Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| с/ш, ө/ү, ұ/ы
дыбыстары алмасып келетін сөздер құрайды. Мысалы, диірмен – тиірмен, айғай – айқай, шама – сама (ішілген шайдың қалдығы), сопы – сұпы, тұну – тыну, тұнық – тынық, тозақ – дозақ, таба нан – тапа нан, тажал – дажал, саф (алтын) – сап (алтын), құбыла – қыбыла, жүзік – түзік, езгі – ізгі, былай – бұлай, мұнда – бұнда сияқты қатарлар мен й/г, й/ғ дыбыстар сәйкестігі сияқты тілдік өз да- муында пайда болған құбылыстың көне-жаңа варианттары да (киіз – кигіз, жейде – жегде, иесі – егесі) түпкі әдеби норманы 62 анықтауда кейде оңай, кейде қиын шешімдер туғызып келеді. Бұлардың басым көпшілігі И.Ұйықбаев 4 , С.Бизақов 5 сияқты ғалымдардың арнайы жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде бір- шама жіктеліп (классификацияланып), нормативтік әлеуеттері (потенциалдары) айқындалып қалды. Ал енді бірқатарының әр алуан сөздіктерде, оқулықтарда көрсетіліп, баспасөз беттерінде жиі қолданысы ескеріліп, әдеби норма деп танылуы – кодифи- кациялануы арқылы әдеби варианттары едәуір тұрақтана бас- тады дей аламыз. Мысалы, сопы, құбыла, жүзік, саф (алтын), тұнық (су), таба (ыдыс) тәрізді сөздердің екінші қатарлары қолданыстан шығып барады дей аламыз. Ал енді айғай – айқай, диірмен – тиірмен, мұнда – бұнда (мұны – бұны, мұндай – бұндай т.т.), ізгі (ниет) – езгі сияқты қатарлардың екеуі де нор- ма ретінде сөздіктерден орын алып келеді. Әрине, күндердің күнінде бұлардың да біреуі тұрақтанып, екіншісі ығыстырылуы сөзсіз. Сірә, мұндайда қайсысы жиірек қолданылатыны сияқты статистиканың да рөлі болатын болар немесе сөздіктерде біре- уі ғана көрсетіліп, «күшпен» тұрақтандырылатын болар, тіп- ті мұндай кейбір қатарлардың әрқайсысына қосымша мағына телініп, олар жеке-жеке сөз болып, «іске асып кетуі» және мүмкін. Көпшілік қолданысына ие болу – нормалылықтың бір бел- гісі деп танылғанда, мұны тек жоғарыдағыдай лексика сала- сынан ғана көріп қоймаймыз, семантикалық қолданыстардан да, грамматикалық амал-тәсілдерден де, стильдік қызмет түр- лерінен де, орфоэпиялық тәжірибеден де табамыз. Мысалы, бір алуан сөздердің тек жағымсыз не жағымды мағынада ғана (реңкте) қолданылатындығы, сондықтан өзіне қатысты сөздерді таңдап жұмсалатындығы – әдеби норма. Айталық, арқасында сөзі жағымды мағынадағы тіркес құрайды: денсаулықтың арқасында, байлықтың арқасында, таланттың арқасында, ал аурушаңдықтың арқасында, жоқтықтың арқасында, дарынсыздықтың арқасында деп айтылмайды, ол әдеби норма түгіл, жалпы тілдік нормаға сыймайды. Жоғарыда да айттық, белшесінен батты, етек алды, тап болды деген фра- 4 Ұйықбаев И. жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|