«басқару психологиясы»

ҚАРАҒАНДЫ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
 
Қазақстан халқы ассамблеясы және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫ»
пәні бойынша дәрістер 
 
барлық техникалық білім беру бағдарламасы бойынша оқитын 
магистранттарға арналған 

№1-тақырып. Басқару ғылымының даму тарихы мен басқару психологиясының әдістері 
 
Дәріс жоспары: 
1.
Басқару ғылым мен өнер ретінде 
2.
Басқару психологиясының пәні 
3.
Басқару психологиясының негізгі әдістері 
4.
Басқарудың психологиялық заңы 
Басқару бір уақытта өнер мен жаңа ғылым болып саналады. Ғылым ретінде, басқару өз 
кезегінде білімдердің жинақталған жиынтығы мен олардың әдістерінің болуын талап етеді. 
Басқару психологиясы адамдардың басқа адамдарға әсер ету табиғатын, топ және жалпы қоғамды 
түсіну мен олардың механизмдерінің әсер етуі мен оларды жетілдіру құралдарын қамтамасыз 
етеді. 
Басқару психологиясының тек өзіне тән зерттеу пәні бар, ол – басқарушылық процесті 
ұйымдастыру заңдылықтарын және осы процесс кезіндегі адамдар арасындағы пайда болған 
қатынастарды зерттеп, басқару процесінің әдістемелік негізін анықтайды. Сонымен қатар зерттеу 
обьектісінің спецификасына сәйкес басқару обьектісіне белсенді әсер ету әдісі мен жүйесін 
құрастырады, және зерттелініп отырған болжауларды анықтайды. 
Басқару психологиясының ғылым ретіндегі негізгі міндеті- психологиялық құбылыстарды 
анықтап, оларды жүйеге келтіру, заңдылықтарын ашып,олардың арасындағы байланыс себептерін 
тәжірибелік қорытындылар мен ұсыныстарды жасауды анықтау. Сонымен қатар, психология 
ғылым ретінде, басқару жүйесінің жұмыс сапасын тиімді етіп көтеру мақсатында басқарушылық 
іс-әрекеттің ерекшеліктері мен психологиялық шарттарын талдайды. 
Басқару процесі мынадай жетекшілік іс-әрекеттің нәтижесінде іске асады, бұлардың негізгі 
бағыттарына: жүйелік басқарушылық ұйымның өзгеруі мен жағдайларды болжаулары және 
диагностикалау, басқарушылардың іс-әрекет бағдарламасын қалыптастыру, жетекшінің өз іс-
әрекетін оңтайлы ету. 
Басқару психологиясы жетекшінің тұлғалық ерекшеліктерін: оның басқарушылық 
қажеттіліктері мен қабілеттерін, басқарушылық ойлары мен миссиялырның енуін, индивидуалды 
басқарушылық концепциясын, сонымен қатар, оның өз ішінде қабылдаған басқару ережелері мен 
принциптерін зерттейді. 
Бір ғана басқару көп жағдайда тек дедуктивті және эксперименталды тану әдісіне сүйене 
алмайды, себебі, зерттелініп отырған құбылысты көпшілік факторлардың әсерінен шектеуге 
болмайды. Басқару тағыда бір ерекше – интуиция құралын алады. Әрине, интуиция зерттелініп 
отырған құбылыстың эмперикалық және теориялық білімінің негізінде жатыр, бірақ та интуиция 
механизімдері бейсаналы түрде ойша процестердің аяқастылық жағдайларын дұрыс шешімге 
келуін және оның нақты әдістермен байланысын куәләндырады. Жақсы жетекші яғни дұрыс 
шешім қабылдау кезінде немесе дұрыс жүріс-тұрысты анықтауда рационалды шешім қабылдау 
қиын жағдайда дұрыс жауап беретіндей басқарушылық сезімді иеленеді. Барлығын басқарып 
отырған адам, әр уақытта өзгеріп отырған әлеуметтік ортаның және әртүрлі адамдармен тығыз 
контактіде бола отырып, нақты жағдайларды есепке алып міндетті түрде шешім қабылдар 
алдында, өзінің тәжірибесі мен интуициясына сүйену керек. 
Г. Кунц және С.О. Доннел сияқты зерттеушілердің пікірінше, басқару бұл ең алдымен өнер 
болып табылады. Олардың тұжырымдарына сәйкес: «барлық шынайы ситуацияда бұл ғылымды 
қолдану мәні болатын, басқару процесі өнер болып табылады». Дегенмен, бұл өнер мынадай 
ғылымға сүйенеді, яғни: «Басқару бойынша іс-әрекет өнер болғанымен де, оларды иегертін 
адамдар, бұл өнер ғылымының негізінде жатқандарды түсініп және қолданса ғана, жақсы 
нәтижеге жетеді». Егер барлық қоғамдағы топтық серіктестік тиімді әрі маңызды нәтижені 
көрсетсе, онда басқару- барлық өнерден де маңызды екендігін батыл айтуға болады. 
Тәжірибелік тұрғыда барлық адамдар іс-әрекетінің сферасында ғылым мен өнер бірін бірі 
толықтырып тұрады. Басқаруда, жекелей адамдардың ұсыныстарының жауабы, топтық іс-
әрекетте барлық нәтижелердің шешімдері варианттарынан ерекшеленсе, және саналы 
компромиссті таба білсе, ол басқарушы өнерінің көрінісі болып табылады. Бұл өнерді кімде-
кім иегере алмайтындығына қарамастан, оның негізгі басқару өнерін білу, маңызды принциптері 
мен әдістерін қабылдай білуге ұмтылу - барлық деңгейдегі мамандар мен жетекшілердің міндеті . 
Жетекші көндіру, сендіру, диалог, қарым-қатынас өнерінің мастері,ащы біркелкі емес 

ойлайтын және барлық білім сферасын жан-жақты білетін тұлға болу керек. Дегенмен, ол ең 
алдымен адамдармен жұмыс жасайтын болғандықтан, адами инженерияның барлық қыр-сырын 
біліп, кең ауқымды гуманитарлық және психологиялық білімді игеру керек. 
Кең мағынада «өнер» термині барлық жұмыстар ебімен, шеберлі, эстетикалық және 
технологиялық мағынада істелінген жағдайда, яғни барлық адамша іс-әрекет орнағанда 
қолданылады. 
Өнер импровицазияға деген қабілет ретінде көрінеді, яғни жеке білімдер элементтері мен 
жаңа интуицияларды жоғары ақыл-оймен біріктіретін, бұрынғы белгісіз комбинациялар. 
Біруақытта, ол шығармашылық қиялды дамытып, тұлғаның өзіндік санасы мен өнегелі өзіндік 
анықтауларына себеп болып, эстетикалық дәмдері мен идеалдарын қалыптастырады. Егерде өнер 
бізді қоршап отырған әлемді моделдеп және зерттеуге бағытталған іс-әрекет болса, онда өнерді 
басқару мынадай принциптерге жауап беру керек, яғни жетекші шынай пайда болған 
жағдайларды күнделікті зерттеп, басқарушылық шешімде қолданылатын варианттарды 
шығармашылық түрде моделдеу керек. 
Сондықтан да, тиімді басқару үшін, оның теориялық негізін біліп, практикалық тәжірибе 
болып, шығармашылық тұрғыда теория мен практиканы қолдана білу керек, яғни басқару 
ғылымы мен өнерін игеру керек. 
XX ғасырдың басына дейін басқару ғылыми зерттеу аймағында жекелей болып саналмады. 
1911 жылы Ф.У. Тейлордың «Ғылыми менеджмент принциптері» атты кітабының шығуымен 
байланысты еді, бұнда негізгі басқарушылық еңбектің принциптері көрсетілген, сол себепті ең 
алғаш бұл жайында әңгімелер айтыла бастады. XXғасырдың 20-жылдарында атақты металлургия 
компаниясын басқарушы, француз инженері А.Файоль менеджмент принциптері жүйесінің 
нәтижесін айтып кеткен болатын. А.Файольдың арқасында басқаруды іс-әрекеттің ерекше 
спецификасы деп есептеді. 
Осы уақытқа дейін психологияның ғылымы ретінде, оның теориялық пен қосалқы 
бағыттары ретінде қалыптасып үлгерді. Басқарудың психологияға бірігуі нәтижесінде «басқару 
психологиясы» деп аталатын қосалқы пәнаралық ғылым пайда болды. 
Басқару психологиясын көбінесе менеджментпен шатастырады. Егер де менеджмент бізге не 
істеу керектігін үйретсе, ал басқару психологиясы оны біз не үшін істеуіміз керектігін, немесе 
қалай жұмыс жасау керектігін түсіндіреді. 
Сәйкесінше,