«басқару психологиясы»

Басқарудағы жетекшілік мәселесін нақты анықтау үшін «басқару», «жетекшілік», 
«басшылық» деген ұғымдарды ажырату керек. 
Басқару дегеніміз мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталған кез келген әсерлерді 
ұйымдастыру процессі. Жетекшілік – бұл басқару іс-әрекетінің бір ғана бөлігі, мұнда әр түрлі 
басқару сұрақтары бағынушыларға әсер ету арқылы шешіледі. 
«Басшылық» және «жетекшілік» туралы әртүрлі түсініктер кез келген ұйымда қарым- 
қатынастың екі түрінің болуына байланысты – формальды және формальды емес. Жетекшілік – 
бұл адамдарға әсер ету процессі, жүйелі формальды емес қарым-қатынастың жемісі. Ал 
басшылық болса ең алдымен нақты құрылымдық формальды қарым-қатынастың бар болуын 
меңзейді, тиісінше ол осының негізіде жүзеге асады. Басқарушының рөлі формальды құрылым 
арқылы анықталады, оның қызметі, ережеге сай нақты айқындалған, санкцияны қолдану құқығы 
талассыз. Жетекшілік керсінше, кенеттен, стихиялы, жартылай саналы психологиялық қалаулар 
дәрежесінде қалыптасады. 
Жетекші мен басшы қызметте жоғарлаудың әртүрлі жолдарын өтеді. Жетекші, тіпті ол 
алғашында басқа біреу арқылы ұсынылса да, оны топ мойындайды, қабылдайды, нәтижесінде 
сайлайды. Бұл мағынада жетекші «астынан» демократиялық түрде ұсынылады. Бұл тағайындау 
саяси немесе әкімшілік сипатқа ие болғандықтан оны сайлаушылар оған деген қарым- 
қатынастарын әртүрлі білдіруі мүмкін, тіпті оған тосқауыл қоюлары мүмкін. Онда жақын арада 
басқа кандидат «жоғарыдан» тағайындалатын болады. Образды түрде айтқанда, жетекшілікті 
төменнен жоғарыға бағытталған вектор деп айтуға болады, ал басшылық – қарама-қарсы 
бағыттағы вектор. 
Басшылық пен жетекшіліктің негізгі ерекшеліктерін келесідей түрде көрсетуге болады: 
- 
Жетекші топтағы тұлғааралық қарым-қатынасты реттеп отырады, басшы – топтың ресми 
қарым-қатынасын реттеп отырады; 
- 
Жетекшілікті микроорта жағдайында белгілеуге болады, басшылық – макроорта элементі. 
- 
Жетекшілік стихиалы түрде пайда болады, ал басшылықты тағайындай стихиялы құбылыс 
емес, басшылықпен салыстырғанда жетекшілік анағұрлым тұрақты, көп жағдайда топтағы көңіл-
күйге байланысты болады. 
- 
Басшылықтың қолында жетекшіде жоқ бағынушыларға қатысты белгілі 
бір 
санкциялардың әртүрлі жүйесі бар; 
- 
Басшының шешім қабылдау процессі күрделі әрі топтың қатысуынсыз жүзеге асырыла 
береді, ал жетекшінің шешім қабылдауы шартты түрде топпен бірге жүреді; 
- 
Жетекшінің іс-әрекет аумағы негізінен шағын топтар, басшының іс-әрекет аумағы – 
әлдеқайда кең әлеуметтік жүйе. 
Осындай типтік ерекшеліктер бола түра басшы мен жетекші рөлдерінің қосылуын көрсетуге 
болады. Мұндай жағдайда басшы-жетекші, табысты ұйымдардың қызметін зерттеуші Мичиган 
университетінің ғалымдарының сипаттауы бойынша келесі параментлермен сипатталады: 
1.
Жұмысшыларды басқарудың бөлшектенген, нақты түрлерімен салыстырғанда мақсатқа 
жетуді жүзеге асыруда ортақ басшылықты болжайды. 
2.
Басшылықтың жұмысына жеке жұмысшылардың жұмысына қарағанда көп көңіл бөлінеді. 
3.
Жұмысты жоспарлау мен арнайы міндеттерді шешуге көп көңіл бөлінеді. 
4.
Шешім қабылдау процессіне үнемі жұмысшылар жұмылдырып отырады. 
5.
Жұмысшыларға еңбекке қызығушылығын басты назарда ұстап отыратын және еңбек 
өнімін арттыратын тәсіл қолданылады. 
Маңызды жайт, ұжымның жұмыс атқаруына әртүрлі жұмысшылар түрлі әсер етеді. Басшы 
қызметіндегі жетістік оның жұмысқа деген талаптарды әр жұмысшыға дара тәсілді қолдана 
алуымен үйлестіре алуында және өндірістік қызметке қосқан үлесін сыйлап, мадақтап отыруда. 
Көптеген психологтардың басшы жетекші бола білуі керек, пікірге, позицияларға, 
жұмысшылардың міндетті қызметіне ықпал ете білуге қабілетті болуы керек деген пікірде ойлары 
түйіседі. 
Басшы бұрын қалыптасқан, жұмыс жасау тәжрибесі бар топ жұмысына тап болған 
жағдайларда, оған жұмысшылардың білім мен біліктіліктерін ары қарай дамыту үшін нұсқамалар 
мен бақылауға үлкен көңіл аудару қажет болады. Жетекшілік қызметіне таңайындалу процессінде 
ол топтағы әлеуметтік-психологиялық климатқа және топ топқа тиесілі екендігіне көп көңіл бөлуі 
тиіс. Сәйкесінше, түсіндіру жұмыстарымен салыстырғанда бұйрықтар үлесін азайтуы тиіс. 
Ары қарайғы жетекші мен бағынушылар арасындағы қарым-қатынас В.А.Розанованың 

көрсетуі бойынша, келесі түрде қалыптасады, жетекшіліктен талап етілетіні міндетті ісін атқаруда 
көбірек жауапкершілік таныту. Осылай бола тұра жетекші орындаушылар қызметіндегі бақылау 
мен тікелей бұйрықтарды азайта отырып, оларды өзіндік бақылауға бағыттайды және жекелей 
алыған сұрақтарға ғана кеңес жүргізеді. Дегенмен оларға жұмысшылармен көбірек әңгімелесуге, 
олар ұсынған кеңестерді мақұлдауға, кері байланыс орнату ұсынылады. Жоғары білікті 
жұмысшылардың шығармашылық ойлауын дамыту үшін олардың алдарына жетекші оған жету 
жолын хабарламай мақсат қояды. 
Жетекші беделділік билігіне ие, ал басқарушы – өкілеттілік билігіне ие. Американдық 
психолог Дж.П.Кенджмени көрсеткендей, беделді билік өкілетті билікке қарағанда, адамдарды 
итермелеуге, талпындыруға, сендіруге, сындыруға қабілетті. Өкілеттілік билікке қарағанда 
беделді билікті субъектке топ иелендіреді, топтың сыйлығы болып табылады. Мұндағы қауіп- 
қатер – беделділік билікті жоғалту өте оңай. 

жүктеу/скачать 0,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: