but  wind»  «Көп 
сөйлеген білімді емес, дөп сөйлеген білімді». 
«Көп  ойлан,  жақсы  сөйле  –  нұсқа  болсын, 
сұраса  жауабың  да  қысқа  болсын»[3]. 
Қазақтың талай ақыл ой даналары мен билері 
ел дауын, қырық кісі араласып шешімін таба 
алмайтын  қиын  мәселелерін  бір  -  ақ  ауыз 
ұтымды  сөзбен  шешіп,  ел  ризашылығына 
бөленгені  белгілі.  Бұл  мақалға  сонымен 
қатар «Кісіні сөзінен емес, ісінен таны» деп 
екінші  балама  беруге  де  болады.  «Great 
talkers are little does” Сөзі көптің ісі аз». 
Тіл қай ұлтта болса да, қай елде болса да 
қастерлі, құдіретті. Ол әрбір адамның бойына 
ана  сүтімен  бірге  дарып,  қалыптасады. 
Тіл  байлығы  әр  елдің  мақтанышы.  Адам 
баласының  байлығының  бірі  сөз  өнерін 
«Өнер алды қызыл тіл» деген аталы сөзбен 
бағалауға  болды.  Себебі  тарихы  қағаз 
бетінде  емес,  ауыз  әдебиетінде  сақталып, 
ұрпаққа  бар  нәрімен  жеткен  халқымыздың 
ең  қымбат,  бағасыз  байлығының  бірі 
мақал – мәтелдері. Осы мақал – мәтелдерді 
салыстыра,  жалғастыра  зерттеу  болашаққа 
қарқынды  қадам  басып,  алып  елдермен 
иық  тірестіру  бағытында  «үш  тұғырлы 
тіл»  ұстанымын  басшылыққа  алған  егемен 
еліміз үшін өте маңызды. Себебі үш тұғырда 
тұратын  қазақ,  ағылшын,  орыс  тілдерінің 
бір  бірімен  салыстырыла  қарастырылуы, 
ұқсастықтары  мен  айырмашылықтарының 
анықталуы  келелі  мәселе.  Қазақ  ағылшын 
мақал  –  мәтелдерін  тақырыптарға  бөліп 
зерттеу  жан–жақты  және  терең  талдау 
жасауға септігін тигізеді.
Әдебиеттер
1  Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1976. – 6 б.
2  Донбаева А.Б. Даналықтың түбі бір. – Алматы,  2004 – 33 б.
3  Жарықбав Қ. Ақылдың кені. – Алматы, 1991. – 94 б 

89
ҰЛТТЫҚ  ТАҒЫЛЫМ
ӘОЖ 37.091
С.А.Тайманова 
Қызылорда қаласының №253 мектеп оқытушысы
БҮГIНГI ӘЛЕМДЕГI ҰСТАЗ
Бұл мақалада қазіргі заман талабына сай ұстаз мәртебесі көрсетілді.
Түйінді сөздер: ұстаз, мектеп,  тәрбиеші, оқушы, білім, оқу, тәрбие, ғылым.
В этой статье представлены результаты о статусе учителя в новом поколений. 
Ключевые слова: наставник, школа, воспитатель, ученик, знание, учеба, воспитание, 
наука.
In this article are presented results about status of teacher in new generations.
Keywords: teacher, school, educator, student, knowledge, studies, education, science.
Мұғалім. Мектеп. Ұстаз. Осы үш ауыз сөз 
ад амзат баласы мектеп табалдырығын ал ғаш 
аттаған  сәттен  бастап,  ғұмырының  соңы на 
дейін  айнымас  серігі  болары  сөзсіз.  Адам 
ғұмыры  осы  қасиетті  сөздердің  нұрына 
бөленіп,  шуағына  шомылып  өтеді  десек 
артық айтқандық емес.
Ұстаз  ардақты  ұғым.  Адам  жанының 
бағбаны.  Ұстаз  –  кемеліне  жеткен  сүйікті 
жан.  Осындай  сүйікті  жандардың  жарқын 
бейнесі, әсіресе, мектеп қабырғасында тәлім 
алатын  балдырғандардың  жүрегінде  мәңгі 
қалары анық. 
Мектеп  –  алтын  ұя.  Ата-ананың  аялы 
құшағынан  үлкен  өмірге  қанаттандырып, 
нық қадам жасатар – алтын көпір.
Ұрпақ  тәрбиесi  баршаға  ортақ  ic.  Ұрпақ 
ғұмыр  жалғасы  тiршiлiк  көзi.  Ендеше  сол 
ұрпақ  тәрбиесiндегi  жауапты  бүгiнгi  тұлга 
ұстаз қандай болуы керек?
Ұстаз  ауқымы  кең,  мағынасы  терең  ға-
сырлар  бойы  адамзат  тәрбиесiнде  жетекшi 
қызмет атқаратын заңғар тұлға. Ал ата-анамен 
ұстаздың  болашақ  ұрпақ  тәрбиесi  үшiн 
жауапкершiлiгi  ұрпақтан  ұрпаққа  жалғаса 
бермек.  Ұстаз  жүгi  ауыр  жауапкершiлiгi 
жоғары  төзiмдiлiктiң  биiк  шыңын  кажет 
ететiн заман бейнесi. Ұстаздыктың қасиеттi 
баспалдағы  -  Аристотель,  Аль-Фараби, 
Сок раттардан  басталып,  қазақ  әлемдегi 
Ыбырай  Байтұрсынов  секiлдi  тарихында 
талайларды  бағынышты  етiп,  бас  идiрген 
алып  тұлғалармен  жалғасын  табуда.  Ұстаз 
ұғымын тар мағынада алып қарасақ, мектеп 
мұғалімі, бала тәрбиесіне жауапты адам. Ал 
осы мағынаны кеңейтсек, ұстаз – шағын орта 
мектептен  үлкен  бір  мемлекетті,  баладан 
бастап  еңкейген  қартқа  дейін  яғни  барша 
халықтың  адамгершілік,  тұлғалық,  кәсіби 
біліктілік    қасиеттерінің  дамуына  жауапты 
бірден-бір  жан.  Себебі,  ұстаздың  алдында 
отырған бүгінгі сары ауыз балапан – ертеңгі 
ел  сенімін  арқалаған  ер-азамат,  отбасының 
ұйытқысы,  мемлекеттің  тұтқасын  ұстар 
тұлға.  Сондықтан  да  ұстаздық  қызметке 
келген  бүгінгі  жастардың  еншісінде  үлкен 
жүк  тұрғанын  естен  бір  сәтте  шығармауы-
мыз қажет.
Бүгiнгi  ұстаз  жаңашылдығымен,  заман-
ауи  технологияларды  жетiк  меңгеруiмен 
ерекшеленуi тиiс. Мынау ақпараттар ағыны 
үстемдiк  алған  заманда  ұстазға  қойылатын 
талап  та,  артылар  жүк  те  орасан.  Бүгiнгi 
шәкiрт пен бұдан 20-30 жыл бұрынғы шәкірт 
бiрдей  емес.  Бүгiнгi  баланың  ақпарат  алу 
аясы кең. Оған заманауи технология, үлкен 
мүмкiндiк бередi. Ендеше қазiргi баланы кұр 
әңгiме, баяндау арқылы тәнтi ете алмайтыны 

90
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
анық.  Сондықтан  да  бүгiнгi  ұстаз  бiлiмдi, 
жанашыл  уақыт  ағынына  ере  алатын 
еңбекқор  болуы  керек.  Елбасының  жыл 
сайынгы халыққа жолдауында да бiлiм беру 
саласы  назардан  тыс  калған  емес.  Биылғы 
жолдауда да бiлiм беру iсiн одан әрi жанғырту 
бағдарламасы  ұсынылды.  12  жылдық  бiлiм 
беруге  көшу  2015  жылы  басталып,  2020 
жылы аяқталуы тиiс. Сонымен қатар елбасы 
өз жолдауында 2015 жылғы қарай бiлiм беру 
ұйымдарының  50%  электронды  оқытуды 
пайдаланып, 2020 жылға қарай оның көлемi 
90% дейiн артады деп атап көрсеттi. Ал бұл 
мiндеттi  iске  асуы  ушiн  ұстаз  көтерер  жүк 
бұрынғыдан  да  ауырлау  болмақ.  Ендеше 
бүгiнгi ұстаз үнемi iзденiс үстiнде жүретiн, 
зиялы да сауатты жаңа қурал-жабдықтармен 
жұмыс  iстей  алатын  жаңашыл  да  еңбекқор 
тұлга болуы тиiс. Бұл заман талабы. Сонымен 
қатар  ұстаз  бала  жүрегiне  жол  таба  бiлуге, 
оның  көңiл  күйiндегi  кiшкене  өзгерiсiнiң 
өзiн  қалт  жiбермей,  тамырындай  дөп  баса 
бiлетiн сезiмтал да сергек жан болуы керек. 
Ал ондай дәрежеге жету көп оқумен еңбектiң 
жемiсi болмақ!
Бүгiнгi коғамдағы ұстздың алатын орны, 
ұстаз  мәртебесiн  көтеру  мәселесi  көптен 
сөз  болуда.  Мiне  осы  бағытта  да  он  қадам 
жасала бастаған сияқты. Үкiмет үстiмiздегi 
жылдың қыркүйек айынан бастап мұғалiмнiң 
бiліктiлiк  санатына  қосылатын  төлемдi 
көтермек. Бұл әрине жақсы хабар. Сонымен 
қатар ауқымды жаңа мiндеттер жүктелетiнi 
де  даусыз  сондықтан  да  уақыт  ағымынан 
қалмай, алға ұмтыл әрiптес.
«Түйені  жел  шайқаса,  ешкіні  аспаннан 
көр»  –  деген  халық  мақалы  бар.  Ұстаз 
–  ұлтты  ұлттық,  халықты  халықтық 
бейнесінен  алыстамауын  қадағалаушы, 
мемлекет  тыныштығын  сақтаушы  тұлға. 
Себебі,  әлемдегі  барлық  қозғалыс  белгілі 
тәртіппен  жүреді.  Сол  тәртіптің  әліппесін 
үйрететін  жан  –  ұстаз,  мектеп  мұғалімі. 
Қоғамда  қандай  жағдай  орын  алмасын,  ең 
бастысы,  Ұстаз  өз  еңбегінен  жалықпасын, 
немқұрайлы қарамасыншы!
«Ұлттық мәдениетке, ана тілге еркіндік беру, оны тәлім-тәрбие құрылымына айналдыру, 
тәрбие мәселелесінде ұлттық ізгілік пен өркениетті әлемдік имандылық үрдісінің ортақ 
мүддесін жаппай сезіну және оны кіріктіре пайдалану арқылы іске асыру керек» 
Н.Ә.Назарбаев.

91
ҰЛТТЫҚ  ТАҒЫЛЫМ
ӘОЖ 791.45.072:37.011.331 (075.5)
П.С Куненова
«Мәдениет және өнер» кафедрасының
аға оқытушысы
ҰЛТТЫҚ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ АЛМАҒАН ЖАСТЫҢ ҰЛТТЫҚ РУХЫ 
БОЛМАЙДЫ!
Халқымыздың  асыл  мұрасын,  қазақ  дәстүрлі  мәдениетін,  рухани-материалдық 
құндылықтарының желісін үзбей, асыл мұра ретінде бағалап, оларды көздің қарашағындай 
сақтап,  ілгері  дамыта  оқыту  бүгінгі  күннің  өнегелі  ісі  болмақ.  Бізде  адамдардың  рухани 
дүниесін байытудан жоғары тұратын ешқандай да маңызды мәселе жоқ. Біз бұл арада тек 
бір ғана жағдайды – қоғамдағы барлық адамдарды ортақ бір идея мен ортақ бір мақсатқа 
біріктіріп, бейбіт жағдайда өмір сүріп жатқан және «әдемілік заңы» бойынша өмір сүруді 
көксейтін өз жастарымыздың ұлттық - рухани мәдениеті жайлы мысалдар келтірген.
Түйінді сөздер: ұлттық рух, рухани мәдениет, салт-дәстүр, тәрбие, білім, ғылым, асыл 
мұра.
В статье рассматриваются проблемы воспитания будущего поколения в национальном 
духе, с его помощью – воспитание рассудительных, здравомыслящих граждан, формирование 
сознательных молодых людей. Вместе с тем, обращаясь в качестве примера к молодежи, 
которая  находится  вне  национального  бытия  либо  находится  под  влиянием  приоритетов 
западных народов, в статье предложены пути спасения подобной молодежи. 
Ключевые слова: национальный дух, духовная культура, обычай-традиция, воспитание, 
знание, наука, драгоценное наследие.
In the article considered the problems of education of the future generations in the national 
spirit, with his help - education level-headed, sensible citizens, the formation of conscious young 
people. However, referring as an example to young people, which is out of national existence, or 
is influenced by the priorities of the Western nations, the article suggests ways of salvation such 
youth.
Keywords: national spirit, spiritual culture, custom-tradition, education, knowledge, science, 
precious heritage.
Белгілі  бір  идеялар  өмірден  туады.  Жа-
ңа  адамды,  болашақ  қоғам  адамын  ру-
хани,  интеллектуалдық  жағынан  дамыта 
тәрбиелеу  ісі  бүгінгі  күннің  күн  тәртібіне 
айрықша қойылған мәселе. Олардың  батыл, 
ер  жүрек,  барлық  жағынан  сұлу,  жайдарлы 
әрі  кішіпейіл,  ақылды  боп  өсуін  қалаймыз. 
Адам  баласы  дүниеге  келген  күннен 
бастап  тәрбиелеуді  керек  етеді.  Қоғамның 
жаһандану  кезеңінде  саяси  -экономикалық 
және  рухани  дағдарыстарды  жеңіп  шыға 
алатын, ізгіленген, іскер, өмірге икемделгіш, 
жан-жақты ұлттық рухтағы мәдениетті тұл-
ғаны  тәрбиелеп  қалыптастыру  негізінде, 
халық  мәдениетін,  әдебиетін,  тілін,  салт-
дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы нағыз 
мәдениетті маман даярлау да бүгінгі күннің 
көкейкесті мәселесіне айналды. 
Жақсыдан қазына пұл қалар,
Солмайтын жасыл гүл қалар,

92
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
Сендердей арсыз қулардан
Желге  ұшатын  күл  қалар  -  деп  ақын 
Шәкәрім жырлағандай, біз жастарымыздың 
өз өмірлерін текке бос өткізбей, күш қуатын 
өнер, білімге жұмсап, артында өшпейтұғын 
із қалдырып, мәнді де, сәнді де бақытты өмір 
сүруін көргіміз келеді. Өкінішке орай, өмірде 
бұндай  жағдай  керісінше  де  болып  келе 
береді. Кейбір қаракөз қазақтың  тамаша қыз 
–жігіттерінің  мінез-құлық,  қарым-қатынас 
мәдениетінен хабарсыз екенін көріп  жүрміз 
[1]. Кей –кезде біз олардың мінез-құлықтары 
мен  жүріс-тұрысында  өрескел  қылықтары 
мен дөрекі сөздерін естіп еріксіз куә болып 
жатамыз.  Жастардың  мұндай  өзімшіл 
өркөкіректігі қоғамдық орындарда сақталуға 
тиісті  қарапайым  адамгершілік  нормалары 
және эстетикалық саналылықпен санасқысы 
келмейтіндігі  бізді  еріксіз  қынжылтады. 
Осындай жастармен азаматтық, зиялы қауым 
құра аламыз ба?
Мысалы,  тәрбиелік  мәні  жоқ,  келеңсіз 
қылықтарға  толы  телеарналардың  көбеюі, 
онда  тұрпайы,  зорлық  зомбылыққа  негіз-
делген  фильмдер  шектеусіз  көрсетіледі. 
Алды - артын танып білмеген жастарға бұл 
фильмдердің жағымсыз әсері мен зияндығы 
өте  зор.  Сондықтанда  жастар  бойындағы 
ұлтжандылық қасиеттің, рухани байлықтың 
жоғалып  бара  жатқаны  осы  факторлармен 
тікелей  байланысты.  «Ұлттық  тәлім-тәрбие 
алмаған  жастың  ұлттық  рухы  болмайды» 
-деген  қағиданы  санамыз  бен  сенімімізге 
берік  сіңдіріп,  бүгінгі  өмірге  шынайы 
орнықтыру уақыты жетті [2].
Ұрандатылған  жалынды  сөздер  мен  үгіт 
насихатқа  қарағанда,  ұстаздар  мен  ата-ана-
лар бірлесе отырып, кешенді түрде тәрбиелік 
жұмыстар  жүргізу  қажет.  Қазір  еліміздегі 
жастар арсындағы тәрбие мәселесіне тікелей 
қатысты  басты-басты  ойлануға  тұрарлық 
мына  тәрбиелік  жағдайларды  атап  өтуге 
болады:
Прагматикалық  құндылықтарға  негіз-
делген  батыстық  өркениетке,  батыстық 
мәдениет үлгілеріне талғамсыз еліктеу;
Тәрбие жүйесінің ғылыми - әдіснамалық, 
педагогикалық-психологиялық және рухани- 
әлеуметтік негіздерінің осалдығы;
Тәрбие  мәселесіндегі  отбасының,  соци-
умның,  қоғамның  рөлінің  төмендеуі.  Осы 
және  басқа  да  толып  жатқан  қоғамдық  - 
әлеуметтік  құбылыстардың  нәтижесінде 
біз  жасөспірімдер  мен  жастардың  тәрбие 
мәселесін  көп  жағдайдаларда  ырқымыздан 
шығарып  алғанымызды  мойындауымыз 
керек.
Мәдениет  -  ұлттың  бейнесі,  болмысы. 
Білімсіз  және  тәрбиесіз  адам  еш  уақытта 
мәдениетті  бола  алмайтыны  ақиқат, 
ендеше  білім  мен  тәрбие  барлық  халықтар 
мәдениетінің 
қайнар 
бұлағы 
болып 
табылады. Француз елінің әйгілі жазушысы 
Роман  Роллан:  «Мәдениет  дегеніміз  - 
адамдардың  өзара  қарым-қатынасы,  ол  – 
адалдық, ол – жалақорлық пен жалғандықты 
әшкерелеп, түп-тамырымен құрту деген сөз. 
Ол – тек тұрмыста ғана емес, адамның ішкі 
жан  дүниесін  де  тазартып,  жаңарту  деген 
сөз. Ол – ең мәртебелі де асқақ мағынадағы 
достық  пен  махаббат  деген  сөз.  Ал,  ең 
бастысы, ол – идея мен адамға қызмет етудің 
ұлылығы деген сөз» – дейді [3].
Тұлғаның  ұлттық  рухани  мәдениеті 
–  қоғамның  ұлттық  мәдениетін  өз  бой-
ына  сіңірген  және  толыққанды  түрде 
ондағы  процеске  қатыса  алатын  тұлғаны 
қалыптастыру.  Тұлғаның  рухани  -  эсте-
тикалық 
қарым-қатынасы 
практикада 
нақты  қандай  формада  жүзеге  асуына 
байланысты  эстетикалық  мәдениеттің  қа-
лып  тасқандығын  көреміз.  Қарым-қатынас 
мәдениетінде көркемөнер әрекеттері негізгі 
рөл атқарады, оған көркемөнердің әр түрлері 
мен  формалары  және  кәсіби  көркемөнер 
шығармашылығы т.б. жатады. Ұлттық Көр-
кемөнер  мәдениеті  –  эстетикалық  рухани 
мәдениетті  қалыптастыру  процесінде  ма-
ңызы зор.
«Өнер таусылмас азық, жұтамас байлық» 
дейді біздің халық. Өнер адам баласын сан 
түрлі біліммен қаруландырады, адам жанын 
нәзік  сезімге  бөлейді.  Өнерді  түсіне  білген 
адам, бөтен біреудің жанына жара салғысы 

93
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
келмейді.  Адамның  асыл,  нәзік  қасиетінің 
бірі  –эстетикалық  сезімді  оятып,  өсіртетін, 
эстетикалық  талғаммен  көзқарасты  қа-
лыптастырып,  кісінің  эстетикалық  мә-
дениетін  дамытатын,  жетілдіретін  фак-
торлардың  ішінде  ең  үлкен  орын  алатын, 
шешуші  роль  атқаратын  әдебиет  пен  өнер 
екендігінде  дау  жоқ.  Болашақ  маманның 
эстетикалық  мәдениетінің  қалыптасуының 
негізгі  және  бастапқы  ұйымдастыру  кезеңі 
білім берумен қатар, оны студент жастардың 
шығармашылық  қабілеттерінің  дамуына 
бағытталған  көпшілік-мәдени  шаралары-
мен  байланыстыра  отыра,  яғни  мақсатты 
ұйымдастырылған 
тәрбие 
жұмыстары 
барысындағы  эстетикалық  жүйеде  жүзеге 
асады.  Мақсат  –  олардың  мінез-құлқы 
мен  санасының  белгілі  бір  өзгерісіне 
бағытталған  эстетикалық  тәрбиенің  өл-
шемін  және  ондағы  мәдени  шаралардың 
нәтижелі  болуын  қамтамасыз  етеді.  Ұлт-
тық  эстетикалық  тәрбиеде  студенттердің 
белсенділігін  арттыру  ғана  емес,  оның 
рухани-  эстетикалық  санасын,  қажеттілігін 
ояту,  өмірдің  барлық  саласындағы  мәдени 
құндылықтарды  меңгертуге  бағытталған 
әрекеттері,  әсіресе,  оқуы  мен  өзінің  өм-
іріндегі  рухани-эстетикалық  аспектілерді 
саналы түрде ұғынуы – негізгі буын болып 
табылады.  Оның  шығармашылық  әрекеті 
қоғамдық  пайдалы  істері  тек  ол  үшін  жай 
ғана көңіл көтеру ретінде ғана бағаланбауы 
қажет,  керісінше  өзі  үшін  қажеттілігіне 
сенімі болуы тиіс [4,87]. 
Өз  егемендігіміз  өзімізге  тиіп,  іргелі 
тәуелсіз еліміздің өркениетті елге айналған 
кезде  қазақ  халқы  мәдениетінің  шынайы 
рухани  қазыналарын  ашып  көрсетуге  негіз 
қаланды.  Сондаған  ғасырлар  бұрын  қазақ 
жерінде  түркі  тектес  халықтардың  ортақ 
мәдениетінің  ошағы  болған  қалалары, 
ата-бабамыз 
жасаған 
әдебиеті 
мен 
мәдениеті,  философиялық,  психологиялық, 
педагогикалық  тұрғыдан  ой  мен  жазба 
мұраларымыздың болғаны дәлелденді.
Біздің халқымыз - әсемшіл халық, рухани 
мәдениет  жасауды  басты  міндеттердің  бірі 
деп  санайтын  халық.  Сол  үшін  де  жаңа 
өмірдің  жарқын  сипатын,  сұлу  сымбатын, 
жаңа  қоғамның  моральдық  қасиетін 
уағыздауымыз керек. Ғасырлар бойы халық 
туғызған мәдениет, өнер, салт-сана қоғамдық 
құбылысқа сай өсіп, жетіліп отыратындығы 
айқын.  Ата  дәстүрін  жалғастырушы  өнерлі 
жастарды дәріптеу қазақ ауыз әдебиетінде де 
ерекше маңызға ие болып отырған [5]. Оны, 
«Атадан ұл тумас болар ма,
Ата жолын қумас болар ма» деген мақал 
соның куәсі емес пе. Қәзіргі қоғамды жаңарту 
жағдайында 
жастарымызда 
батыстың 
күйкі үлгілеріне еліктеушілік, өз халқының 
тарихын, мәдениетін әлі де жетік білмеушілік 
басым.  Соның  негізінде  талғамсыздық 
пен  тұрпайылыққа  жастарымыздың  бой 
алдыруы,  сырт-бейнесі,  жүріс-тұрысы, 
киім  кию  үлгісі  көзге  тіпті  оғаш  көрінеді. 
Қызбаланың  шылымға,  бозбаланың  іш-
кілікке  үйірсектігі,  не  болмаса  ерекше 
болып  көрінуге  тырысам  деп  моральдық 
азғындауға  ұшырауы  басым  болып  барады. 
Батыстың  мәнсіз  музыкасын  тыңдап,  соған 
бой  алдырып,  еліріп  қисаңдаған  ұл-қыздан 
не  тәлім  күтесің.  Ондайлар  қазақтың  әсем 
сазын, асқақ әуенін бағалай ма? 
Ерте  де  қазақ  қыздарының  сұлулығын 
суреттеу-  әсемдік  тану  тұрғысында 
эстетикалық  заңмен  бейнеленіп  отырған. 
Атап  айтсақ,  Қызжібек,  Баян  сұлу,  Айман 
мен Шолпан бейнелері халық туғызған иде-
ал образдардың толық сипаттамасы. Бүгінгі 
қазақ қыздарымыздың бүгінгі болмысы мен 
бейнесінен  осындай  сұлулық  пен  ізгілік, 
әсем-мінез  құлықты,  шынайы  махаббат 
иесін  көрсек,  соған  еліктей  білсе,  соларды 
идеал  тұтып,  өнеге  тұтса  қандай  ғанибет 
болар еді.
Қызжібекті Төлеген
Ақылменен танып тұр.
Көз мейірі қанып тұр,
Бейіштен жанған шамшырақ,
Көзі ойнап жанып тұр,
Белі нәзік талып тұр,
Тартқан сымнан жіңішке
Үзіліп кетпей неғып тұр –деген үзінді де 

94
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
парасаттылық  пен  тұнып  тұрған  эстетика, 
ғажап әсемдік пен әдемілік жатқан жоқ па!
Біздің  эстетикалық  мұратымыз  –  сырт 
көріністің  әдемілігі  мен  ішкі  рухани 
байлықтың  табиғи  түрде  біте  қайнасып, 
дене мүшелерінің бір қалыпты түрде жетілуі 
болып  табылады.  Өмірге  қайта  орала 
бастаған  ұлттық  үрдістеріміз  мен  салт-
дәстүрлеріміз халқымыздың ғасырлар бойы 
жинақтаған  дәстүрлі  бай  тәжірибесі  сақ-
талған,  ұлттық  рухани  байлықтың  қайнар 
көзіне  айналған.  Халқымыздың  осы  асыл 
мұрасын, қазақ дәстүрлі мәдениетін, рухани-
материалдық  құндылықтарының  желісін 
үзбей,  асыл  мұра  ретінде  бағалап,  оларды 
көздің қарашағындай сақтап, ілгері дамыта 
оқыту бүгінгі күннің өнегелі ісі болмақ [6].
Бізде  адамдардың  рухани  дүниесін 
байытудан  жоғары  тұратын  ешқандай  да 
маңызды  мәселе  жоқ.  Біз  бұл  арада  тек 
бір  ғана  жағдайды  –  қоғамдағы  барлық 
адамдарды  ортақ  бір  идея  мен  ортақ  бір 
мақсатқа  біріктіріп,  бейбіт  жағдайда  өмір 
сүріп жатқан және «әдемілік заңы» бойынша 
өмір  сүруді  көксейтін  өз  жастарымыздың 
рухани  -  эстетикалық  мәдениеті  жайлы 
әңгіме қозғап отырмыз.
Қандай  мемлекеттің  болсада  бейнесі 
мен келешегі жастарға байланысты болмақ. 
Жастар болғанда да талантты жастар. Олай 
дейтін себебіміз, тағы да айтарымыз «ұлттық 
тәлім-тәрбие  алмаған  жастың  ұлттық 
рухы  болмайды».  Біз  келешекте  қуатты 
мемлекет,  зиялы  қауым  құрамыз  десек, 
жастарды  инабаттылыққа,  мәдениеттілікке 
тәрбиелеуді  қазірден  бастап  дұрыс  қолға 
алуымыз керек. Ал, ол тәрбиенің негізі – «ата 
баба  жолы»,  ұлттық  салт-дәстүрлері  мен 
ұлттық  қасиеттері  болуға  тиіс.  Осы  талап, 
тілектердің  орындаудың  ең  бір  пәрменді 
құралы ретінде – оқу-тәрбие жұмыстарында 
халықтың  қымбат  рухани  –  мәдени 
қазынасын  пайдалану,  қаншама  уақыт  өтсе 
де,  өлмейтін,  өшпейтін  бабалар  өсиетіне 
сүйену. өйткені, бұл мәселеде алға қарай аяқ 
басқанда, өткеннен нәр алмай, рухани азық 
алмай болашаққа қадам басу мүмкін емес. 
Адам өмірінің гүлденіп, адам табиғатының 
әбден  көркейетін  шағы  –  оның  жастық 
кезеңі. Олай болса, барлық жастарға ұлттық 
рухани  тәрбие  беру,  олардың  көркемдік-
эстетикалық талғамы мен мәдениетін көтеру 
қаншалықты игі міндет болса, соншалықты 
қиын  әрі  күрделі  міндет.  Оның  орындалуы 
бір  күннің  немесе  бір  жылдың  жұмысы 
емес.  Сондықтан  да,  адамзат  мәдениетінің 
өткендегі  жақсы  дәстүріне  сүйене  отырып, 
жаңа  заман  шындығын  шынайы  бейнелеу 
жөнінде  еркін  ізденіс,  батыл  жаңалықтар 
табуға толық мүмкіндік туындап отыр.
Қорыта  айтқанда,  бұрынғы  өткен 
бабалардың  мәдени  мұрасындағы  олардың 
өсиеті  мен  өнегесін  дұрыс  пайдаланып, 
ұлттық  мәдениет  пен  рухани  мұраны 
жастарымыздың 
қажетіне 
жаратқанда 
ғана  жаңа  өмірде  салтанатты,  салауатты 
өмір  сүріп,  жалпы  адамзаттық  өркениет 
дәрежесіне  көтерілуге  мүмкіндік  пайда 
болады.  Ол  үшін  қазақ  халқының  тарихи-
мәдени  ерекшеліктеріне  сай  шынайы  өмір 
сүру салтын насихаттауды, асыл қазыналық 
рухани  мұраларды  ақпараттық  арналар 
арқылы  жарыққа  кеңінен  шығарудың 
тиімді  жолдарын  қарастыру,  оқу-тәрбие 
жұмыстарында кешенді түрде бағдараламарға 
ұлтымыздың  әдет-ғұрыптары  мен  дәстүр-
салтын дәріптейтін, эстетикалық мәдениетті 
одан  әрі  дамытатын  тәрбиелік  –  танымдық 
«Руханият»,  «Шаңырақ»,  «Алқа»,  «Айша 
бибі»,  «ҚызЖібек»  сияқты  ұлттық  – 
танымдық,  тәрбиелік  клубтарын  жаңғырту, 
Еуропалық  стилде  өтетін  «МИСС  ТарМУ» 
конкурсын «Қазақтың арулары» атты әсемдік 
пен  парасаттылыққа  тәрбиелейтін  арулар 
байқауына  алмастыру  тағысын  тағылар. 
Сөзімді  қорытындай  келе  айтарымыз  - 
халықтың  даналық  мұрасын  сақтаудың 
негізі  тәрбиеде.  Жан-жақты,  білімді, 
мәдениетті  адамды  тәрбиелеу  жаңа  қоғам 
адамын  қалыптастыру  мәселесімен  тығыз 
байланысты.
Ал,  бұл  өз  кезегінде,  студент  жастар, 
әрбір  адамның  азаматтығына,  адамдығына, 
адалдығы  мен  адамгершілігіне  байланысты 

95
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
болмақ.  Мынау  дүрбелеңі  көп  өмірде 
алмас қылыштай жарқырап көріне алмасаң 
өзіңе  сен.  Сондықтан  да,  арман  жолында 
халықтың  даналық  мұрасынан  ілім,  ғылым 
қойнауынан  інжу-маржан  алып,  биікке 
самғайтын,  шырқау  шыңнан  көрінетін 
сұңқар болғанға не жетсін!

жүктеу/скачать 5,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: