Бас редактор с. Ж. Пірәлиев

33
ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТ
ӘОЖ 37.01:82
С. Б.Даутова
ф.ғ.д.,
Абай атындағы ҚазҰПУ
Әдебиеттану және тіл білімі
ҒЗИ директоры
ҚОҒАМНЫҢ ДАМУЫНА ҚОСҚАН ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ІРГЕЛІ 
ҮЛЕСІ
Бұл  мақалада  қоғамның  дамуына  қосқан  әдебиеттану  ғылымының  іргелі  мәселелері 
қамтылған.
Түйінді сөздер: ұлттық құндылықтар, әдебиет, мәдениет, қоғам дамуы, ғылым, білім.
В этой статье рассматривается наука литературоведения, давшая усилие развитию нашего 
общества.
Ключевые  слова:  национальные  ценности,  литература,  культура,  развитие,  наука, 
знание.
 This article discusses the science of literature, which gave force the development of our society.
 Keywords: national values, literature, culture, development, science, knowledge.
Қазақстандағы 
қазіргі 
әдебиеттану 
ғылымының  дамуы  саяси-әлеуметтік,  та-
рихи-идеологиялық  факторлармен  анық-
талады.  Олардың  мәні  негізгі  екі  үрдістен 
көрінеді:  дамудың  жалпы  әлемдік  үрдісі 
–  жаһандану  және  1991  жылғы  еліміздің 
тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы.
Қазақ  филология  ғылымы  соңғы  он-
жылда  ұлттық  және  жалпыадамзаттық 
дамудың  маңызды  да  өзекті  бағыттарын 
айқындай  отырып,  әлемдік  арнада  дамуда. 
Әлемнің  шарықтап  дамуының  өркениеттік 
ерекшеліктері ұлттық құндылықтарды, ұлт-
тық  тілді,  әдебиет  пен  мәдениетті  сақтай 
отырып, әрбір ұлт дамуының мәселелерінің 
айтарлықтай белсенді күйге келетін барлық 
міндеттерін көрсетуде.
Іргелі ғылымдардың дамуы бүкіләлемдік 
сәйкес келетін бағыттарға жол ашады. Ірге-
лі  зерттеулердің  нәтижелері  –  идеялар  мен 
технологиялардың  бәсекеге  қабілеттілігін 
қамтамасыз  ететін  нақты  ресурс.  Іргелі 
ғылыми  ізденістердің  жетістіктері,  өз 
кезегінде, қолданбалы зерттеулер дамуы ның 
базасы  болып  табылады.  Сөйтіп,  өндіріс 
пен  білім  беруді  жаңғырту,  инновациялық 
технологияларды ендіру, еңбекті ізгілендіру 
(интеллектілендіру), 
қазіргі 
заманғы 
инфрақұрылымдарды  іске  қосу,  еліміздің 
бәсекеге  қабілеттілігінің  жетістіктері  іргелі 
ғылымдардың  дамуына  негізделеді,  оның 
қолданбалы  зерттеулермен  және  жүйелер 
мен тетіктердің қалыптасуымен әрекеттесуі 
нақты өмірге ғылым жетістіктерін ендіруде 
көрініс береді.
«Сарапшылардың  есебі  бойынша,  ай-
тарлықтай  жетістіктерге  ие  елдердің  ұлт-
тық  байлығының  жалпы  көлемінің  15 
пайызы – материалдық құндылықтарға, 15-
20  пайызы  –  табиғат  ресурстарына  тиесілі 
болса,  ал  65  пайызы  –  адам  капиталы. 
Адамдар және олардың білімі мен біліктілігі 
дамудың  стратегиялық  базалық  ресурсын 
қалыптастырады.
Дәл  осы  жағдай  Жапония,  Финляндия, 
Оңтүстік Корея, Сингапур, Бразилия сияқты 

34
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
тағы басқа бірқатар елдердің экономикалық 
дамуда  көш  басшы  болуларына  шешуші 
мәнге ие болды [1].
Осы тұрғыдан қарағанда әдебиеттанудың 
қағидаттық міндеті еліміздің басты байлығы 
–  адамның  ой-саналық,  тәлім-тәрбиелік, 
адамгершілік  сапасын  қалыптастыратын 
маңызды  ресурс  болып  табылады.  Қазіргі 
зерттеулерге өзектілігі мен жалпыадамзаттық 
мән-мазмұны  бар  рухани  құндылықтарға 
сіңірілген  әлемнің  көркем  бейнесінің 
көркемдік  «өзгешелігін»  ғылыми  тұрғыдан 
пайымдау  және  әлемнің  ұлттық  бейнесін 
тіл мен әдебиет құралдары арқылы зерттеп-
зерделеу тән.
Тіл  –  әдебиет  –  мәдениет  –  ой-сана 
феномендерінің  өзара  байланысы  мен  бір-
біріне  ықпалының  мәселелерін  зерттеп-
зерделеудің  өзектілігі  күннен-күнге  артуда. 
Әсіресе  әлемнің  концептуальдық  және 
көркемдік  бейнесінің  бір-біріне  қатысын 
зерттеу  мәселесі  ғылыми  қызығушылық 
туғызуда. ХХІ ғасырдағы мәдени байланыста 
әдебиет өзін адамзат өркениетінің дамуында 
таусылмайтын гуманитарлық ресурс ретінде 
танылуда.
Классикалық  әдебиеттің  құндылықтары 
мынада:  ол  өткеннің  рухани  тәжірибесін 
сақтай отырып, көркем бейнеленген әлемнің 
айқын  келбеті  арқылы  адамзаттың  нақты 
құндылықтарын  бойында  сақтап,  оны 
болашаққа  тасмалдаушы  болып  табылады. 
Қазақ  әдебиеті  алдыңғы  қатардағы  клас-
сикалық  дәстүр  арнасында  дамып  келеді, 
ол ұлттық және жалпыадамзаттық дамудың 
өзекті  бағыттарын  бейнелейді.  Танымал 
ғалам-филологтардың  еңбектері  оқырман-
ның  көркем  әдебиеттегі  әлем  бейнесін,  ав-
тор иеясының өзіндік ерекшелігін, суреттел-
ген  мәселенің  өзектілігін  танып-түсінуіне 
көмектесетін  көпір  болып  табылады. 
Қазіргі  ұлттық  әдебиеттің  және  Қазақстан 
халқы  әдебиетінің  көркемдік  деңгейі 
белгілі  бір  өлшеммен  алғанда  ғалым-әде-
биеттанушылардың  қамқор  назарымен, 
олардың ұлттық және әлемдік үдеріске сыни 
көзқарасымен қалыптасқан. 
Негізгі  зерттеушілік  жұмыс  қазіргі  таң-
да  танымал  ғалым  әрі  қоғам  қайраткері 
У.  Қалижан  басқарып  отырған  М.Әуезов 
атындағы  Әдебиет  және  өнер  институты 
базасында  жүргізілді.  Бұл  маңызды  жұ-
мыстан  еліміздің  жетекші  ЖОО-лары:  Әл-
Фараби  атындағы  ҚазҰУ,  Абай  атындағы 
ҚазҰПУ,  Л.Гуммилев  Атындағы  ЕҰУ, 
Е.Букетов  атындағы  ҚарМУ  және  т.б.  оқу 
орындарының  ғалымдары  да  тысқары 
қалған  жоқ.  Іргелі  ізденістердің  басы-
қасында  қазақ  әдебиеттану  ғылымының 
бетке  ұстар  ғалымдары:  С.Қирабаев, 
С.Қасқабасов, 
З.Қабдолов, 
З.Ахметов, 
Т.Кәкішев, 
Н.Ғабдуллин, 
Ш.Сәтпаева, 
А.Нұрқатов,  М.Базарбаев,  Ш.Елеукенов, 
Р.Нұрғали,  А.Сейдімбеков,  Ә.Нарымбетов, 
Ж.Ысмағұлов,  Р.Бердібай  және  тағы  бас-
қалары тұр.
Тәуелсіздік  жылдары  кезеңіндегі  Қазақ-
стан  филология  ғылымының  дамуы  іргелі 
зерттеулердің  бірқаттар  нәтижелерімен  си-
патталады.  Еліміздің  егемендік  мәртебе 
алуы қазақ тілі мен әдебиетінің, көп ұлтты 
еліміздің тілдері мен әдебиеттерінің, осыған 
сәйкес  тіл  білімі  мен  әдебиеттанудың 
ғылыми  салаларының  толысып-толығуы, 
мазмұнының  жаңғыруы,  қызмет  аясының 
кеңеюі  және  өзара  байланысы  үшін  мақты 
негіздеме болды.
Гуманитарлық  ғылымдар  аясындағы  ел 
еге 
 
мендігінің басты жетістіктерінің бірі қа зақ 
әдебиеті тұтастығының қалпына келуі, түп-
тамырын табуы, ұлттық әдебиеттанушылық 
парадигма  мен  ұмыт  қалған  шығармашыл 
тұлғалардың  шығармаларындағы  көркем 
ойлардың қайта оралуы болды.
Бұл,  бір  жағынан  қарағанда,  қазақ 
әдебиеті  мен  мәдениетінің  репрессияға 
ұшыраған  талантты  ұлдары  Шәкарім 
Құдайбердиев,  Ахмет  Байтұрсынов,  Мағ-
жан  Жұмабаева,  Жүсіпбек  Аймауытов, 
Міржақып  Дулатов,  Әлихан  Бөкейханов, 
Құдайберген  Жұбанов  шығармалары  мен 
Мұхтар  Әуезов,  Сұлтанмахмұт  Торайғыров 
сияқты  тағы  басқалардың  кейбір  жарық 
көрмеген 
шығармаларының 
қайтадан 
ортамызға оралуы еді. 

35
ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТ
Енді бір жағынан алсақ, қазақ әдебиетінің 
даму тарихы мен көркем-эстетикалық мәнін 
айтарлықтай  тұтас  әрі  шынайы  танып-
білуге  бейімдейтін  танымал  жазушылар 
мен  ғалымдардың  бұрын  тиым  салынып 
келген ғылыми еңбектері ғылыми айналысқа 
түсті. Бұл, өз кезегінде, сан ғасырлық қазақ 
тарихын,  сондай-ақ  ұлт  елдігі  идеясын 
пайымдауға көмектесті.
Отандық  жетекші  әдебиеттанушылар 
қазақ  халқының  тарихы  мен  рухани 
дүниесін  танып-білудегі  қайта  оралған 
әдебиеттердің құнын жандүниесімен сезіне 
отырып,  ақталған  шығармашылық  көркем 
және  сыни  мұраларды  ғылыми  пайымдау 
бойынша зор еңбек жасады. Олар тарапынан 
Алаш  әдебиеттануын  тұтастай  алғанда 
және  оның  жеке  тұлғалары  Ж.Аймауытов, 
Ш.Құдабердиев, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, 
М.Әуезов  және  т.б.  шығармашылығы 
бойынша 
монографиялық 
еңбектер 
жазылып, жарық көрді.
Қазіргі 
әдебиеттану 
ғылымындағы 
зерттеудің осы бағыты өзінің мәні бойынша 
жүйе  қалыптастырушылық  қызмет  жасады 
және    қазақ  әдебиеті  туралы  алғашқы 
таным-түсініктік  парадигманы  кеңейтіп 
қана қоймай, ең бастысы, кеңестік үкіметтен 
әлдеқайда  бұрынғы  әдебиет  туралы 
отандық ғылымның қағидаттық өлшемдерін 
сипаттайтын 
қазақ 
әдебиеттануының 
дәстүрлері  –  ғылымилықты,  тарихилықты, 
шын айылықты ашты. Бұл – ғылыми ортадағы 
қазақ әдебиеттануы Қазан төңкерісінен кейін 
ғана туды деген жалған тұжырымды теріске 
шығарды.
Қазақ әдебиеттануында зерттеудің басты 
нысандарының бірі – көптеген жанр арқылы 
көрем  жүйе  түрінде  бізге  жеткен,  халық 
өмірінің  жарқын  көрінісі  фольклор  болып 
табылады.  Кеңес  уақытында  фольклорлық 
мұраны  зерттеп-зерделеу  белгілі  бір 
идеологиялық  заңнамалар  шеңберінде 
қарастырылатын.  Бұл  –  кейбір  жанрлар 
мен  шығармалардың  басылуына  шектеу 
қойып, ауызша айтылған мәтіндерге өзгеріс 
жасатқызды. 
Фольклорлық мұралардың тұтастығы мен 
оларды жүйелі түрде зерттеудің қажеттілігін 
пайымдау  кеңес  уақытында  жасалған 
фольклорлық  зерттеулерді  ғылыми  түрде 
қайта танып-түсінудің қажеттілігін көрсетті 
және  қазіргі  қазақ  фольклортануының: 
қазақ  фольклорын  алғашқы  түпнұсқаға 
сәйкес келтіруді мақсат ете отырып, жүйелі 
текстологиялық  жұмыс  жүргізу,  көпжанр-
лық  фольклорлық  бай  мұраны  тарихи-
типологиялық, 
тарихи-салыстырмалық 
ғылыми  талдау  әдісіне  негіздей  отырып, 
диахрондық 
аспектіде 
зерттеудің 
концептуальды 
мәселелері 
анықтады. 
Осы  ретте  қазақ  фольклортануының  жаңа 
қадамымен  «Бабалар  сөзі»  деген  100  том-
дық  қазақ  фольклорының  жинағы  жарық 
көргенін  ерекше  мақтанышпен  атап  өтуге 
болады. 
Ғалым-фольклортанушылар  тарапынан 
тәуелсіздік  жылдары  халықтың  рухани 
байлығы,  ақыл-ойының  жемісі  және 
өмірлік  таным-түсінігі  болып  саналатын 
флоьклорлық 
мұралардың 
алғашқы 
басылымын  қалпына  келтіру  бойынша 
үлкен  жұмыс  атқарылды.  Негізгі  назарда 
халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  тарихи-
типологиялық,  тарихи-генетикалық,  жүйелі 
зертеу  болды.  Қазақ  фольклортануында 
қазақ  елдігі  тарихының,  халық  тарихы  мен 
руханиятының  бай  да  құнды  қайнар  көзі 
ретінде  эпостанудың  мәселелері  ерекше 
орын алады. 
Фольклортанушылардың 
дәстүрлі 
әдістерімен  қатар  фольклорды  зерттеудің 
жаңа  ғылыми  аспектілерін  дайындауға  қол 
жеткізілді:  оқиғалық  (сюжеттік)  үлгілер 
мен  жанрлық  уәждемені  (модификацияны) 
салыстырмалы-тарихи  әдіспен  зерттеу, 
фольклорлық  мұралардың  хронологиясы 
мен көп нұсқалық мәселесінің арақатынасы, 
қазақ 
фольклоры 
поэтикасындағы 
синтаксистік 
құрылым 
мәселелері, 
флоьклорлық 
шығармаларды 
әдеби-
эстетикалық контексте қарау.
Қазіргі  флоьклортанудағы  зерттеудің 
жаңа  үрдістері  қазақ  эпостарының  3 

36
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
томдығында,  айтыстың  3  томдығында, 
қаз ақ  ертегілерінің  3  томдығында,  қазақ 
флоьклорын  орыс,  ағылшын  тілдеріне 
аударып, басып шығаруда жүзеге асырылды. 
Солардың  аясындағы  ғылыми  жетістіктер 
бірқатар  диссертациялық  жұмыстарда, 
авторлардың  монографияларында  көрініс 
тапты,  «Қазақ  фольклоры  тарихы»,  «Қазақ 
фольклоры 
типологиясы», 
«Қазақтың 
музыкалы  фольклоры»,  «Қазақ  тарихи 
әндерінің  мәселелері»  деген  ұжымдық 
монографиялар  жарық  көрді.  Мемлекеттік 
«Мәдени  мұра  бағдарламасының  маңызды 
бөлігін  құрайтын  «Бабалар  сөзінің»  жүз 
томдығының дүниеге келуі қазақ халқының 
рухани  байлығы  –  ата-бабаның  көркем 
мұрасына  деген  ғылыми  мақсат-мүдденің 
ауқымы  мен  жаңашылдығын  көрсетеді. 
Баламасы жоқ осы басылымның әрбір томы 
жарияланған мәтін және олардың нұсқалары 
(вариантары), шығарманың текстологиялық 
талдануы,  сөз  қолданыс  үлгілеріне  тарихи-
фольклорлық  талдау,  айтушылар  мен 
жинаушылар  жөнінде  мәлімет,  көнетүркі, 
парсы,  араб  сөздері,  терминдері  және 
атаулары  сөздігі  туралы  ақпараттардан 
тұрады.  «Бабалар  сөзі»  осындай  жинақ 
жасаудағы  алғашқы  қадам  екенін  ескере 
отырып,  оның  маңыздылығын  атап  өткен 
жөн.
Ел 
егемендігінің 
жетістіктері 
конституциялық  құрылымның  базалық 
жүйесі  ретінде  әдебиеттің  генетикалық 
тамырын 
қарастыру 
аспектісінде 
қазақ  әдебиеті  тарихын,  және  оның 
көнетүркі  дәуіріндегі  көркем  оймен 
өзара  сабақтастығын,  және  әлем  тілдері 
мен  әдебиеттерінің  өзара  ықпалдастығы 
парадиигмасындағы  мәдениеттердің  бай-
ланысын концептуальді түрде қайта қарауға 
нақтылы  себеп  болды.  Әдебиетке  деген 
қазіргі  көзқарастың  басты  уәждерінің 
бірі  –  оның  көркем  және  ғылыми-
сыншылық  байлығын  пайдалана  отырып, 
әлемдік  дамудың  өркениеттік  үдерісі 
парадигмасында  сан  ғасырлық  көркем 
шығармашылықтың 
рухани-эстетикалық 
байланысының  генетикалық  шартталуын 
ғылыми  тұрғыдан  пайымдау  болды.  Олар 
ел іміздің егемендік алуымен бірге халық тың 
рухани  байлығы,  ел  мен  қоғам  дамуының 
маңызды әлеуметтік-гуманитарлық ресурсы 
ретінде оралған болатын. Тәуелсіз еліміздің 
әдебиеттануының маңызды міндеті дәстүрлі 
иеологиялық  ұстанымға  айналған  тәсілден 
шығып,  әдеби  шығармаларды,  ұлттық 
әдебиеттегі көркем-эстетикалық өзгешілікті, 
өзіндік  ерекшелікті,  солардың  жиынтығы 
мен тұтастығын ғылыми түрде пайымдауға 
ауысу болып табылады.
Ғылыми  ізденістің  өзекті  мақсаты 
мен  міндеттері  зерттеудің  –  шынайылық, 
тарихилық,  жүйелілік,  тұжырымдамалық 
сияқты  басым  қағидаларын  айқындады. 
Солардың  арқасында  тарихи  байланыс  пен 
сабақтастықтың  генетикалық  шартастығын 
ескере  отырып,  Қазақстан  әдебиетін  те-
реңрек зерттеуге мүмкіндік туды.
Қайта  пайымдау  әдебиеттанудың:  фоль-
клортану,  қазақ  әдебиеті  тарихы  мен 
теориясы, компаративистика сияқты барлық 
салаларын қамтыды.
Қазақ 
әдебиеті 
тарихын 
кең 
ауқымда  (панорамалық)  зерттеу  қазіргі 
ғалымдардың 
іргелі 
үлесі 
болып 
табылады  және  ол  әдебиеттанушылық, 
әлеуметтік-гуманитарлық  және  жалпы-
мәдениеттанушылық  аспектіде  ғылыми 
жаңа  бағыт-бағдар  екенін  көрсетті.  Қазақ 
әдебиетінің даму тарихының қазіргі көркем-
тарихи  және  эстетикалық-дүниетанымдық 
көрінісі  қазақтың  ұлы  ақыны  Абайдың 
көркем  мұрасының  қағидалық  мәнінің 
шырқау  биіктегі  –  ұлттық  әдебииет 
дамуы  парадигмасындағы  «алтын  ке-
зеңнің»  нүктесін,  қазақ  әдебиетінің  үш 
үлкен  кезеңі:  Абайға  дейінгі  әдебиет, 
Абай  кезіндегі  әдебиет,  Абайдан  кейінгі 
әдебиет  туралы  тезистің  әдіснамалық 
және  тұжырымдамалық  негіздемесін  алға 
шығарды. Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің 
ерекше  феномені  Абай  шығармашылығын 
танып-білу  филологияның  арнайы  саласы 
–  «абайтану»  болып  қалыптасып,  қазіргі 

37
ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТ
әдебтеттанудың  ең  қажетті  және  өзекті 
бағыттарының  бірі  ретінде  өркендеуде. 
Бұл  –  Абайдың  жаңашылдық  тұлғасының 
жалпыадамзаттық  руханият  пен  мәдениет 
базисінде  жарқын  көрініс  табуымен 
сипатталады. Абай поэзиясы жоғары әлеуетті 
әлеуметтік-адамзаттық 
ресурсты 
алға 
тартады. Абайдың рухани мұралары арқылы 
қазақ әдебиеті әлемдік қазіргі руханнияттың 
жоғары  идеалдарын  жасау  үшін  әлемнің 
сан алуан мәдениетімен мәдени байланысқа 
түсе алады. 
Қазіргі  әдебиеттанудың  талдау  мен 
пайымдауында  көркем-эстетикалық  ізде-
ністерді  зерттеп-зерделеуге,  поэтикалық 
шығармалардың 
жанрлық, 
стильдік 
және  оқиғалық  (сюжеттік)  тасмалдану 
мәселелеріне,  әдеби  шығармашылық  іс-
әрекет  психологиясына,  өмір  шындығын 
көркем  бейнелеудегі  автордың  өзіндік 
амал-тәсілін 
зерттеуге 
ерекше 
мән 
берілуде. Зерттеулерде проза, поэзия, драма 
жанрларының  барлық  қыры  қамтылған 
және  ғылыми  талдауларда  жүйелеу, 
сипаттау,  топтау,  тарихи-салыстырмалы, 
салғастырмалы  және  т.б.  әдістер  кеңінен 
қолданылған.
Сонымен,  әлемдік  дамудың  үрдісі, 
егемендіктің  тарихи  мән-мазмұны  Қазақ-
станның  қазіргі  әдебиеттануының  мақсаты 
мен міндеттерін айқындай отырып, әдебиет 
туралы  ғылым  дамуының  тұжырымдама-
лық іргелі бағыттарын анықтауда негіздеме 
болды.  Тіл  мен  әдебиеттің  өзегі  болған 
рухани  қазыналар,  ұлттық  ерекшеліктер 
ұлттық  мүддені  қорғауда  және  белгілі  бір 
гумманитарлық  мәдениетті  қалыптастыру 
үшін платформа жасауда маңызды ресурсқа 
айналды,  олар  «адам  ресурсын»  дамытуға 
үлкен  мүмкіндік  береді.  Ал  бұл  болса, 
еліміздің әлемдік кеңестікке тең дәрежедегі 
серіктес  ретінде  енуіне  жағдай  жасайды. 
Гуманитарлық  таным  парадигмасында 
әдебиеттану  -  «адамтанудың»  базалық 
компоненті  болып  табылады.  Ол  мәде-
ниеттердің  араласуын  танып-білуге  мүм-
кіндік  береді:  «ана  тілі»  түсінігі  –  анадан 
берілген тіл мен төл әдебиет ұлттық рухани 
құндылықтарды  сезіну  арқылы  адамға 
жалпыадамзаттық  мәдениетті  игеруге  жол 
ашады.
Қорыта  айтқанда  тәуелсіздік  жыл-
дарындағы әдебиеттану ғылымының жетіс-
тіктері іргелі теориялық және қолданбалық 
сипаттағы  инновациялық  ірі  үлес  екенін 
көрсетеді және қазіргі жаһандану әлеміндегі 
Қазақстан  Республикасының  тұрақты  да-
муына ресурс болып табылады. 
Әдебиеттер
1  Назарбаев  Н.А.  Инновационная  индустрия  науки  и  знаний  –  стратегический  ресурс 
Казахстана в XXI веке. Лекция в «Назарбаев университете». – Астана, 7 декабря 2010 г.

38
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
ӘОЖ 37.091
М.Қ. Қойгелдиев
 т.ғ.д., профессор,
ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің
Қазақстан тарихы және мәдениеті
кафедрасының меңгерушісі
ТҮРКІСТАН ХАЛЫҚТАРЫ ТАРИХЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢІ 
ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕЛ ӨМІРІНЕ ЫҚПАЛЫ
Бұл  мақалада  түркістан  халықтары  тарихындағы  ағартушылық  кезеңі  және  оның  ел 
өміріне ықпалы жайлы жолдары көрсетілді.
Түйінді сөздер: ағартушылық, білім мен ғылым, түркістан халықтары, тарих, Еуропа.
В этой статье представлена пора просветительства Туркестана и влияние на  жизнь  этой 
местности.
Ключевые слова: росветительство, знание, наука, туркестанский народы, история, 
Европа. 
 This article presents a time of enlightenment Turkestan and impact on the lives of the area.
Keywords: enlightenment, knowledge, science, Turkestan people, history, Europe.
Өзге дүниеде болып жатқан ұлы өзгерісті қоя турып, 
қазақтың өзін алғанда, әлденеше тарихшыға еңбек болатын 
тарихи оқиғалар болып жатыр 
М. Әуезов.
 
Еуропа  тарихында  бүтін  бір  тарихи 
кезең  (ХVІІ  және  ХVІІІ  ғғ.)  Ағартушылық 
дәуірі  аталады.  Мұндай  қоғамдық  үрдістің 
негізінде білім мен ғылымның қуатты күшке 
айналып, жаңа өріс алуы жатты. Еуропалық 
ағартушылық феодалдық қоғамдық тәртіпті 
жоюға,  ортағасырлық  діни  фанатизмнен 
бас тартуға, жеке тұлғаның еркіндігін мой-
ындауға, білім мен ғылымға кең жол ашуға 
үндеді. Сонымен бірге Ағартушылықты тек 
еуропалық елдерге ғана тиесілі «аймақтық» 
құбылыс  ретінде  қарастыру,  әрине,  қателік 
болар  еді.  Ағартушылық  идеясы  Ресей 
арқылы  оның  құрамындағы  қазақ  және 
қырғыз сияқты елдерге де жетті.
Сондай-ақ,  ғасырдың  басында  бүкіл 
Түркістан  халықтары  өмірінде  көрініс 
тапқан  Ағартушылықты  ресейлік  өмірге 
еліктеушіліктен  туындаған  ағым  ретінде 
қарастыру  оның  жергілікті  негіздері  мен 
ерекшеліктерін  түсінуге  кедергі  жасар  еді. 
Мәселен,  түркістандық  ағартушылықтың 
мазмұндық  және  хронологиялық  тұрғыдан 
тек өзіне ғана тиесілі ерекшеліктері болды. 
Ол  күні  өткен  феодалдық  тәртіп  пен 
қоғамдық  қатынастарға,  діни  фанатизмге 
қарсы  бағытталуымен  бірге,  ресейлік 
отарлық  езгіден  құтылуға,  жаңа  заман 
сұранысына  лайық  білім  мен  ғылымды 
игеруге,  әйел  теңдігін,  жеке  тұлғаның 
еркіндігін  мойындауға  үндеді.  Басқаша 
айтқанда,  ол  қоғамның  ішкі  мерездерімен 

39
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
бірге, сырттан отарлық режиммен бірге ере 
келген қауіп-қатерге қарсы бағытталды.
Сонымен  бірге,  осы  ретте  түркістандық 
ағартушылықтың  мынадай  бір  ерек ше-
ліктеріне  көңіл  аударған  артық  емес. 
Мәселен, еуропалық ағартушылық француз, 
ағылшын,  неміс  сияқты  ұлттардың  ұлттық 
әдеби және ғылыми тілінің, ұлттық санасы 
мен  мәдениетінің  біржола  қалыптасуына 
жол ашып, мүмкіндік туғызды. Ал ресейлік 
түріктер  үшін  жағдай  өзгеше  қалыптасты. 
Ресейлік  түрік  халықтарының  арасында 
ағартушылық идеясының өріс алуына түрт-
кі болған жағдай, біріншіден, олардың эко-
номикалық  және  мәдени  дамуда  алдыңғы 
елдерден  артта  қалуы  болса,  екіншіден, 
отарлаушы билік тарапынан түрлі кемсітулер 
мен  езгінің  күшейе  түсуі  еді.  Басқаша 
айтқанда,  ресейлік  түркілер  империя  құ-
ра мында  өздерін  өгей  ұлдай  сезінді.  Осы 
жағдайға  байланысты  ХХ  ғасырдың  бас-
ындағы  «түрік  әлемін  оятқан»  Исмаил 
Гаспралы  «Орыс  билігі  мұсылмандарды 
прогресс пен өркениетке бастай алмай отыр 
деп айтудың өзі адамды мұңға батырмайды 
ма?», - деп жазды. 
Міне  осындай  орыс  билігі  тарапынан 
төнген  қауіп  жағдайында  империя  құра-
мындағы  түрік  халықтарын  өзара  күш 
біріктіруге  бастайтын  ортақ  идея  іздеу 
байқалды. Бұл идеяны жинақы түрде «Тілде, 
пікірде, істе бірлік» деп білдірген жоғарыда 
аталған  Ғаспыралық  Исмаил  болды. 
Ал  бұл  ұстанымды  қолдаушылар  үшін 
түрік  халықтарын  қоғамдық  дамуда  жаңа 
сатыға  алып  шыға  алатын  құрал  ретінде 
жалпытүркілік  ортақ  тіл  және  жадидтік 
мектеп мойындалды.
Ғаспыралық  Исмаилдың  «Тәржіманы», 
сондай-ақ  оның  ұстанымына  белгілі  дәре-
жеде  қолдау  көрсеткен  Фатих  Кәрімовтың 
«Уақыт» газеттері ХХ ғасырдың басындағы 
түрік  халықтары  үшін  ортақ  жазба  тіл 
қалыптастыру  жолында  жасалған  аса  ма-
ңызды  әрі  сәтті  қадам  еді.  Сондай-ақ,  бұл 
әрекет империя көлеміндегі түрік халықтары 
арасында  өзара  ынтымақтастық,  ниеттестік 
сезімнің өріс алуына қызмет жасады. 
ХХ  ғасыр  басында  тұтас  түрік  елі 
идеясының  қайта  жаңғыруы,  сондай-
ақ,  осы  бағытта  жүрген  ағартушылық 
қызмет  өз  жемісін  берді.  Империя  құ-
рамындағы  түрік  халықтарының  өзара 
ынтымақтастығы  мен  азаттығы  үшін 
күрес  жолындағы  тұтастығын  жақтап,  осы 
мақсатқа  қызмет  жасауға  ықыласты  бүтін 
бір  зиялылар  буыны  қалыптасты.  Өзбек 
М.Қари, М.Бехбуди, А.Мавлони, А.Шолпан 
және  А.Қадыри,  қырғыз  И.Арабаев, 
Ә.Сыдықов,  Қ.Тыныстанов,Белек  және 
Жанек  Солтоноевтар,  қазақ  Ә.Бөкейханов, 
А.Байтұрсынов, М.Шоқай, Т.Рысқұлов және 
М.Жұмабаев,  татар  Ж.Ақшора,  С.Мақсуди, 
М.Сұлтанғалиев,  башқұрт  З.У.  Тоған  және 
А.Инан  жалпытүркілік  ынтымақтастық 
идеясына  заман  сұранысына  лайық  мазмұн 
беруге күш салған тұлғалар болды.
Жалпытүркілік  ағартушылық  қызметтің 
ұлтшылдық  идеясын  айналып  өтуі,  әрине 
мүмкін  емес-тін.  Қоғамдық  ойдағы  ағым, 
ұстаным ретінде түркілік ұлтшылдық Ресей 
империясында  көрініс  тапты.  Бұл  жасанды 
идеялық  құрылым  (конструкция)  емес, 
сондай-ақ,  ресейлік  идеологтар  қолдан 
жасаған  пантүркілік  мақсат  та  емес,  ол 
орыстық  саяси  жүйе  мен  мәдени  ортаға 
жұтылып  кетуден  қаймыққан  халықтардың 
өздерін этникалық құрылым ретінде қорғау, 
осы  мақсатта  ғасырлар  бойы  қалыптасқан 
тарихи  ата-мекенін  сақтап  қалу,  сондай-ақ, 
белгілі бір тиімді түрде ұлттық мемлекеттігін 
жаңғыртуға  ұмтылыстың  көрінісі  еді. 
Жадидтік  негізде  жаңа  серпін  алған 
жалпытүркілік  ағартушылық,  белгілі  бір 
дәрежеде, осы мақсатқа қызмет етуді көздеді. 
Басқаша айтқанда, түркістандық ұлтшылдық 
орыс  отаршылдығы  тарапынан  төнген 
қауіптен  қорғану  қажеттілігінен  туындаған 
ұлтшылдық  болатын.  Орыс  отаршылдары 
өз  тарапынан  оған  «бөлінбейтін»  Ресейдің 
мүддесіне  қауіп  төндірген  сепаратистік 
қозғалыс  ретінде  қарады.  Ал  тарихи 
шындыққа  жүгінсек  онда  бұл  кезеңдегі 
түркістандық ұлтшылдық Дж.Неру орынды 

40
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
айтып көрсеткендей, «бүкіл Азия елдерінде 
үстемдік  құрған  прогресшіл  күш»  [4]  – 
Азиядағы  ұлтшылдықтың  құрамдас  бөлігі 
еді.
Кезінде  советтік  идеология  ХХ  ғасыр 
басындағы түркістандық алғашқы зиялылар 
буынын түрік халықтарын ілгері емес, кейін 
феодалдық тәртіпке бастайтын қоғамдық күш 
ретінде  көрсетуге  тырысты.  Советтік  билік 
мұнымен де шектелген жоқ. Мәскеулік билік 
және коммунистік партия өз арсеналындағы 
бар  мүмкіндіктерін  пайдаланып,  түркілік 
ағартушылық  пен  ұлтшылдыққа  шабуылға 
көшті.  Билік  тарапынан  төнген  қауіп 
жағдайында ресейлік жалпытүркілік азат тық 
қозғалыстың  басшылары  Садри  Мақсуди, 
Гаяз Исхаки, Алимардан Топчибаши, Мамед 
Эмин  Расулзаде,  Мұстафа  Шоқай,  Осман 
Қожаұлы, Заки Уалиди Тоған және басқалары 
шетелдік эмиграцияға кетуге мәжбүр болып, 
саяси  қызметін  сонда  жалғастырды  [5]. 
Азаттық қозғалыстың шетелдік эмиграцияға 
кетпей,  өз  отанында  қалған  қайраткерлері 
Мунавар Қори, Убайдолла Қожа, Абдурауф 
Фитрат,  Абдулла  Қадыри,  Абдулхамид 
Сүлейман  (Шолпан),  Әбдікәрім  Сыдықов, 
Ишеналы  Арабаев,  Қасым  Тыныстанов, 
Мирсаид 
Султанғалиев, 
М.Вахидов, 
Ә.Бөкейханов,  А.Байтұрсынов,  М.Дулатов, 
Т.Рысқұлов  және  басқалары  ресейлік 
түркілердің  азаттық  қозғалысын  біржола 
жоюды  көздеген  сталиндік  репрессияның 
құрбаны болды. 
Кейінгі  жылдары  ғылыми  айналымға 
тартылған құжаттық материалдар мәскеулік 
орталықтың  Қазан  революциясы  жеңіп 
советтік  билік  орнаған  сәттен  бастап-ақ, 
түркі-мұсылман халықтарының ұлт-азаттық 
қозғалысымен  ақтық  күреске  түскендігін 
айғақтайды.  Қазақстан  бойынша  ОГПУ 
мекемесінің  кеңестік  билік  орындарымен 
тығыз  байланыста  қазақ  ұлт-азаттық 
қозғалысымен  жүргізген  қызметі  туралы 
материалдар  «Алаш  қозғалысы.  Движение 
Алаш»  аталатын  көптомдық  жинақтың 
үшінші 
томында 
берілді. 
Мәселен, 
Қазақстан  бойынша  ГПУ  басшылары  Ка-
ширин  мен  Якубовский  республикалық 
партия  басшылығына  Алаш  қозғалысы 
қайраткерлері  мен  белсенділерінің  1922 
жылдың  соңғы  тоқсаны  мен  1923  жылдың 
алғашқы  айындағы  саяси  қызметі  мен 
ұстанымына  мұқият  талдау  жасай  отырып, 
өз  еріктерінен  тыс  мынадай  мазмұндағы 
тұжырымға  жол  береді  (негізгі  ой  түсінікті 
болу  үшін  үзіндіні  түп  нұсқа  тілінде 
беріп  отырмыз):  «Результаты  агентурной 
разработки  [представителей]  Алаш-Орды  и 
киргизских  национальных  группировок  за 
последнюю  четверть  1922  г.,  ...  позволяют 
сделать  нижеследующие  выводы  об  измен-
ениях  в  наионально-освободительной  дви-
жении и о характере его за отчетный период». 
Біз  үшін  бұл  арада  ең  маңызды  нәрсе, 
әрине,  ГПУ  басшыларының  даярлаған 
құпия  құжатында  Алаш  қозғалысының 
ұлт-азаттық  қозғалыс  ретінде  мойындалуы, 
сондай-ақ,  жергілікті  ГПУ  мекемесінің 
Алаш  қозғалысының  ішкі  мазмұнына 
байланысты  Орталық  саяси  биліктің 
жабық  ұстанымынан  жақсы  хабардар 
екендігі  еді.  Басқаша  айтқанда,  басында 
И.Сталин  тұрған  партиялық  басшылық, 
сондай-ақ  оның  тапсырмасын  орындаушы 
ОГПУ  мекемесі  одақтағы  түрік  рес-
публикаларында (тек оларда ғана емес) ұлт-
азаттық  қозғалыстарымен  күрес  жүргізіп 
отырғандықтарын  білмеді  деп  айту  қателік 
болады. Бұл бұрынғы одақ көлемінде арнайы 
зерттеуге алынуға тиіс тақырып. 
Келесі бір құжатта ОГПУ офицері Фома 
Иванов  1926  жылы  Қазақ  өлкелік  партия 
комитетінің 
басшылары 
Ф.Голощекин 
мен  С.Садуақасовқа  жолдаған  аса  құпия 
хатында  мынадай  фактіні  келтіреді:  «Я, 
как  сотрудник  ГПУ,  знающий  воочию 
проводимую  политику  группой  губернских 
европейских  работников  в  лице  Шишко, 
Берестина,  Озола,  Альшанского  и  других, 
считаю  своим  партийным  долгом  донести, 
что  если  не  изменить  антипартийную 
политику  этой  группы,  которая  направлена 
заведомо в сторону преследования и гонения 
казахских работников, путем использования 

41
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
против  них  всех  сил  и  возможностей, 
которыми  располагают  они.  По  линии 
ГПУ  первоочередной  первооперационной 
работой  является  собирние  ложных 
материалов на казахских ответработников».
Әрине,  бұл  арада  қарапайым  да  әділ 
ГПУ  қызметкері  өзі  еңбек  ететін  мекеме 
басшылығының 
жүргізіп 
отырған 
саяси  бағытының  Кеңес  үкіметі  мен 
большевиктер  партиясының  ашық  жария 
еткен 
ұстанымымен 
үйлеспейтіндігін 
дәл  басып  көрсетіп  отыр.  Бірақ  оның  бір 
нәрсені  түсіне  алмағандығы  байқалады. 
Кеңестік биліктің бүкіл әлем алдында жария 
еткен  саяси  бағыты  мен  шынайы  өмірдегі 
ұстанымы  арасындағы  қайшылықтың  ірге-
тасы  осы  кезде-ақ  қаланған  еді.  Ал,  хат та 
аты-жөні  келтірілген    Қазақстандағы  ГПУ 
басшыларының  (Шишко,  Берестин,  Озол, 
Альшанский),  әрине,  Мәскеудегі  Орта-
лықтың  аса  құпия  саяси  тапсырмаларын 
орындап  отырғандығы  даусыз  шындық.
Тура  осы  мазмұндағы  құжаттардың  өзбек 
және  қырғыз  азаттық  қозғалыстарына 
байланысты бар екендігіне біздің ешқандай 
да күмәніміз жоқ. Басқаша айтқанда, әлемдік 
қауымдастық  алдында  өзін  ұлт-азаттық 
қозғалыстардың  қамқоршысы  әрі  одақтасы 
ретінде  көрсетуге  тырысқан  Кеңес  үкіметі, 
өз елінде ұлт-азаттық қозғалыстарды шексіз 
қатыгездікпен жаншып басып отырды.
Енді  осы  арада  түркістандық  ағарту-
шылық  тақырыбына  оралып  оның  хро-
нологиялық  шеңберіне  қысқаша  болса 
да  тоқталып  өткеніміз  жөн  болмақ. 
Салыстырмалы  тұрғыдан  алғанда,  мәселен, 
еуропалық  ағартушылық  ешқандай  да 
сыртқы  араласусыз,  барлық  табиғи  қалып-
тасу  және  даму  сатыларынан  емін-еркін 
жүріп  өтіп,  бірнеше  ғасырға  созылды. 
Сондай-ақ,  еуропалық  ағартушылықтың 
өкілдері  ақын-жазушылар,  ғалым,  фило-
софтар  билік  тарапынан  жаппай  саяси 
қуғын-сүргінге  түсіп,  репрессия  құрбаны 
болған жоқ. Мұндай жағдайдың еуропалық 
ұлттардың  ұлттық  сана-сезімдерінің,  әдеби 
және ғылыми тілі мен мәдениетінің біржола 
қалыптасуына жағымды әсері болды. Ұлттық 
ұю  ұлттық  мемлекеттердің  (государство-
нация) қалыптасуына жол ашты.
Ал  түркістандық  ағартушылық  барлық 
көріністерімен толыққанды тұтас қоғамдық 
процесс  ретінде  ХХ  ғасырдың  басында 
қарқынды өріс алғанымен, ұзаққа созылған 
жоқ, өзінің табиғи даму сатыларынан еркін 
жүріп  өте  алмады.  Ресейлік  отаршылдық 
(колониализм),  оның  тұрпайы  варианты 
большевиктік  билік  түркістандық  ағар-
тушылықты  енді  ғана  күш  ала  бастаған 
бастапқы  сәтінде-ақ  ең  дөрекі  түрде  басып 
жаншып, үзіп тастады. Өңірде ХХ ғасырдың 
алғашқы  жылдары  басталған  ағартушылық 
үрдісі  бар  болғаны  жиырма  жылға  жетер-
жетпес уақытқа созылып, сыртқы күштердің 
араласуымен үзіліп қалды. Ал бұл қызметті 
бастап,  оның  бағыт-бағдарын  анықтаған 
тұлғалар  түгелдей  дерлік  билік  тарапынан 
саяси репрессияға алынды. Мұндай қасіретті 
бірде-бір  еуропалық  ұлт  басынан  кешірген 
жоқ.
Дегенмен,  түркістандық  зиялылар  қау-
ымының  осы  қысқа  мезгілде  жүріп  өткен 
күрес  жолы  көңілде  ризашылық  сезімін 
туғызады. Қолайсыз қоғамдық жағдай және 
аз  уақыт  ішінде  олар  заман  сұранысына 
лайық  ұлт-азаттық  күрес  идеологиясын 
қалыптастыра  отырып,  отарлаушы  билікке 
арыз-тілек (петиция) жазудан (1905) ұлттық 
мемлекеттілікті  жаңғырту  ісін  қолға  алып, 
оны  шындыққа  айналдыру  әрекетіне  дейін 
көтерілді  (1917  ж.  Түркістан  мұхтарияты 
және  Алаш  автономиясы).  Бұл,  әрине, 
әлем  тарихында  жиі  қайталана  бермейтін 
құбылыс екендігін атап айтқан артық емес.
Сонымен  бірге,  түркістандық  ағар-
тушылыққа  байланысты  мынадай  бір 
жағдайға  көңіл  аударған  жөн.  Жоғарыда 
еуропалық  ағартушылыққа  байланысты 
айтылғандай,  қалыпты  да  бейбіт  даму 
жағдайында  ағартушылық  қызмет  ұлттық 
тілдің,  білім  жүйесінің,  жаңа  сапа  және 
мазмұндағы  ұлттық  мәдениеттің,  ұлттық 
бірегейлік  пен  сананың  қалыптасуымен 
аяқталмақ. Басқаша айтқанда, ағартушылық 

42
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
ұлт үшін ұйытқы элемент міндетін атқарады.
  Сол  сияқты  ұлтшылдықтың  да  түпкі 
мақсаты  бар.  Отарлық  тәуелділіктегі  елдер 
үшін  ол  ұлттық  мемлекеттілікті  жаңғырту 
немесе  оны  қалыптастыру.  Ұлттық  мем-
лекеттілік  бұл  азаттық  жолына  түскен 
елдің  территориялық  тұтастығы  мен  еркін 
дамуының кепілі. 
Сол  тарихи  жағдайда  Түркістан  ха-
лықтарына  бұл  мақсаттарға  қол  жеткізу 
үшін ең қажет нәрсе, әрине, саяси бірлік еді. 
Оны  Түркістан  ұлт-азаттық  қозғалысының 
басшылары  жақсы  түсінді  және  халықты 
осыған  шақырды.  Мәселен,  М.Бехбуди 
Қоқан  қаласында  болып  өткен  Түркістан 
мұсылмандары  съезінде  Түркістан  авто-
номиясының  жариялануына  байланысты 
қазақ еліне жолдаған ашық хатында мынадай 
пікірді  білдірді:  «Ғазиз  қандастарым! 
Мұсылман  бірадарлар!  ...  Біліңіз,  қазір 
Түркістанды  тұрақтаған  барша  халықтар 
үшін мұхтарият жарияланды... Мұхтариятты 
Түркістанның  балалары  ынтымақтасып, 
бірлесіп,  қайрат  қылып  алады.  Әлбетте 
басқалар тарапынан берілмейді. Өзгелердің 
қолынан  келсе,  бермеуге  тырысады.  Біз 
бостық  қылсақ  немесе  Түркістандағы 
халықтар  бірігіп,  мұхтарият  алуға  ортақ 
әрекет  жасамасақ,  әлбетте  қазіргі  қағаз 
жүзіндегі мұхтариятымызды бізге көп көріп, 
жоқ қылады. Бұл, әрине, талассыз шындық, 
осылай болады hәм бұл сөзге ешкім де дау 
айта алмаса керек».
Түркістан  мұхтариятын  құру  ісін  бас-
қарған  М.Шоқай  да  тура  осы  ұстанымда 
болды. Ол: «Біздің мұратымыз Түркістанда 
түр жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық 
болатын мемлекеттік құрылымға қол жеткізу 
болмақ.  Сонда  ғана  халқымыз  өз  жерінің 
нағыз қожасы бола алады» [8], - деп жазды.
  Өкінішке  орай,  ХХ  ғасыр  басындағы 
Түркістан  ағартушылығы  мен  ұлт шыл-
дығының  тағдыры  қасіретті  қалып тасты. 
Олар  көздеген  мақсатына  жете  алмай, 
бастапқы  кезеңінде-ақ  сыртқы  күштердің 
араласуымен өзінің табиғи даму арнасынан 
ығыстырылды.  Шолпан  (Абдулхамит  Сү-
лейман)  ақын  айтқандай  «Гөзал  Түр-
кістанның мезгілсіз ерте гүлдері солды».
  Ия,  әрине,  біз  қарап  отырған  тарихи 
мезгілде  Түркістан  ағартушылары  мен 
ұлтшылдары  Түркістан  халықтарының 
бірлігін  отарлық  тәуелділіктен  құтылудың 
негізгі құралы ретінде қарастырды. Сонымен 
бірге  олар  қазақ,  қырғыз,  өзбек,  түрікмен 
және  ұйғыр  сияқты  жеке  халықтардың 
өмірінде  ұлттық  ұю  процесінің  жүріп 
жатқанын да жақсы түсінді, сондай-ақ, бұл 
жағдайды түсінушілікпен қабылдады. Түсіне 
отырып Кеңестік биліктің бұл өңірдегі түрік 
халықтарын  жеке  ұлттық  республикаларға 
бөлшектеуін  Түркістан  көлемінде  біртұтас 
мемлекет құру мүмкіндігінен айыру, сөйтіп 
оларды  саяси  тұрғыдан  әлсірету  әрекеті 
есебінде қарастырды.

жүктеу/скачать 5,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: