Бас редактор

38
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
кеткенде  сабақ  басталды,  ешкім  кешіккен  жоқ. 
Кейбір  балалар  сабаққа  басына  сүлгі  салып 
келді.  Бұл  әдеттегі  жағдай  екен,  оған  ешкім  де 
назар аударған жоқ. 
Жапониядағы  белгілі  әдіскерлердің  бірі 
сэнсей  Танака  Хирошидің  әр  түрлі  сынып-
тарда  өткізген  екі  сабағына  қатыстым.  Ол  та-
нымал  әдіскер  ретінде  мектептің  акт  залын-
да  мұғалімдерге  арналған  көрнекі  сабақтар 
жүргізіп  тұрады  және  ол  сабақтарды  теледи-
дар  арқылы  бүкіл  Жапон  елінің  мұғалімдері 
көре  алады.  Танака  Хироши  таңертең  балалар-
мен  бірге  белсенді  түрде  спортпен  айналысты. 
Әрине, мұғалімнің шеберлігі оның әрбір қимыл-
қозғалысы  мен  түсіндірулерінен  сезіліп  тұрды. 
Әрбір бала сабақта өз партасында отыр. Сабақта 
ұжым болып жұмыс істейтін кезде олар бірнеше 
рет, әдетте, төрт-төрттен парталарын біріктіріп, 
содан кейін қайтадан бөлек-бөлек отырды. Бұны 
олар өте тез орындады. Партада балалар қалай 
отырғысы  келсе,  солай  отырды.  Бұған  рұқсат 
берілгені көрініп тұр. 
Мектепте күні бойы болғанда мұғалімдердің 
біреуінің  оқушыларға  дауыс  көтергенін  естіген 
жоқпын.  Маған  Жапонияда  оқушыға  дауыс 
көтеру  дұрыс  емес  деп  есептелетінін  айтты. 
Балалармен  өз  қателерін    өздері  саналы  түрде 
түсінгенше  сабырлы  түрде  жұмыс  істеу  керек 
екен.  Сэнсей  Хироши  оқушылардың  бақылау 
жұмысын  көрсетті.  Бірақ  сэнсей  Хирошидің 
бірде-бір  түзетуін  көрмеген  соң,  «Шынымен, 
мүлде қате жоқ па?» – деп сұрадым. Ол: «Әрине, 
қате бар», – деп күліп жауап берді. 
Сөйтіп,  бақылау  жұмыстарына  қойылған 
белгілерді көрсетті. «Осы белгіні көрген соң, ба-
лалар қате бар екенін түсінеді. Олар өз бетімен 
қайтадан жұмыс істеп, нәтижесін көрсетеді. Егер 
қажет болса, материалды толық игергенше, тағы 
да  түсіндіремін»,  –  деді.  Сабаққа  қатысқанда 
басқа мұғалімдердің де осылай жұмыс істейтініне 
көз жеткіздім. 
Сабақта  балалар  мұғаліммен  бірге  мате-
риалды  белсенді  түрде  талқылайды.  Олардың 
барлығы  білімді  енжар  қабылдаушы  емес,  оқу 
процесінің  белсенді  қатысушылары  болып  та-
былады. 
Бізбен бірге сабаққа ата-аналар да қатысты, 
оларға ешкім де назар аудармады. Бұл – әдеттегі  
жағдай  екен.  Ата-аналарға  сабаққа  қатысуға 
рұқсат  етіледі,  тіпті,  сабаққа  қатысуға  ынта-
ландырады.  Мектеп  өмірімен  толық  танысу 
үшін  ата-аналарға  ресми  түрде  жылына  3  күн 
белгіленеді. Бұл күндері барлық ата-аналар мек-
тепке келеді. Бірақ, осы күндері мектеп әдеттегі 
режіммен  жұмыс  істейді,  барлық  сабақ  сабақ 
кестесі бойынша жүргізіледі.              
4  сабақтан  соң  ұзақтығы  1  сағатқа  созыла-
тын үлкен үзіліс болды. Үзіліс кезінде балалар 
түскі тамақтарын ішіп, мектепті жинайды. Мені 
сэнсей Хирошидің екінші сыныбына түскі асқа 
шақырды.  Парталар  төрт-төрттен  біріктіріліпті. 
Балалар  бір-біріне    қарап  отырды.  Балалар 
арбамен  түскі  тамақ  алып  келді.  Әрбір  бала 
тәрелкесіне өздері тамақ салып, өз орындарына 
отырды. Бір-біріне: «Ас дәмді болсын», – деп бәрі 
бір мезетте тамақ ішуге кірісті. Сэнсей Хироши 
де  өзінің  жұмыс  үстелінде  тамақ  ішті.  Тамақ 
ішіп  болған  соң  олар  арбаға  тәрелке,  қасық, 
шанышқы, арнайы сүт өнімінің бөтелкесін тез-
тез  салып,  бірнеше  оқушы  оларды  алып  кетті. 
Бірнеше минуттан кейін бүкіл мектептің жина-
стыру орнына қалай айналып кеткенін түсінбей 
қалдым. Барлық бала сыныпты жинауға кірісіп 
кетті. Әрбір сыныпта 1–6-сынып аралығындағы 
12  баладан  болды.  Барлығының  қолында  ше-
лек, швабра, шүберек бар. Бір сөзбен айтқанда, 
барлығы сынып, дәліз, 960 балаға есептелген акт 
залын қосқанда барлық бөлменің шаңын сүртіп, 
еденін  жууға  кірісіп  кетті.  Екі  спорт  алаңын, 
мектеп аумағын жинады, гүлдер мен ағаштарға 
су құйды. Мен мұғалімдерді көрген жоқпын. Со-
дан кейін мұғалімдердің қайда екенін сұрадым. 
Менің  сұрағыма  мектеп  директорының  орын-
басары:  «Мұғалімдер  балаларға  ешқандай 
ескерту жасамайды, егер қажет болса, олардың 
іс-әрекетін  түзетеді»,  –  деп  жауап  берді. 
Кейін  мен  спорттық  форма  киген  бірнеше 
мұғалімді  көрдім,  олар  балалардың  іс-әрекетін 
бақылап  тұрды.  Сыныптағы  барлық  жұмыстың 
балалардың жасына қарай бөлінгенін байқадым. 
Үлкендері  су  тасып,  парталарды  жылжытып, 
ал  ең  кішкентайлары  шүберекті  ылғалдап,  шаң 
сүртіп, еденді жуды. Олардан сәл үлкендері со-
лармен бірге жүрді. Бір сыныпта бірінші сынып 
оқушылары  ойнап  жүріп  байқамай  шелектегі 
суды  төгіп  алды,  бірақ  оларға  ешкім  ұрысқан 
жоқ.  Сыныпта  мұғалім  жүр  еді,  ол  да  ескерту 
жасамады.  Олар  іс-әрекеттерінің  дұрыс  емес 
екенін сезініп, ұялып қалды. Барлығы да ештеңе 
болмағандай қалып танытты. Бір сағаттан кейін 
барлық  шелек,  швабра,  шүберек,  сыпыртқы 
және басқа да құрал-саймандар өз орындарына 

39
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
мұқият қойылып, барлық бала партада отырды. 
Дәлізде ешкім болмады. 
Мектеп  директорының  орынбасары  айына 
бір рет жалпы жинастыру жасалатынын, сол кез-
де барлық терезе жуылатынын айтты. 
Соңғы  сабақта  спорт  алаңында  бір  сынып 
дене шынықтырумен айналысып жатты. Бір адам 
арнайы  арбамен  жүгіріп  жүріп,  спорт  алаңына 
ақ  жолақтар  сызып,  алаңды  дене  тәрбиесі 
сабағын  жүргізуге  дайындады.  Біз  оларға 
жақындағанымызда,  мен  математика  пәнін 
жүргізетін сэнсей Хирошиді таныдым. Ол күліп 
тұрып  тағы  да  сәлемдесті.  Мен  нағыз  бақытты 
адамның жүзін көрдім. Балалардың өз мұғаліміне 
ерекше сүйіспеншілікпен қарайтынын сездім. 
Содан  кейін  мектептің  оқу  ісі  жөніндегі 
директорының  орынбасары,  сэнсей  Ясуо  Ха-
сеговамен  және  ғылыми  жұмыс  бойынша 
директордың орынбасары сэнсей Хозомицумен, 
менің  қасымда  жүрген  Цукуба  университетінің 
профессоры  Минору  Отани  мен  Қазақстаннан 
келген  докторант  Қуаныш  Тастамбекованың 
қатысуымен кең отырып әңгімелестік. 
Неліктен мен Сэнсей – Мұғалім деген сөзді жа-
зып  отырмын?  Себебі,  жапондықтар  мектепке, 
Мұғалімге  үлкен  құрметпен  қарайды.  Мұғалім 
оқушыларға  адамгершілігі  жоғары  жеке  тұлға 
болып  табылады.  Жапондықтар:  «Мұғалім  – 
бұл ұлттық игілік», – деп санайды. «Үш қадам 
кейін  шегінсең  де,  мұғалімнің  көлеңкесін 
баспа»,  –  дейді  халық  даналығы.  Сондықтан 
олар  «Сэнсей»  деген  сөзді  әрқашан  құрметпен 
айтады.  Мені  де  профессор  Құсайынов  емес, 
сэнсей  Құсайынов  деп  атады.  Мен  бұл  сөздің, 
бұл  атақтың  үлкен  жауапкершілігін  сезіндім. 
Жапонияда адамның қалыптасуы, тәрбие, білім 
философиясы ұйымдары өзара тығыз байланы-
сты. Жапондық мектепте оқыту мақсаты дәстүрлі 
түрде  білім  беруге  қарағанда  тәрбиелеуге  көп 
мән  береді.  Халық  ғалым  болғанша,  жақсы 
адам  болған  дұрыс  деп  есептейді.  Бұл  мақсат 
бастауыш  мектептің  оқу  жоспарында  ар-
найы  оқу  пәндері  арқылы  жүзеге  асырылады. 
Бұл мектепте балалар аптасына 5 күн сабақ 
оқиды. 1-сыныпта жапон тілі, математика, музы-
ка, адамгершілік тәрбие, сурет салу және сызу, 
дене  шынықтыру  сабақтары  және  жұмасына  3 
сағат жалпы сабақ жүргізіледі. Жалпы сабақта ба-
лалар әртүрлі пәндерді, мысалы, 1 сағат ағылшын 
тілін, 1 сағат экология және т.б. оқиды. 
3-сыныпта  бұл  пәндерге  қоғамтану  мен  жара-
тылыстану,  ал  5-сыныпта  үй  шаруашылығы 
мен  волонтерлік  (бұл  қарт  адамдармен  жұмыс, 
қоқыс  жинау  және  т.б.)  қосылады.  Осылай 
бастауыш  сыныпта  жеке  тұлғаның  эмоциялық 
санасын 
қалыптастыратын 
пәндер 
70% 
құрайды. Бұл арақатынас жоғары сыныптарда да 
сақталады. Бітіруші сыныптарда математика мен 
қоғамтануға қатысты пәндер жинағының артуына 
қарамастан, гуманитарлық пәндер 50% құрайды. 
Дене  шынықтыруға  ерекше  мән  беріледі. 
Дене жүктемесіне, әр түрлі қимыл ойындарына, 
соның ішінде секірмек, эстафеталарға зор назар 
аударылады.  Ең  таңғаларлығы  бұл  ойындарға 
мұғалімдер  балалармен  бірге  қатысады.  Мек-
тепте  экскурсиялар,  жорыққа  шығу,  «осанпо» 
(төңірекке  жаяу  серуендеу)  және  тауға  серу-
ендеу,  тіпті,  белгілі  бір  тау  шыңын  бағындыру 
–  әдепкі  жағдайлар  болып  саналады.  Мұғалім 
Ясуо  Хасегова  жыл  сайын  теңізде  үш  кило-
метр  қашықтыққа  жаппай  жүзу  бірнеше  рет 
ұйымдастырылатынын, оған кішкентай балалар 
да қатысатынын мақтанышпен айтып, суреттерін 
көрсетті. Дене шынықтырудың жапондық әдісінің 
мәні:  бала  аман  қалудың  табиғи  жағдайларына 
барынша жақын, қыста суыққа, жазда ыстыққа 
төзімді  болуы  керек.  Бала  организмінің  табиғи 
төзімділігін  арттырумен  қатар  тәрбиелеудің 
негізгі,  әрі  өте  маңызды  элементтерінің  бірі  – 
баланы  дене  тазалығын  сақтауға  үйрету  болып 
табылады. Тазалық таза қолдан ғана емес, таза 
денеден,  таза  киімнен,  таза  шаш  пен  тістен  де 
байқалады. 
Бұл мектептің дәлізінде тек суық су ағатын 
төмен орналасқан крандар бар, одан балалар сы-
ныпты  жинастыратын  кезде  су  алады.  Балалар 
қыста  да  тек  суық  суды  пайдаланады.  Осыған 
байланысты  ешқандай  ауру  тіркелмеген.  Мек-
тептен  басқа  әрбір  отбасы  міндетті  түрде  ба-
лаларды  ерте  жастан  денесін  шынықтырумен 
айналысады.  Осы  жерде  Жапония  адамның 
өмір  сүру  ұзақтығы  жағынан  дүние  жүзінде 
бірінші орын алатынын айта кеткен жөн. Жапон 
халықтарының  орта  жасы  қазақстандықтардың 
орта жасына қарағанда 20 жылдай артық.
Жоғарыда  айтып  кеткеніміздей,  балаларды 
адамгершілікке  тәрбиелеу  барлық  мектептің 
басты міндеті болып табылады. Ол екі аспектіде 
жүзеге  асырылады.  Біріншіден,  ол  барлық 
мектептің  іс-әрекетінде  көрініс  табады.  Бұл  – 
таңертеңгілік  дене  жаттығуын  жүргізу,  түскі 
ас  шаралары,  мектепті  күнделікті  жинастыру, 

40
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
сабақ  өткізу  әдістемесі,  балалармен  қарым-
қатынас  және  т.б.  Екіншіден,  адамгершілік 
тәрбиесі  жөнінен  арнайы  сабақ  жүргізу, 
бұған  үй  шаруашылығы  бойынша  сабақты  да 
жатқызуға  болады.  Жапон  тілі,  музыка,  сурет 
салу мен сызу, дене шынықтыру және экология 
сабақтарын  жүргізген  кезде  де  адамгершілік 
тәрбиесіне  ерекше  мән  беріледі.  Мысалы, 
түскі  ас  шаралары  кезінде  тамаққа  деген 
көзқарас,  жеке  бас  гигиенасын  сақтау,  қоқыс 
жинау,  тазалық  сақтау,  өзара  қарым-қатынас, 
өзара  сыйластық  және  т.б.  қалыптасады. 
Үй шаруашылығы сабағының міндеті – өзінің 
жеке  тәжірибесі  арқылы  адамның  дербестігін 
тәрбиелеу,  танымдық  іс-әрекетін  тудыру, 
қоршаған ортамен өзара байланысты ұғындыру, 
өз  бетінше  өмір  сүрудің  негізгі  дағдыларын 
қалыптастыру,  әр  түрлі  өмір  жағдаяттарында 
сәйкес іс-әрекет жасау, бақылау, жақын адамда-
рына көмектесу және т.б. Бастысы – балалар жа-
пон  асханасының  ерекшеліктерін  оқып-біледі, 
ұлттық тағамдарды даярлауды үйренеді, оларды 
дастарқанға қалай қоюды, қалай ішіп-жеуді, бір 
сөзбен  айтқанда,  жапон  ұлттық  асханасы  және 
жапон ұлттық тағамдары туралы біледі. 
Мектепті күнделікті жинаудың адамгершілік 
және  тәрбиелеуші  аспектісі  туралы  көп  нәрсе 
айтуға болады. Бір мысал келтірейік. Бізде адам-
дар көшеде темекі қалдығын, қағаз, тіпті сусын 
бөтелкесін  де  лақтыра  салады.  Ал,  мектебін 
күнде жинаған бала осындай әрекетке бара ма? 
Меніңше, жоқ. Олар барлық жерде тазалық пен 
тәртіп сақтап, қоршаған ортаға қамқор болады.  
Бұл олардың мінез-құлқының бір аспектісі ғана.   
Мен  сэнсей  Я.Хасеговадан  бұл  мектеп-
те  қарапайым  отбасы  балалары  оқи  ма  деп 
сұрадым.  Ол  күліп,  мектеп  бітірушілердің  ара-
сынан Жапонияның үш премьер-министрі және 
Нобель  сыйлығының  лауреаты  шыққанын  айт-
ты.  Олар  да  мектепте  оқыған  кезінде  мектепті 
жинаумен  айналысқан.  Бұл  –  мектептің  негізі 
қаланған, яғни жүз жылдан астам уақыттан бері 
сақталып келе жатқан дәстүр екен. 
В.И. Лениннің: «Оқы, оқы және оқы», – деген 
сөзін  еске  түсіріп,  сэнсей  Я.Хасеговадан  «Бұл 
мектеп қой, тәрбиелейтін мекеме емес, неліктен 
мектептің негізгі мақсатында білім сапасы тура-
лы бірде-бір сөз жоқ?» – деп сұрадым. Бұған ол: 
«Бұл – әрбір мұғалімнің міндеті», – деп сабыр-
мен жауап берді. 
Біз 
Жапония 
туралы 
айтқанда, 
өзінің 
әлеуметтік-экономикалық 
және 
интеллектуалдық-технологиялық  дамуымен  на-
зар аудартатын елді елестетеміз. 
Жапонияның 
қарқынды 
индустриялизациясының негізгі факторларының 
біріне – олардың ағарту саласындағы жетістіктері 
жатады. Білімнің ұлттық дәстүрмен тығыз байла-
нысы, «жапондық кереметті», өзіндік «білімдегі 
жапондық  кереметті»  тудырған  факторлардың 
қатарында, өз орны бар ұлттық ерекшелік болып 
табылады. 
100  жылдай  бұрын  Жапония  білім  деңгейі 
бойынша  дүние  жүзінде  жетекші  орындардың 
бірін алды, ал кейінірек бүкіл әлемді өнеркәсіптік 
жетістік-табыстарымен  таңғалдырды.  Демек, 
білім беру мазмұнында қоғамды өз реформаларын 
жүргізуге  және  дүниежүзілік  қауымдастықтың 
үндеуін  өзінің  бүкіл  қоғамының,  оның  барлық 
мүшелерінің жаңа талаптары мен жағдайларына 
бейімделу  арқылы  қарсы  алуға  мүмкіндік 
берген  бір  нәрсе  болған.  Білім  басқа  сала-
лар  арқылы  берілетін  кәсіптік  дағдыларды 
емес,  құндылықтар  мен  нормаларды  таратты. 
Басқаша  айтқанда,  өз  ісімен  айналысты.  Міне, 
сондықтан  жаңа  кәсіптік  салалар  пайда  бола 
бастағанда  жапондықтар  оларды  жеңіл,  әрі  тез 
меңгеріп алды. Олардың білім деңгейі «кез кел-
ген өнеркәсіптік машинаның саналы тетіктеріне 
ешбір қиындықсыз айналуға» мүмкіндік берді. 
Білімдегі  жапондық  кереметтің  мәні  ол 
көптеген  жыл  бойы  (ондаған,  мүмкін  жүздеген 
жыл)  қандай  да  бір  өндірістік,  өнеркәсіптік 
және т.б. проблемаларды шешу құралы ретінде 
тар  прагматикалық  шекте  қарастырылған 
жоқ.  Бұған,  негізінен,  Жапония  біліміндегі 
реформаның  ешқашан  әдебиетте  белгіленген 
дәстүрлі  жағдайларға  және  алғышарттарға 
–  капитализмнің  басталуына,  өнеркәсіптік-
өндірістік базаның сапалы түрде өзгеруіне және 
т.б.  тәуелді  болмағаны,  өзінің  жүйелілігі  мен 
тарихының болуы дәлел. 
Жапониядағы білім әрқашан өзінің сипатта-
масын  сақтады  –  ауқымды  әлеуметтік-мәдени 
контексте  құнды  нұсқаумен  жұмыс  істеді.  Бұл 
жерде біз қоғамның жеке тұлға мүддесін, оның 
еркіндігіне  шек  келтірмей  жүзеге  асырғанын 
байқаймыз. 
Жапондықтар  өндірістік  жетістіктер  мен 
өмір  мәнін,  мәңгі  құндылықтарды  айыра  ала-
ды.  Олардың  еңбек  іс-әрекетінің  негізіне 
салынған, жоғары деңгейдегі борыш пен міндет 

41
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
сезіміне  негізделген  конфуций  этикасы  жатсы-
ну, шеттету, шиеленіс сезімдерін жоюға, қазіргі 
заманғы  өнеркәсіптік  өндіріс  жағдайларында 
да  өзара  қызығушылық  пен  үйлесімділік  жай-
ын  жасауға  мүмкіндік  береді.  Оның  күші 
дарашылдық  негізінде  емес,  тұлғааралық 
қарым-қатынастың  үйлесімділігіне  ұмтылудан 
қалыптасқандығында.
Жапондық  үздіксіз  білім  беру  жүйесі 
жапон 
қоғамының 
рухани-адамгершілік 
құндылықтарын  көрсететін  негізгі  үш  өмірлік 
принципті насихаттайды. Олар:
1) ойлай біл, өз бетіңше шешім қабылда, про-
блемаларды шешудің ең жақсы жолдарын іздеп, 
таба біл;
2)  әдемілікті  түсін,  өзің  де  әдемілік  сезімді 
тәрбиеле,  жаның  сұлу,  жүрегің  мейірімді  бол-
сын, тілектес бола біл;
3) денің сау, төзімді, күшті бол.
Жапонияда 
балаларды 
ерте 
жастан 
үлкендерге құрметпен қарауға тәрбиелейді. Мы-
салы,  қарым-қатынас  кезінде  жасы  үлкен  адам 
сөйлеп,  жасы  кіші  адам  тәжірибесі  мол  адам 
ретінде оны тыңдайды. 
Үлкендерді сыйлау өмірде барлық жеке және 
өтпелі құндылықтар мен мүдденің басымдығымен 
де  байланысты  болса  керек.  Себебі,  өмірде 
маңызы бар нәрсе, әдетте, қартайған кезде мәнді 
бола  бастайды  ғой.  Өмірде  көпті  көрген  үлкен 
адамның  беделі  жастарға  маңызды  әлеуметтік 
нормаларды беруге мүмкіндік болады. 
Бізді  ата-бабаларымыз  осылай  тәрбиелеген 
жоқ  па?  Ғасырлар  бойы  дәстүрге  айналған  ба-
лаларды  рухани-адамгершілікке  тәрбиелеудің 
жапондық жүйесі мен қазақ халқының ғасырлық 
тарихы  бар  дәстүрлі  рухани-адамгершілікке 
тәрбиелеуі  арасында  өте  көптеген  ұқсастықтар 
бар.  Бірақ,  өкінішке  орай,  бізде  көптеген 
құндылықтар жойылып, ұмытылып және саясат-
танып кеткен. 
2008  жылдың  маусым  айында  еліміздің 
Президенті  Н.Ә.Назарбаев  Жапонияға  бар-
ды.  Сапарға  шығу  алдында  журналистермен 
кездесіп, сұрақтарына жауап бере отырып, Елба-
сымыз  Н.Ә.Назарбаев  былай  деді:  «Жаһандану 
кезеңінде біз игілігімізді сақтау үшін көп нәрсені 
ескеруіміз  керек.  Осыған  байланысты,  мы-
салы,  кимоно  киетін,  храмға  баратын  және 
жоғары  технология  саласында  жаңалықтар 
ашатын  жапондықтардан  үлгі  алуға  болады. 
Басқаша айтқанда, өзіндік ерекшелікті сақтау 
консерватизмді  білдірмейді».  Президентіміз 
осылай  Жапониядағы  тәрбиелеу  жүйесінің 
ерекшелігі туралы өте айқын айтты. Біз Елбасы 
айтқан сөздердің барлығын мұқият тыңдап, оның 
мәнін терең түсінуге тырысып, қажет қорытынды 
жасап, керек шешімдерді қабылдауымыз керек. 
Бірақ, бұл оңай іс емес.
2006 жылғы Қазақстан халқына жолдауында 
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: «Бізге экономикалық 
және  қоғамдық  модернизация  талаптарына 
сәйкес қазіргі заманғы білім беру жүйесі керек», 
– деп айтты. 
Бүкіл  дүние  жүзі  біздің  Президентіміздің 
саяси  кемелдігі  мен  көрегендігін  мойындайды. 
Президентіміз білім саласына түпкілікті рефор-
ма қажет екендігіне бірнеше рет назар аударды. 
Елбасының  өзі  білім  жүйесінің  материалдық-
техникалық базасын жақсартудың, жүздеген мек-
теп, мектепке дейінгі және кәсіптік-техникалық 
мекемелер,  таңдаулы  жоғары  оқу  орындарын 
салудың бастамашысы болып табылады. 
Алайда,  білім  мазмұнын  жетілдіру  арқылы 
білім  беру  және  тәрбиелеу  сапасын  арттыруға 
бағытталған  реформа  жүргізу,  ең  алдымен,  ҚР 
Білім және ғылым министрлігінің құзырындағы 
іс. 
Жапонияға сапарының алдында Елбасы жур-
налистермен  кездесу  барысында:  «Біз  алдыңғы 
қатарлы  елдерден  40-50  жылға  артта  қалып 
қойдық», –  деді. 
Білім деңгейі – кез келген елдің экономикалық, 
әрі  ғылыми-техникалық  прогресінің  бастауы 
болып  табылатыны  белгілі.  Олай  болса,  дүние 
жүзінің жетекші елдерінен білім беру жүйесінің 
дамуы  бойынша  қаншалықты  артта  қалып  от-
ырмыз? Бұл сұраққа жауап беру үшін білім беру 
жүйесінің  қалай  дамығанына  талдау  жасайық. 
Алдымен,  Кеңес  Одағынан  не  мұра  болып 
қалғанын қарастырайық. 
1980  жылдардың  басында-ақ  байқала 
бастаған білім беру жүйесіндегі дағдарыс, жал-
пы  қоғамдағы  дағдарыстың  негізінде  басталды 
және  оның  басты  себебі  –  тоталитарлық  режім 
дағдарысы  мен  оның  даму  ресурстарының 
таусылуы  болды.  Әлеуметтік  дағдарысқа  се-
беп  болған  жалпы  себептерден  басқа,  кеңестік 
білім  жүйесінің  дағдарысының  басқа  да, 
өзіндік  себептері  бар.  Олардың  ішіндегі 
маңыздылары – өкіметтің мектептің дамуының 
ішкі  заңдылықтарына  мән  бермеуі,  оны  толық 
мемлекет  билігіне  өткізуі,  әлеуметтік  және 

42
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
идеологиялық  хирургияның  енжар  объектісіне 
айналдыруы. 
Мектептерді  мемлекет  билігіне  өткізу 
олардың  көптеген  міндеттері  мен  қызметінің 
жойылуына,  жабық,  режімдік  мекемеге  айна-
луына  апарып  соқты.  Жеке  тұлға  мүддесі  мен 
қоғам  талаптары  мектеп  табалдырығынан  тыс 
қалды. Ол тек мемлекетке қана жұмыс істейтін 
болды. Соған сәйкес, мұғалім де педагогикалық 
шығармашылық 
құқығынан 
айырылып, 
мемлекеттік шенеунікке айналды. 
Бізге кеңес мемлекетінен мұраға қалған білім 
мазмұны  жеке  тұлғаны  дамытуға  емес,  білім, 
білік, дағдыларды игеруге бағытталған еді. Білім 
саласынан  іс-әрекеттің  алуан  формалары  мен 
түрлерінің, әлемге эмоциялық-құндылық қарым-
қатынас,  рухани-адамгершілік  тәрбие  беру, 
қарым-қатынас  және  т.б.  тәжірибелерді  беру 
сияқты  маңызды  құрам  бөліктері  түсіп  қалды. 
Нәтижесінде білім беру үйлесімділігі ғана емес, 
мектептің білім беру сипаты да жойылды. 
Бұл  «жетілдірудің»  нәтижесі  белгілі: 
оқу  пәндерінің  көптігі;  білім  мазмұнының 
жүйелілігінің,  тұтастығы  мен  құндылығының 
жойылуы;  оның  кейде  қолдану  міндеті  мен 
тәсілдері  мұғалімге  де,  оқушыға  да  белгісіз 
бөлек-бөлек, 
нашар 
ұйымдастырылған, 
схоластикалық  ақпараттың  конгломератына  ай-
налуы.  Осыдан  мұғалім  мен  оқушыға  жүктеме 
көп  артылып,  оқуға  қызығушылық  азайды; 
білім  сапасы  төмендеді,  балардың  денсаулығы 
әлсіреді;  қоғамда  рухани-адамгершілік  климат 
және т.б. нашарлады. 
Тәуелсіздік  жылдары  осы  дағдарыстардан  
шығу үшін қандай шаралар қолданылды?
Кез келген білім реформасы – бұл, ең алды-
мен, ғылыми зерттеулер мен дайындықты қажет 
ететін білім мазмұнының реформасы. Қалғандары 
білім жүйесіндегі, оның инфрақұрылымындағы 
өзгерістер. Алғашқы мұндай реформа 1996 жылы 
«Жалпы  білім  беретін  мектептерге  арналған 
оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерін дай-
ындау  және  басып  шығару  туралы»  мақсатты 
кешенді  бағдарлама қабылданған соң басталды.
Отандық  оқулықтарды  жасау  білім  берудің 
қазақстандық  моделін  енгізу  үшін  маңызды, 
әрі  қажетті  шара  болды.  Бірақ,  ол  дағдарыстан 
шығуға  мүмкіндік  бермеді.  Себебі  оқулықтар, 
негізінен,  дағдыларды  меңгеруге  бағытталған 
стандарттар негізінде жасалды. Сонымен қатар, 
Кеңес  Одағы    кезінде  оқулықтар  Ресейде  жа-
салды, қазақ мектептерінде  аударма оқулықтар  
оқытылды.  Сондықтан,  отандық  оқулықтарды 
даярлау  және жасау тәжірибесі болған жоқ. Ал, 
сапалы  жаңа  мектеп  оқулықтарын  жасау  өте 
күрделі іс. Осы істің барлық күрделілігін танып-
білген  белгілі  академик  А.  Калмогоров  оқулық 
жасауды  реактивті  ұшақ  құрастырумен  салы-
стырды.
Отандық  оқулықтар  қажетті  дайындықсыз, 
әрі  сараптаудан  өтпей,  өте  асығыс  жасалды. 
Олардың сапасы төмен болды. Жақсы оқулықсыз 
жақсы білім жоқ екені белгілі. 
Қазақстанда әлі күнге дейін отандық мектеп 
оқулықтарын  жасау  және  мониторингі  жөнінде 
ғылым бір жүйеге түскен жоқ. Ал, бұл ғылымның 
200  жылдан  астам  тарихы  бар.  Бізде  әлі  күнге 
дейін  дүниежүзілік  оқулық  шығару  талаптары 
түгіл, тіпті, 12 жылдық білім Стандартының та-
лаптарына жауап беретін бірде-бір оқулық жоқ. 
Бұл туралы кейінірек айтамыз.
1996 жылы біздің елімізде жоғары оқу орын-
дарына  (ЖОО)  тестінің  ең  қарапайым  әдісі  – 
«жауап  таңдау  тестісінің»  нәтижесі  негізінде 
қабылдау  жөнінде    эксперимент  бастау  алды. 
1998  жылдан  бері  ол  кең  қолданыла  бастады. 
Осындай  тестілерге  дайындалған    жоғары  сы-
нып  оқушылары  қабылдау  емтихандарын  тап-
сыратын  пәндерді  шындап  оқып-білуді  қойды, 
себебі  тестің  сұрақтарына  жауап  беру  үшін 
оның қажеттілігі болмады (ал, бұл тест олардың 
тағдырын  шешеді).  Тестілеудің  қарапайым 
әдісін енгізіп, соңғы 10 жыл бойы  оқушылардың 
барлық пән  бойынша іргелі  білім алуын тежедік. 
Жоғары  сынып  оқушылары  оқулықтарды, 
көркем  әдебиеттерді  оқуды  азайтты,  сұрақтың 
мәнін  терең  түсінуді,  теория,  құбылыстарды 
талқылауды, өз ойларын айтуды қойды.
Ұлттық  Бірыңғай  Тестінің  (ҰБТ)  құны  мен 
беделінің түсуінің негізгі себебі – ҰБТ мазмұны 
стандарт  рөлін  атқара  бастады  (бұрыннан 
атқарып келеді). Ол жалпы білім берудің жаппай 
жұтаңдауын  және  терең  консервациясын    күні 
бұрын  белгіледі.  Аттың  алдына  арбаны  қойып, 
ҰБТ  идеологтері  оқу  материалын  ҰБТ-ға  дай-
ындау құралына айналдырды. Әкімшілік ресурс 
көмегімен  қажет  бағытқа  түзетілген  жылдам 
нәтиже керек болды. 
Тестілеуді  жетілдіру  мақсатында  маңызды 
өзгерістер жасалмағаны таңғалдырады. Ғылыми 
мәтіннама  (текстология)  осы  күнге  дейін 
бізде  ешкімге  белгісіз,  оны  бірде-бір  ЖОО-да 

43
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
оқытпайды.
Осылай тестілеу әдісі біздің еліміздегі білім 
жүйесіне  орны  толмас  зиянын  тигізді.  Ол  та-
лапкерлерге шетел тілінде бірде-бір сөз айтпай-
ақ  шетел  тілдері  университетіне  қабылдануға, 
ешқандай  теореманы  дәлелдемей-ақ  физика-
математика  факультетіне  түсуге  мүмкіндік 
береді. 
Қазіргі  уақытта  тестілердің  осындай  ең 
қарапайым  тәсілі  еліміздің  колледждер  мен 
ЖОО-да,  студенттердің  білімдерінің  сапасын 
анықтауға  қолданыла  бастады.  Бұл  да  жоғарғы 
оқу орындарының білім сапасына көтеруге кері 
әсерін  тигізіп  отыр.  Білім  сапасын  анықтаудың 
мұндай тәсілі дүние жүзінің дамыған елдерінің 
бірде-бір жоғары оқу орнында қолданылмайды.  
Біз ҰБТ жүргізген соң жыл сайын Білім және 
ғылым  Министрлігі  жасайтын  анализдің  ішкі 
анализ екенін, яғни, өзімізде бар нәрсені ғана са-
лыстыратынымызды ұмытпауымыз керек.  Оны 
басқа  салыстыратын  нәрсе  жоқ.  Дүние  жүзінің 
басқа  елдеріндегі  білім  сапасымен  салыстыр-
маймыз.  Ал  еліміздегі  білім  сапасы  жыл  сай-
ын  төмендеп  отырғаны  бәрімізге  белгілі  жәй. 
Сондықтан кімнің мүмкіндігі болса, сол баласын 
шетелге ЖОО-ға, тіпті мектепке оқуға жібереді. 
Бұл жақсы үрдіс емес, мұның соңы жақсылыққа 
апарып соқпайды.
ҰБТ  қорытындысы  бойынша  2008  оқу  жы-
лында,  2007  оқу  жылында  бірінші  орын  алған 
Оңтүстік  Қазақстан  облысы  ең  соңғы  орынға 
түсті.  Бұл  нені  көрсетті?...  ҰБТ  мазмұнын 
айтпағанның  өзінде,  оны  дұрыс  өткізбеу 
негізінде елімізде ондаған мың баланың тағдыры 
тәлкіге  түсіп  жатыр.  Бұған  кім  жауап  береді?... 
Алдағы  уақытта  бұлай  болмасына  кім  кепіл? 
Ешкім  де  кепілдік  бере  алмайды.  Сондықтан, 
мектептің  жоғары  сыныптарында  жақсы  оқып 
жүрген мыңдаған талантты балалар жыл сайын 
оқу бітірмей жатып Ресейдің, басқа да елдердің 
жоғары  оқу  орындарына  түсіп,  елден  кетіп 
жатыр.  Бұл  да  бізді  өте  қатты  ойландыратын 
жағдай.    
Дүние  жүзінде  ұлттық  білім  жүйесінің 
деңгейін  анықтайтын  әр  түрлі  халықаралық 
тестілер  бар.  Солардың  бірі  ПИЗА  (PISА)  – 
мектептің  оқыту  нәтижесін  немесе  жетістігін 
зерттеудің халықаралық бағдарламасы. 
Дүние жүзіндегі көптеген елдер осы зерттеу-
лерге  қатысады,  солардың  нәтижелерін  мұқият 
зерттеген соң, соны жақсарту үшін қажетті ша-
раларды қолданады. 
ПИЗА  арқылы  британдық  оқушылардың 
Германия  мен  Франциядағы  құрдастарымен 
салыстырғанда 
математикадан 
дайындық 
деңгейінің төмен нәтиже көрсететіні анықталды. 
Сондықтан,  1988  жылы  реформа  даярлау 
жөніндегі  Ұлыбританиядағы  құжаттардың 
бірінде  былай  көрсетілген:  «Экономикалық 
жағынан  жақсы  нәтижеге  жету  үшін  барлық 
деңгейдегі 
оқушылардың 
математикадан 
үлгерімін жоғарылату керек...». 
2000  жылы  ПИЗА  нәтижесі  бойынша 
Ресейдегі мектептік білім көрсеткіші өте нашар 
болды.  Зерттеуге  қатысқан  дүние  жүзіндегі  32 
елдің  ішінде  Ресей  27–28-ші  орын  алды.  Осы 
нәтиже  Үкіметте,  Ресей  думасында  мұқият 
талқыланды.  Білім  сапасын  арттыру  жөнінде 
шаралар  қабылданды,  соның  ішінде  білім 
саласындағы  ғылыми-зерттеу  жұмыстарын 
қаржыландыру көлемі айтарлықтай артты.
2003 жылы Ресей оқушылары көрсеткіштерін 
сәл жақсартты, дүние жүзіндегі 40 елдің ішінде 
математикадан  сауаттылығы  жөнінен  29–31-ші 
орын,  жаратылыстану  ғылымдары  саласынан 
сауаттылығы  бойынша  20–30-шы  орын,  про-
блеманы  шешуге  біліктілігі  саласында  25–30-
шы орын, оқу сауаттылығы саласында 32–34-ші 
орын алды. 
2006  жылы  Қырғызстан  ПИЗА-ға  қатысты, 
бірақ  нәтижесі  көңіл  көншітерлік  емес: 
Қырғызстан  57  қатысушы  елдің  ішінен  57-ші 
орын  алды.  Соның  нәтижелері  бойынша  білім 
сапасын арттыру жөнінде бірқатар шаралар және 
«Мұғалім мәртебесі туралы» Заң қабылданды. 
БҰҰ  деректері  бойынша  2000  жылы  Жа-
пония  дүние  жүзінде  математикадан  бірінші, 
оқудан  сегізінші  орын  алды.  Соңғы  жылдары 
бұл  көрсеткіш  сәл  де  болса  төмендеді.  Жапо-
ния  үкіметі  шұғыл  түрде  осы  көрсеткіштердің 
төмендеу  себебін  зерттеп,  оларды  жақсарту 
жөнінде бірқатар шаралар қабылдады. 
Шындығында,  Қазақстандағы  білім  сапасы 
қандай деңгейде?
Ерте ме, кеш пе, біздегі білім жүйесінің шы-
найы жағдайын білетін боламыз. Мұны неғұрлым 
ертерек білсек, соғұрлым көп ұтар едік. 
2005–2010 
жылдары 
Қазақстан 
Республикасындағы  білім  беруді  дамытудың 
мемлекеттік бағдарламасы бойынша 12-жылдық 
білім  беруге  көшу  туралы  шешім  қабылданды. 
12-жылдық  білім  беруге  өтуде  білім  беру  мен 

44
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
тәрбиелеудің  жаңа  мазмұнын  жасау,  қазіргі 
дағдарыстан  шығудың  бірден-бір  дұрыс  жолы 
болып табылады. Алайда, істің бүгінгі жай-күй 
қауіп туғызады.  
Өз  кезінде  Білімді  жоспарлау  халықаралық 
институтының  директоры  Ж.Аллак  былай 
деді:  «Көптеген  елдердің  тәжірибелері  білім 
процесінің күрделілігінің басты себебі қаржыға 
ғана  байланысты  емес,  ақшамен  шешуге  бол-
майтын қиындықтарда екенін көрсетеді». Оның 
осы  қызмет  орнындағы  ізбасары,  көрнекті 
америкалық  білім  қайраткері  және  зерттеуші 
Ф.Г.  Кумбс  осы  ойды  аса  дәлірек  нақтылады: 
«Дағдарыстан  шығу  үшін  әрбір  білім  жүйесіне 
көп  нәрсе  керек,  идеяны,  батылдықты,  іздену 
мен өзгерістерге ұмтылу арқылы сыни тұрғыда 
өзін-өзі бағалау қабілеттілігін ақшаға сатып ала 
алмайсың».
Кез  келген  басқару  шешімі  ғылыми  зерт-
теу  нәтижелері  негізінде  қабылдану  керектігі 
белгілі. Әсіресе, қазіргі кезде білім мен ғылым 
ғасыры болған ХХІ ғасырда жаһандану процесі 
жылдам қарқынмен жүруде және әрбір елдің ал-
дында  өзінің  білім  жүйесін  дамытуда  маңызды 
құндылықтар мен бағдарды анықтап алу мәселесі 
тұр. Бұл мәселе Қазақстанға да қатысты. 
Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2006 жылы Қазақстан 
халқына жолдауында: «Білімді дамыта білмейтін 
ел ХХІ ғасырда сәтсіздікке ұшырайды» деді. Бұл 
шынайы шындық.
Мектепте 
тәрбие 
мәселесін 
дұрыс 
ұйымдастыру мен сапалы білім беру кез келген 
елдің  дамуының  түп  негізі  болып  табылады. 
Сондықтан,  12-жылдық  орта  білімге  көшуде 
жастарға  рухани  тәрбие  беруді,  білім  жүйесін 
әлемдік  білім  кеңістігіне  шығаруды,  ұлттық 
мәдениет  пен  дәстүрді  сақтауды  және  дамыту-
ды, қазақ тілін жетік меңгертуді, сонымен бірге, 
еліміздің  дүние  жүзінің  бәсекеге  қабілетті  50 
елінің  қатарына  қосылуын
 
қамтамасыз  ететін 
жаңа білім саясатын жасауды және жүзеге асы-
руды қамтамасыз етуіміз қажет. 
Біздің  ойымызша,  Президент  әкімшілігі 
немесе  Үкімет  жанынан  жастар  тәрбиесі  мен 
білім  берудің  проблемаларын  қарастыратын 
және  олардың  шешу  жолдарын  анықтайтын 
консультациялық-кеңесші орган құру керек.
Қазіргі 
уақытта, 
елімізде 
отандық 
компанияларға  экономиканың  маңызды  са-
лалары  бойынша  үлкен  озық  жобаларды  іске 
асыруға көмектесу үшін көлемді қаржы бөлетін, 
«Қазақстанның  30  корпоративтік  лидері» 
мемлекеттік  бағдарламасын  жүзеге  асыру 
мақсатында  ауқымды  жұмыстар  атқарылып 
жатыр.  Осы  жобалардың  қатарында  жастарға 
рухани-адамгершілік тәрбие беру және білім са-
пасын көтеру жобасының болғаны да дұрыс бо-
лар еді.  
Үкіметтің,  қоғамның  және  жеке  адамның 
сұранысын қамтамасыз ететін Қазақстан Респу-
бликасында  Білім  берудің  Ұлттық  моделі  мен 
Бірыңғай білім беру саясатын жасау жұмыстарын 
да,  арнайы  жоба  ретінде,  кешіктірмей  бастау 
қажет.
Бұл жобаларды іске асыру үшін Мемлекеттік 
үлкен  ғылыми-зерттеу  институттарын  құру 
қажет  және  оларға  жеткілікті  қаржы  бөлінуі 
керек.  Біз,  бір  қарапайым  шындықты,  баланы 
дұрыс  тәрбиелеп,  оған  сапалы  білім  бермейтін 
елдің  келешегі  болмайтынын  қашанда  есте 
сақтағанымыз абзал.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев ІІ Парламент сессия-
сын  ашқанда  «Білім  туралы»  Заңға  өзгертулер 
мен толықтырулар енгізу» туралы заң жобасын 
жылдамырақ  дайындау  қажеттігін  айтты.  Осы 
Заңды  дайындау  барысында  дүние  жүзіндегі 
жоғары деңгейде дамыған елдердің бірі, Жапон 
елінің  «Білім  туралы»  Заңын  мұқият  зерттеу 
қажет деп есептейміз

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: