ым/-ім, -ыл+ым/-іл+ім, -қы+ма, -де+ме, -нама

тұрмысында  бұрын  болмаған   зат, бұйымдарды,  әрине,  қазақша
атаудың қажеттігі – даусыз, оның үстіне бұлардың дені – орыс
сөздері, ал орыс сөздерін аударып қазақша атау дәстүрі белгілі.
Зат,   бұйым   атауларын   бірден   таба   қою   қиынға   соққанын
бұлардың   қазақша   баламасының   екі-үш,   кейде   тіпті   төрт   ва-
риантта болып келгені көрсетеді. Мысалы, аталған сөздіктің үш
басылымында  наушник-тің   қазақша  құлаққалқан,  құлаққап,
құлақілдік,   құлақілдірік,   құлақтама  деген   бес   түрлі   атауы
тіркеліпті, мәшиненің кузовын – қау және қорап деп қазақшалап
келеміз, варенье деген тәттінің мұраппа, қайнатпа, тосап де-
ген қазақша варианттары тіркеліпті, сөздік балалардың коля-
скасын – қолкүйме, күйме-бесік, бесік-арба деп қазақша ата-
ғанның біреуін тандауды ұсынады.
Бұл   жарыспа   атаулардың   біреуінің   бірден   нормаға   айна-
луына еркін жол бермейтін себептер бар: алдымен ұсынылған
балама сөздің номинативтік мағынасы аталатын затты толық
бере алмайды, айталық, қолкүйме, құлаққап, құлаққалқан де-
ген   күрделі   атаулардың  күйме,  қап,  қалқан  деген   екінші   ком-
поненттері  атайтын  заттың  ұғымын бермейді:  коляска  –  күйме
емес (күйме – үлкен арбаның бір түрі),  қап,  қалқан  дегендердің
де   мағынасы   құлаққа   ілетін   дыбыс   тыңдайтын   аппаратқа   кел-
мейді: наушникпен құлақты қаптамайды немесе наушник
– құлаққа қалқан етіп қоятын зат емес.
Көзілдіріктің морфологиялық моделімен құлақілдірік не-
месе  құлақілдік  варианты   мағына   жағынан   дұрыстау   келеді.
Әрине,  қап,  қалқан  сөздерінің   де   коннотатив   (туынды,   екінші)
мағынасын   пайдаланып,  құлаққап,  құлаққалқан  сөздерін   де
жасауға болар. Сондықтан төрт вариант та қатар тіркеліп, нор-ма
үшін   біреуін   таңдау   процесі   жүріп   жатқан   жайы   бар.  Значок
сөзінің сөздікте белгіше деген баламасы көрсетіліпті, соңғы кезде
оның  төсбелгі  деген вариантын да ұшыраттық, мұнда  белгі  сөзі
мағына   жағынан  значок  сөзін   атауға   қатысатын   ком-понент
ретінде   тілдік   нормаға   сай   келеді,   сірә,   екеуінің   бірі,   әсіресе
соңғысы әдеби тілге ену мүмкіндігі бар тұлға болар.
Сөздің   номинатив   мағынасына   сүйеніп   жасалған   жаңа
қолданыстардың біразы әдеби тілге еніп, нормаланулары әбден
124

мүмкін. Мысалы, ғазқағар (противогаз), гүлкесте (газон),
гүлтәж  (венок),  жағажай  (пляж),  жастыққап  (наволочка),
жылытқы (грелка), қондырғы (установка, аппарат), құрылғы
(устройство), тетік (механизм), себезгі (душ) дегендердің

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: