Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Ақпарат жəне мұрағат комитеті

251
Бұған сенбегіміз үшін, Энгельстің рушылық дəуірі үшін ке-
ректі болған жоғарыдағы айтылған шарттарын қазақ халқының 
арасынан іздеуіміз керек. Ең алдымен қарағанда, қазақтың ша-
руасы меншікті, кісі күшінен пайдалану эксплуатация негізіне 
құрылған, жер жалпыныкі емес, əркім өз жерін меншіктеген, 
сонымен  қатар,  қазақтың  шаруашылығында,  рушылық  дəуірі 
тамырымен құрыған деп айтуға болады. Бұл – бір.
Екінші,  қазақта  бай  бар,  кедей  бар.  Өз  руымнан  деп  тұр-
майды:  байлары  кедейлерін  жалдап,  жалақы  беріп,  кедей-
лердің күшінен пайдаланып, байлығын молайтады. Біреу мың 
қойлы бай, біреу 5 қойлы кедей. Шаруашылық əм саяси кем-
шіліктерді тудырады. Сондықтан қазақ халқы тапқа бөлінеді. 
Рушылық  дəуіріндегі  бірдейлік  жоғалып,  бай  мен  кедей 
шыққан  соң,  əркім  күнелтетін  хұқына  таласады,  рушылық 
дəуіріндегі рудан шыққан əділ билердің орнын байлар табынан 
шыққан, малға сатылған парақор билер басып, ол таластарды 
тексереді.  Көбісінше  байлар  ішінен  шығатын  атқамінерлер, 
билер,  қазақ  халқы  орыс  патшасына  қарағаннан  соң,  кере-
кті  уақытында,  əдет  бойынша,  пайдалы  уақытында  орыс 
заңы  бойынша  өкіметке  сүйеніп,  ілгеріден  келе  жатқан  қазақ 
əдеті ақырындап күшсізденіп, жоғала бастайды. Қазақ елінде 
рушылық дəуір бұзыла бастаған кезде қазақ елін орыс патша-
сы  да  емін-еркін  алып  болады.  Қазақ  елін  орыстың  сауда  ка-
питалы аралай бастайды. Патша өкіметінің саясатына керекті 
болғандығы – қазақты оңай билеу үшін, қазақтың өзара егес-
терін пайдалану үшін, бір болыстық жерге үш-төрт рудың ба-
сын қосып, оларды болыстыққа таластырып қояды. Əкімшілік 
етіп,  үкімет  басына  отырып,  қараңғы,  ұйымдаспаған  елден 
пайдалану  оңай  екендігіне  түсінген  атқамінерлер  арасында 
егес туады. Олар жəрдемге руын шақырады, өздерін сол руды 
қорғаушы  етіп  көрсетеді.  Бұған  қарағанда,  қазір  қазақ  ішін-
де ру талас жоқ. Елдің бұқараны алдап, ру тонына жапсырып 
жүрген атқамінерлердің егестері бар. Ол рушылық дəуірде осы 
жолдармен бұзылғанын көрсетеді.
Сөйткен  рушылықтан  қалған  жұрнақтар  бар.  Өлгенге  ас 
беру, той, қалың мал, жылу сияқты. Бірақ сол ас беру, той қылу 
сияқтылар  рушылық  жұртшылығымыздан  қалған  күнінде, 

252
кімнің  пайдасы  үшін  екендігін  ашуымыз  керек.  Бай  өлсе, 
жетерлік  дəулетпен  сай,  салтанатпен  асын  береді,  бай  қызы 
ұзатылса, тағы да сондай салтанатпен той істеліп ұзатылады. 
Өлетін  бай  болғанда,  қыз  ұзататын  бай  болғанда,  ас  беретін, 
той  істейтін  қара  бұқара  болады,  бұл  мерекесі  де  байлардың 
қара  халықтан  пайдаланғанын  көрсетпей  ме?  Кедей  өлсе, 
қыз  ұзатса,  екі  адамның  басы  қосылмайды.  Қайда  біздің 
рушылығымыз? Қайда біздің баяғы бірдейшілігіміз? Міне, осы 
айтылғандар қазақ еліндегі жұртшылық жалпы ру үшін емес, 
оның  жоқтығын  көрсетеді,  ру  ішіндегі  атқамінер  алдау-арба-
умен атақты болып, ел басшысы болғандар үшін, байлар үшін 
екенін көрсетеді.
Ру  жұртшылығы  қазақ  елінде  мықты  дейтіндер  сол  жұрт-
шылықтың кімге пайдалы, кімге зиянды екенін түсінбеушілер, 
қазақтың  «ұлттық»  шарттарымен  көп  есептеспеушілер.  Ру 
жұртшылығының  жұрнақтарының  еңбекші  қара  бұқара  үшін 
ауыр  салмақ  екенін  түсінбеушілер.  Мұндайлар,  жолдас  Ста-
лин айтқандай, қазақ қызметкерлерінің ішіндегі оң мінезділер 
(прав. уклон) ішінен шығатын болса керек.
Қорытындымызда: қазақ елінде рушылық дəуірі жоқ. Бірақ 
қалған жұрнақтары бар. Ол қалған жұрнақтары қоғамның бəріне 
пайдалы  емес,  қоғам  ішіндегі  байлар,  оның  атқамінерлерінің 
пайдасына  жұмсалады.  Мұнан  қазақ  ішінде  тап  барлығы 
көрінеді. Қазақ елінде тап бар, ол болған соң, оның ішінде ка-
питал жолымен əдемілеп қанаушылар бар. 
Қазақша  рушылық  дəуірі  (родовой  строй)  бар  деуші-
лер қаталасады. Қызметкерлердің ішінде түсінбестік бар. «Қор-
ыққанға  қос  көрінеді»  дегендей,  оқушылар  сүйеніш  жоқ  ру 
дəуірін көзге елестете береді. Ол неге əм кімге керек?
Партия əм кеңес құрылысышдағы рушылық дəуірінің əсері 
емес, сол рушылық жұртшылығынан пайдаланып жүрген қазақ 
байлары, атқамінерлердің əсері бар деуге болады.
1926 ж.

ЖАЗУ, ЕМЛЕ, 
ТЕРМИНОЛОГИЯ МƏСЕЛЕЛЕРІ

254
ЖАЗУ ТƏРТІБІ
Оқу керек. Оқу керек емес деп ешкім айтпайды. Сондықтан 
даулы нəрселер турасында жұрт бір итфақға келіп жеткенше, 
даусыз нəрсе оқуды тəртіпті жолға түсіру жайындағы ойымызды 
жұрт алдына салалық.
Қазаққа  керек  оқу  екі  түрлі:  бірі – мұсылманша  оқу,  бірі 
– русша оқу. Осы күні алты-жеті жыл русша оқығандарымыз 
дұрыстап  русша  сөйлей  алмайды  һəм  жаза  алмайды.  Русша 
жақсы білуге он-он бес жыл керек. Ондай уақыт оқуға жалпақ 
жұрттың  бəрінің  қолы  жете  алмайды.  Сондықтан  русша 
оқудан  көрі  жалпақ  жұртқа  керегірек  һəм  қолы  жетерлік  оқу 
жайын  айтамын.  Мұсылманша  оқуға,  мұсылманша  болғанда 
қазақша оқуға, оншама көп жыл керек емес. Не үшін десеңіз, 
русша  оқығанда  уақыттың  көбі  тіл  үйренуге  кетеді.  Қазақша 
оқығанда  тіл  үйренуге  кететұғын  уақыттар  басқа  нəрселерді 
үйренуге  керек  уақытқа  ауысады.  Сондықтан  русша 6-7 жыл 
оқып  білетұғын  білімдерді  қазақша  үш  жыл  оқып  білуге 
болады.  Русша  оқып  дұрыстап  хат  жаза  білуге  аз  болса 8-
9  жыл  керек.  Қазақша  дұрыстап  хат  жаза  білуге  бір-екі-ақ 
жыл  керек.  Қазақша  оқу  дегенде  мен  осы  күнгі  мұсылманша 
оқып жүрген жолменен оқуды айтпаймын, қазақтың тіліменен 
оқуды айтамын. Бұл күнгі мұсылманша оқып жүрген жолдың 
бұлғалақ-жырғалағы  көп,  оныменен  жүріп  хат  жаза  білуге 
жеткенше  русша  білуден  уақыт  кем  кетпейді.  Себебі,  қазақ 
тіліменен оқытпай, ноғай, түрік, фарсы, араб тілінде жазылған 
кітаптар  араласып  бас  қатып,  мый  ашып,  балалар  əуре-тəуре 
болады.  Сондықтан  оқу  керектігі  даусыз  болса,  оқуға  керек 
құралдарды сайлау керектігі де даусыз. Жақсы құралменен іс 
істегенде көпке тиіп жанды қинамайды. Оқу құралы да сондай, 
жан қинамайтұғын болса, жақсы болады. Əр істің басы қиын. 
Басында  қиналмай  кетсе,  онан  əрі  тың  кетеді.  Бұлай  болған 
соң əуелі оқу құралы жақсы болып жан қинамасына не керек? 
Соны сөйлелік.

255
Оқу  құралының  ең  ұлығы – бала  оқытатұғын  кітап;  оның 
жақсы  болып,  балалардың  жанын  қинамасына  жазудың 
тəртібі  болуы  шарт.  Тəртіпті  жазу  деп  айтамыз:  тілдегі  бар 
дыбыстың бас-басына арнаған белгісі (харфі) бар болса. Осы 
күнгі  жазуымызда  дыбыс  басына  арнаған  белгіміз  жоқ;  бір 
белгіменен əлде неше түрлі дыбыстарды жазамыз. Мысалы: «о 
-ﻭ» менен жазамыз бес түрлі дыбысты, «ы-ﻯ» – менен жазамыз 
үш түрлі дыбысты. Балаларға һəр түрлі айтылатұғын сөзді бір 
түрлі айтып жазып қойып, һəр түрлі айтып оқу керек дегеніміз 
зорлық  емес  пе? «Бірдей  жазылған  сөзді  қалай  һəр  түрлі 
оқысам  дұрыс  болады»  деп  бала  қиналмай  ма?  Сондықтан 
əуелі  оқу  құралын  сайлаудан  бұрын  жазуымыздың  тəртібін 
түзетіп,  жөнге  салу  керек.  Сонан  соң,  сол  жөнменен  құрал 
сайлау керек. Жазу тəртібі менің ойлауымша болса жарар еді 
деп, жұрт алдына саламын.
Қазақ  тіліндегі  дыбыстар  һəм  олардың  жазу  белгілері 
(харіфлері). Қазақ тілінде 24 дыбыс бар. Оның бесеуі дауысты, 
он жетісі дауыссыз, екеуі жарты дауысты. 
Дауысты дыбыстар: ﺍ (а), ﻭ (о), ﺅ (у), ﻯ (ы), ﻩ (е). Дауыссыз 
дыбыстар:  ﺏ  (б),  پ  (п),  ﺕ  (т),  ﺝ  (ж),  چ  (ш),  ﺩ  (д),  ﺭ  (р),  ﺯ  (з), 
ﺱ (с), ﻍ (ғ), ﻕ (қ), ﻙ (к), گ (г), ﺙ (ң), ﻝ (л), ﻡ (м), ﻥ (н). Жарты 
дауысты дыбыстар: ﺅ (у), ﻱ (й). Бұл дыбыстардың ішінде қ һəм 
ғ дəйім жуан айтылады, г, к, һəм й дəйім жіңішке айтылады. 
Өзге 19 дыбыстардың һəр қайсысы екі түрлі айтылады: бірде 
жуан айтылады, бірде жіңішке. Егерде бұл 19 дыбыстың жуан 
айтылғанына бір харіф, жіңішке айтылғанына бір харіф керек 
десек,  мысалы:  ﺕـ  ،ﺱـ
1
  сықылды,  онда 19 дыбысқа 38 харіф 
керек  болар  еді,  бұған  дəйім  жуан  айтылатұғын  қ-ﻕ  менен  ғ-
ﻍ  ларды,  дəйім  жіңішке  айтылатұғын  к-ﻙ,  г-گ  һəм  й-ﻱ-лерді 
қосқанда, һəммасына 43 харіф керек болар еді. Араб əліппесінде 
43-ке  жететұғын  харіф  жоқ.  Өзге  жұрттың  əліппелерін  қазақ 
қабыл  алмайды.  Араб  əліппесі  қазақ  арасына  дінменен  бірге 
таралған,  сіңген,  дінменен  бірге  байласқан  əліппені  алып 
тастап,  басқа  əліппені  алдыру  қиын  жұмыс.  Бұлай  болған 
соң араб харіфлерін қазақ дыбыстарына жеткізу амалын табу 
керек. Араб харіфлерінің түрін тым бұзып өзгертуге болмаса, 
қалай амалын таппақ керек? Мұның амалы менің ойлауымша 
мынау:
1
 Араб тiлiнiң жуан с, т дыбыстарының таңбалары жазылуы керек.

256
Дауысты  дыбыстарға  дауыссыз  дыбыстар  бағынбақшы. 
Яғни дауысты дыбыстар жуан айтылса – олардың қатарындағы 
дауыссыз дыбыстар да жуан айтылмақшы; дауысты дыбыстар 
жіңішке айтылса – дауыссыз дыбыстар да жіңішке айтылмақшы. 
Бұлай  болғанда  дауысты  дыбыстардың  харіфлерінің  жуан  я 
жіңішке айтылмағын белгілеп айырсақ, дауыссыз дыбыстардың 
да жуан я жіңішке айтылмағын айырғанымыз. 
Дауысты  дыбыстарымыз:  а-ﺍ,  о-ﻭ,  ұ-ﺅ,  ы-ﻯ-лардың 
жіңішке  айтылуы  үшін  алатұғын  белгіміз  мына  «
ﱠ
» (знак 
предупреждающий),  бұл  белгі  дəйекші  болып  сөздің  алдына 
қойылады.  Сөздің  алдында  тұрған  жіңішкелік  белгісін  көріп, 
ол сөздің ішіндегі дауысты дыбыстардың харіфлерін жіңішке 
оқимыз;  дауысты  дыбыстардың  жіңішке  оқылса,  оларменен 
қатар дауыссыз дыбыстар да жіңішке оқылады, мысалы:
арман-əрмен,      торы-төрі,       тұр-түр,         тор-төр,
Жіңішкелік үшін бір белгі алсақ, 43 түрлі дыбысты дұрыс-
тап жазу үшін 28 белгі (харіф) жетеді. Сонда қазақ сөзіне жазы-
латұғын харіф-белгілер мынау болады: ﺍ, ﺍ, ﺏ, پ, ﺕ, ﺝ, چ, ﺩ, ﺭ, ﺫ, 
ﺱ, ﻍ, ﻕ, ﻙ, گ, ﻝ, ﻡ, ﻥ, ﻭ, ﺅ, ی, ﻱ, ﻪ, ە, ﱠ.
Бұлардың  ﻖ,  ﻍ,  ﻪ,  ﻩ  -лерден  басқалары  жіңішкелік  белгісі 
«
ﱠ
»  тұрса – жіңішке оқылады. Ол тұрмаған жерде һəман жуан 
оқылады. 
Мұнан басқа араб харіфлері – араб, парсы я басқа түркі тіл-
деріне керек болса да, қазақ сөзін жазу үшін керегі жоқ. 
43  түрлі  дыбысты 28 əріп-белгіменен  қалай  жазып,  қалай 
оқу жайын айтайын:
5 дауысты дыбыс үшін керек мынау жеті белгі: ﺍ (а), ﻭ (о), ﺅ 
(у), ﻯ (ы), ? ،ﻩ (е). Оларды жіңішке айту үшін бір белгі «ً» һəм 
оларға сүйеу болатұғын бір белгі ﺍ (таяқ) «ﺍ» сөздің басында «  
»
2
  менен тұрса ﺍ(а) болып оқылады (Мысалы ай – луна – « » 
жоқ болса, ﺍ(а) болып оқылмайды. Онда сүйеу хисабында басқа 
əріп  қасына  қойылғаны.  Мысалы:  ор  (канал) – өр  (подъем 
горы),  өр,  ор  дегендей  орындарда  «ﺍ»  сөздің  ортасында « » 
жоқ болса да «ﺍ» болып оқылады. Мысалы: «ﺍﱠ», қазақ, қалмақ, 
қалқа,  қара  «ﺍ»  ашық,  анық  дыбыс,  оны  қалдырып  жазудың 
тіпті  жөні  жоқ.  «ﺍ»  -ны  қалдырып  жазсақ,  басқа  түрлі  оқып, 
басқа  мағана  беріп  қателесуге  ықтимал.  Мысалы: (тағамды) 
2
 Тырнақша iшiнде əлiптiң үстiнде ирек сызық тұр деп оқылсын.

257
«қара-қарауды» «тамақ» деп жазсақ, қара-қарауды деп жазсақ, 
адам-адамды деп жазсақ. Хасыл кəлəм, менің ойым: сөз жазылу 
керек айтылатұғын түрінше, яғни сөз ішінде қай дыбыс естілсе, 
сол дыбыстың əріпін жазу, естілген дыбыстың əріпі жазылмай 
басқа əріп жазу керек болса, не үшін ол керекті ғылым наху я 
ғылым сарф жолыменен ыспат етілсін.
«ﺍ» жазылған сөздің алдында «ﱠ» тұрса «ﺍ» жіңішке айтылады 
сəн, əн, əбден деген сөздер ішіндегідей. 
боқай,  тоғай,  қоға  деген  сөздерде  ﺏ-ның,  ﺕ-ның,  ﻕ-ның 
соңында  естілетұғын  дыбыстың  белгісі.  «ﻭ» – қазақ  тілінде 
анық, ашық дыбыс, оны қалдырмай жазуға керек. «ﻭ» жазған 
сөздің алдында «ﱠ»  тұрса, «ﻭ» жіңішке оқылады: бөз-боз, төр-
тор, өт-от деген сөздердегі сықылды.
«ﺅ» (у), азу, қару, жабу деген сөздерде ﺯ-ның, ﺭ-дың, ﺏ-ның 
соңында естілетін дыбыстың белгісі. «ﺅ» сөздің бас буынында 
қысқа һəм көмескі естіледі: құрау, құлақ, құрғақ деген сөздер 
ішіндегідей.  Сөздің  басқа  жерінде  ұзын  һəм  анық  айтылады. 
«ﻭ»-дан «ﺫ» -ды айыру керек. «ﺅ» – жарты дауысты дыбыс. Бұл 
дауысты  дыбыстардың  соңынан  ғана  айтылады:  тау,  тауық, 
тəуір, біреу, екеу деген сөздер ішінде айтылғандай. «ﺅ» сөздің 
бас буынында анық һəм ұзын естілсе, ол «ﺅ» менен «ﻭ» қатар 
келгендіктен үнде «ﺅ» һəм «ﻭ» екеуін де жазуға керек. Сөздің 
бас буыннан басқа жерде «ﺅ» ұзын қысқа естілсе де, жалғыз «ﺅ» 
жазылады: ашулану, татулық, татуласу деген сөздер сықылды. 
Қысқасы,  сөздің  бас  буынында  «ﺅ»  ұзын  һəм  анық  естілсе, 
екі əріппенен жазарға: тура, тумыс, буын, буаз дегендей. «ﺅ»-
ды «ﻭ»-дан айыру үшін үстіне «ﱠ» қоямыз. Себебі: «ﺅ» менен 
«ﻭ»-ның  жазылуы  ұқсас  болғанменен,  айтылуы  ұқсас  емес. 
Мысалы:  қоймал  деген  сөз  бенен  шəй  құй  деген  сөздердің 
мағаналары қандай басқа болса, айтылуы һəм сондай басқа. «ﺅ» 
–  сөз  ішінде  қысқа  естілсе  де,  қалдырмай  жазатұғын  дыбыс. 
«ﺅ»  жазылған сөздің алдында «ﱠ» тұрса «ﺅ» жіңішке айтылады: 
өр-ор, тор-төр, бор-ор дегендей. 
ﻯ  (ы)  дыбысына  тура  келетін  араб  əліппесінде  əріп  жоқ. 
Сондықтан  мұның  нүктесіз  «ﻯ»  белгісін  аламыз.  Оны  сөздің 
аяғында  ғана  жазып,  басында,  ортасында  тіпті  жазбаймыз. 
Жазбасақ та болады дейтініміз: «ﻯ» сөздің басында, ортасында 
бек қысқа һəм көмескі айтылады, барлығы, жоқтығы аз сезіледі. 

258
Сондықтан  сөздің  басында,  ортасында  жазбасақ,  онан  келер 
кемшілік аз. Мысал: қын, қыр, қырғын, жылым, жатыр деген 
сөздерде «ۍ» жазсақ та, жазбасақ та бірдей оқимыз. Аяғында 
«ۍ» анық айтылады. Онда жазбасқа болмайды: алды, əрі, малы, 
жаны, қаны деген сөздерде «ﻯ» ді жазбай, ...жаны, қаны деп, 
оқуға  болмайды.  «ﻯ»  өзі  сөз  басында  жазылмаса  да  сүйеніш 
таяғы  «ﺍ»  жазылады:  ышқын,  ышқыр,  ызғар,  ырғақ,  ынтық, 
ықтым  деген  сөздер  сықылды.  «ﻯ»  жазылған  сөздің  алдында 
« » тұрса, «ﻯ» жіңішке айтылады: бары-бəрі, саны-сəні, бозы-
бөзі дегендей.
«ﻯ»-ден  «ﻯ»-ді  айыру  керек.  «ﻯ» - «ﯟ»  сықылды  дауысты 
дыбыстардың  соңынан  айтылатұғын  жарты  дауысты  дыбыс. 
Мысал: ай, бай, күй, қи, дауыссыз дыбыстардың соңында келсе, 
ол  жерде  жазылмайтын  «ﻯ»  бар  болғаннан.  Мысал:  қиқым, 
тиын,  қиын  «ﻯ»  ды  қалдырмай  жзатын  болсақ,  бұл  сөздерді 
бұлай жазар едік: қыйқым, қыйын, тыйын.
«ﻱ» дыбысына тура келетін əріп араб əліппесінде жоқ. Бұл 
дыбысты  осы  кезде  сөз  басында  былай «?» сөздің  аяғында, 
ортасында  былай « » я  былай « » жазып  жүрміз.  Мұны  осы 
жөніменен  жазып,  бірақ  қайсысы  қай  орында  жазылады, 
тəртіпке түсіріп һəм басқа дыбыстан айтылуы басқа болған соң 
əріпі де басқа айырылса екен деп ойлаймын. Сол үшін былай 
« » жазылатұғын дыбыс « » енді былай жазылса деймін. Мұнан 
араб əріпін өзгертіп, түрін бұзатынымыз аз, жазудың тəртіпті 
болмағына  пайда  көп.  Əсіресе  бала  оқытқанда  үйретуге  һəм 
үйренуге жеңілдігі бек зор болар еді.
Негізгі  жол:  айтуы  басқа  сөздерді  басқа  жазу.  Бұлай 
болғанда: «ит» деген сөзбенен «ет» деген сөзді бірдей жазсақ, 
жолсыздық болмай ма? Бұл екі сөздің мағынасы қандай басқа 
болса, айтылуы һəм сондай басқа.
«ﯧ»  сөздің  бас  буынында  ғана  жазылады.  Өзге  орындарда 
«ﻪ»  жазылады.  Қосылмайтын  əріп  соңынан  «ﻪ»  орнына  «ە» 
жазылады.  « »  жазылатын  орындар:  тең,  жем,  қыр,  ғер,  ер 
басқалар.  « »  жазылатын  орындар:  келеке,  төбе,  кеме,  желек, 
есек  «ە »  жазылатын  орындар:  керует,  кедей,  керек,  тізе,  кіре 
«ء » жазылған сөздердің алдына « » қойылмайды, себебі, бұл 
олсыз да жіңішке айтылатұғын дыбыс.
Дауыссыз дыбыстар үшін біз мынау əріптерді алып тұрмыз:  
پ، ﺕ، ﺝ، چ، ﺩ، ﺭ، ﺯ، ﺱ، ﻉ، ﻕ، ﻙ، گ، ڭ، ﻝ، ﻡ.  Мұнан көрінеді осы 

259
күнде  қазақ  сөзіне  көбінесе  жазылып  жүрген  « »  пенен  « »-
ларды
3
 алмағанымыз жоғарыда айттық. Екі түрлі айтылатұғын 
дыбыстардың  əріпін  « »  тұрмаса  жуан  оқимыз  деп.  Бұлай 
болғанда  «ﺕ»-ны  « »  тұрмаса  (   )  сықылды  жуан  оқимыз. 
Сондықтан «ﺕ» болған соң, (( ))-ның, «ﺱ»  болған соң ((  ))-
ның һəм «ﺝ» болған соң «ﮋ»-ның керегі жоқ.
«ﺵ»-ны  алмай  «ﺝ»-ны  алғанның  мəнісі  қазақ  тілінде 
жазылған  кітаптар,  журналдарды  қарасаң,  «ﺵ»  жазылған 
қазақ  сөздері  тіпті  аз,  жоқ  есебінде,  көбіне  «ﺵ»  орнына  «ﺝ» 
жазылыпты. Басқа түркі тілдерін қарасаң, бізде «ﺱ» келетұғын 
сөздерге оларда көбінесе «ﺵ» келетұғын көрінеді. Бізде «ﺵ » 
келетұғын  сөздерге  оларда  «ﺝ »  келетұғын  көрінеді.  Мысал: 
баш-бас,  қаш-қас,  таш-тас,  ақша-ақща,қанжа-қанша,  жора-
шора  « ﺵ »  дыбысы қай тілде болса да «ﺱ »-дан көрі «ﺝ »-ға 
жақын.  Сондықтан « » дыбысының  белгісіне  «ﺝ »-ны  алдым. 
Мұны алғаннан кемшілік келмейді, қайта ұнамдырақ болады. 
Мысал:  еңбекжі  деп  жазу  еңбекші  деп  жазудан  ұнамдырақ, 
қанжа  деп жазу қанша  деп жазудан ұнамдырақ. «ﻕ » һəм «ﻉ » 
жазылатұғын сөздің алдына «ء » қойылмайды. Оны қойғанменен 
олар жіңішке айтылмайды. «ﻙ » һəм «گ » жазылатұғын сөздің 
де  алдына «?» қойылмайды,  ол  қойылмаса  да  бұлар  жіңішке 
айтылады. 
Тобы бөтен болса да, қазақ тіліне келіп сіңген, қазақтың өз 
сөзі  болып  кеткен  араб  я  фарсы  сөздері  бар.  Мысал:  арабтан 
алған адал – халал, арам – харам, əл – хал. Фарсыдан алған əн 
–аһн, қожа – хоажа сықылды сөздер. Бұлар бұрынғы қалбында 
емес,  өзгерілген.  Міне,  бұ  сықылды  сөздерді  қазақ  тілінен 
қуып шығару ма? Я болмаса сақтау ма? Мұны көп білсін! Мен 
өзім сақтау жағындамын. Өзге жұрттарда бұзып алған сөздер 
сақталады.  Осы  жобаменен  əліппе  бастырмақшымыз.  Сол 
себепті  оқушылардан  ұнатпаған  жерін  көрсетіп,  ұнарлығын 
айтса екен деп өтінемін.
А. Байтұрсынұлы
«Айқап», 1912, № 4-5.
3
  Тырнақша  ішінде  араб  тілінің  жуан  с,  т  дыбыстарының  таңбалары  тұр  деп 
оқылсын.

260
ЖАЗУ МƏСЕЛЕСІ
Ғ.  Муси  мырзаның  сөзіне  түгел  жауап  қайырмай,  жалғыз-
ақ  аяғындағы  пікірінен  қорытып  шығарғанменен,  аяқ  жері 
турасында сөйлеймін. Ол екеуіміздің айырылатын жеріміз: ол 
у орнына  –ды алады да, о үшін ۇ-ды алалық, яки басқа бір белгі 
жасалық,  мəселен,  ﻭ-дың  құйрығын  қайырып  қоялық  дейді. 
Мен у-дың орнына ۇ-ды аламын, о-ның орнына ﻭ-ды аламын. 
Менің  олай  еткенім:  о  дыбысы  қазақ  сөзінде  анық  толық 
дыбыс,  ноғай  тілінде  біздің  о  дыбысы  келетін  жерлерімізге 
толық  у  келеді,  мысалы:  біз  от  дейміз,  ноғайлар  ут  дейді. 
Біздер тоқ дейміз, олар туқ дейді. Бұл сөздерді осылай жазсақ, 
біз өзімізше о етіп оқуымызға кемшілігі жоқ, ноғайлар өзінше 
у  етіп  оқуына  кемшілігі  жоқ.  У  біздің  қазақ  сөзінде  қысқа 
айтылады:  біздің  у  дыбысымыз  келетін  жерде  ноғайларда  да 
қысқа  у  келеді.  Мысалы:  тур-жур  ноғайлардың  «Ақ  жол» 
журналында  қарасаңыз,  ﻭ  һəм  ۇ  харіфтерін  нақ  бізше  жазып 
отыр; ол бірімізден-біріміз көріп алып отырған емес, екеуімізді 
бір жерден шығарып отырған түрік тілінің табиғаты. Қысқасы, 
о-ның орнына ﻭ-ды алып, у-дың орнына ۇ алғаннан қазақ тіліне 
келер кемшілік жоқ. Қайта ноғаймен ереуіл келмеске пайдасы 
бар. Ереуіл келмеске ықтималы бар жерде ереуіл келудің қажеті 
жоқ. 
Бұл ۇ-дың Г. Муси мырзаға ұнамайтын жері: ﻭ үстіне үтір 
қойып жату қиын дейді. Онысы онша дəлелді сөз емес деймін, 
үйткені  орыс  сөздері  үшін  ﻭ  үстіне  үш  нүкте  қойып  ۋ  ғып 
жазуды қиынсынбағанда, қзақ сөзіне дегенде ﻭ үстіне бір үтір 
қою қанша қинар екен. Керек болған соң ﺝ-ды چ етуді, ﺯ-ды ﮋ 
етуді, ﻙ-ны ڭ етуді қиынсынбаған жол бар емес пе? Солардан 
бұл қанша қиын?
2-нші  айрылатын  жеріміз:  ы  дыбысының  харфі  сөздің 
басында, ортасында қалмай жазылсын дейді. Мен ы дыбысының 
хəріфі  ﻯ  болсын  да,  ол  сөздің  аяғында  қалмай  жазылсын, 
басқа орындарда ол жазылмағанда, сөздің мағанасы бұзылып, 
кемшілік келерлік болса, жазылсын деп едім. Оқуға кемшілік 
болмаса, сөздің мағанасына кемшілік келмесе, жазуға жеңілдігі 

261
болса, ы дыбысының харіфін жазбағанда не залал көреміз деген 
ойым еді. Мысалы: қысымшылық, еркіншілік хəріфтерін түгел 
жазсақ,  бұлай  жазылмақшы:  қысымжылық,  еркінжілік  Осы 
сөздерді ءﻯ-сіз жазсақ та мағанасы бұзылмайтын болған соң, 
ءﻯ-ді жазбасақ та болмай ма? деген едім: мысалы: еркінжілік, 
қысымжылық деп жазсақ кемшілік болар ма?
3-ші айырылатын жеріміз: мен е дыбысына ﯦ ﻳ -лерді аламын, 
Ғ.  Муси  мырза  ﺌ,ﻯ-лерді  алайық  дейді.  Мен  ﯦ  ﻳ-лер  сөздің 
бас  буынында  жазылсын,  басқа  буындарында  ﻪ,  ە  жазылсын 
деймін.  Ғ.  Муси  мырза  сөздің  аяғынан  басқа  жердің  бəрінде 

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: