Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті
жүктеу/скачать 2,77 Mb. Pdf көрінісі
|
Жекеше Көпше Атау қанша? қашан? жоқ Ілік жалғау қаншаның? – Барыс жалғау қаншаға? қашанға? – Табыс жалғау қаншаны? – Жатыс жалғау қаншада? – Шығыс жалғау қаншадан? қашаннан? – Сұрау есімдіктерінің «қашан?» дегенінен басқалары тәуелді қалыппен де айтылады. Дағдыландыру. Жоғарғы жазылған сұрау есімдіктердің бәрінде тәуелді қалыппен жалғаулату. ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ 24 Жіктеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің жігін айта сөйлегенде айтылатын сөздер. Мәселен: бәрі, барша. «һәр» деген сөз өзі жіктеу һәм басқа сөздерге де қосылып, жіктеу есімдігінің орнына жүреді. Мәселен, һәр кім, һәр бір, һәр қайсысы уа ғайри сондай сөздер. Жіктеу есімдігі нәрсенің жігін бөлетін себебінен тәуелдік қосымшаларымен айтылады. Мысал келтірейік. І. Анайы қалып 1) «өз» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау өзім өзің өзі 24 Жалпылау есімдігі деп түсінген жөн (Құраст.) 150 Ілік жалғау өзімнің өзіңнің өзінің Барыс жалғау өзімде өзіңе өзіне Табыс жалғау өзімді өзіңді өзін Жатыс жалғау өзімде өзіңде өзінде Шығыс жалғау өзімнен өзіңнен өзінен Көпше: Атау жоқ өздерін өздеріңнің Ілік жалғау өздеріңнің өздерінің Барыс жалғау өздеріңе өздеріне Табыс жалғау өздеріңді өздерін Жатыс жалғау өздеріңде өздерінде Шығыс жалғау өздеріңнен өздерінен ІІ. Сыпайы қалып Жекеше: Атау өзіміз өзіңіз жоқ Ілік жалғау өзіміздің өзіңіздің – Барыс жалғау өзімізге өзіңізге – Табыс жалғау өзімізді өзіңізді – Жатыс жалғау өзімізде өзіңізде – Шығыс жалғау өзімізден өзіңізден – Көпше: Атау өздеріміз өздеріңіз – Ілік жалғау өздеріміздің өздеріңіздің – Барыс жалғау өздерімізге өздеріңізге – Табыс жалғау өздерімізді өздеріңізді – Жатыс жалғау өздерімізде өздеріңізде – Шығыс жалғау өздерімізден өздеріңізден – І. Анайы қалып «Бәрі» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: жоқ жоқ жоқ Көпше: Атау жоқ бәрің бәрі Ілік жалғау – бәріңнің бәрінің 151 Барыс жалғау – бәріңе бәріне Табыс жалғау – бәріңді бәрін Жатыс жалғау – бәріңде бәрінде Шығыс жалғау – бәріңнен бәрінен ІІ. Сыпайы қалып Жекеше: жоқ жоқ жоқ Көпше: Атау бәріміз бәріңіз – Ілік жалғау бәріміздің бәріңіздің – Барыс жалғау бәрімізге бәрімізге – Табыс жалғау бәрімізді бәріңізді – Жатыс жалғау бәрімізде бәріңізде – Шығыс жалғау бәрімізден бәріңізден – І. Анайы қалып «Барша» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау жоқ баршаң баршасы Ілік жалғау – баршаңның баршасының Барыс жалғау – баршаңа баршасына Табыс жалғау – баршаңды баршасын Жатыс жалғау – баршаңда баршасында Шығыс жалғау – баршаңнан баршасынан Көпше: Атау жоқ баршаларың баршалары Ілік жалғау – баршаларыңның баршаларының Барыс жалғау – баршаларыңа баршаларына Табыс жалғау – баршаларыңды баршаларын Жатыс жалғау – баршаларыңда баршаларында Шығыс жалғау – баршаларыңнан баршаларынан 152 Сыпайы қалып Жекеше: Атау баршамыз баршаңыз – Ілік жалғау баршамыздың баршаңыздың – Барыс жалғау баршамызға баршаңызға – Табыс жалғау баршамызды баршаңызды – Жатыс жалғау баршамызда баршаңызда – Шығыс жалғау баршамыздан баршаңыздан – Көпше: Атау баршаларымыз баршаларыңыз – Ілік жалғау баршаларымызды баршаларыңыздың – Барыс жалғау баршаларымызға баршаларыңызға – Табыс жалғау баршаларымызды баршаларыңызды – Жатыс жалғау баршаларымызда баршаларыңызда – Шығыс жалғау баршаларымыздан баршаларыңыздан – ТАНЫҚТЫҚ ЕСІМДІГІ Танықтық есімдігі дегеніміз – нәрсенің жоқтығын яки анық белгілі еместігін яки түгел еместігін көрсеткенде айтыла- тын сөздер. Мәселен: һешкім, һештеме, дәнеме, Һешбір. Бұлар жоқтықты көрсетеді. Кей, Қайсыбір – бұлар түгел еместігін көрсетеді. Біреу, әлдекім, әлдене – анық, белгілі еместігін көрсетеді. Ешкім, һештеме, дәнеме, біреу, әлдекім, әлдене деген сөздердің есімдерше жалғаулары ғана өзгереді. Яғни тәуелдік ғана жалғаулары қосылады, мәселен: І. Анайы қалып «Кей» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау – кейің кейі Ілік жалғау – кейіңнің кейінің Барыс жалғау – кейіңе кейіңе Табыс жалғау – кейіңді кейіңде Жатыс жалғау – кейіңе кейін Шығыс жалғау – кейіңнен кейінен 153 ІІ. Сыпайы қалып Жекеше:Атау кейіміз кейіңіз – Ілік жалғау кейіміздің кейіңіздің – Барыс жалғау кейімізге кейіңізге – Табыс жалғау кейімізді кейіңізді – Жатыс жалғау кейімізде кейіңізде – Шығыс жалғау кейімізден кейіңізден – І. Анайы қалып «Ешбір» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ Жекеше: Атау – ешбірің ешбірі Ілік жалғау – ешбіріңнің ешбірінің Барыс жалғау – ешбіріңе ешбіріне Табыс жалғау ешбіріңді е ш б і р і н Жатыс жалғау – ешбіріңде ешбірінде Шығыс жалғау – ешбіріңнен ешбірінен ІІ. Сыпайы қалып Атау ешбіріміз ешбіріңіз – Ілік жалғау ешбіріміздің ешбіріңіздің – Барыс жалғау ешбірімізге ешбіріңізге – Табыс жалғау ешбірімізді ешбіріңізді – Жатыс жалғау ешбірімізде ешбіріңізде – Шығыс жалғау ешбірімізден ешбіріңізден – ЕТІСТІК Етістік дегеніміз – заттардың еткен-етпеген істерін көрсететін сөздер. 154 «Бұлт торлады», «күн жауды», «су тасыды». «Бұлт торлама- дый, «күн жаумады», «су тасымады» дейміз. Бұлт, күн, су – зат- тар, «торлады», «жауды», «тасыды» деген сөздер болған істерді көрсетеді. «Торламады», «жаумады», «тасымады» деген сөздер болмаған істерді көрсетеді. «Торлады»-торламады», «жауды – жаумады», «тасыды – тасымады» деген сөздер етістік бола- ды. Етістік болған-болмаған екі түрлі істі көрсеткендіктен екіге бөлінеді. 1. Болымды. 2. Болымсыз. Мұнан басқа етістіктің өзгеше екі түрі бар: 1. Көсемше. 2. Есімше. Дағдыландыру. Оң болымды етістік, оң болымсыз етістік сөз тапқызып жаздыру. ЕТІСТЕР Етістікте он түрлі етіс бар: 1) Сабақты етіс. 2) Салт етіс. 3) Ортақ етіс. 4) Өздік етіс. 5) Өзгелік етіс. 6) Беделді етіс. 7) Ырықсыз етіс. 8) Шағыс етіс. 9) Дүркінді етіс. 10) Өсіңкі етіс. 1. САБАҚТЫ ЕТІС Сабақты етіс дейміз – өткен іске бір нәрсе сабақтаулы болса, мәселен: хат жаздым, шөп шаптым, қармақ салдым дегенде: жаздым, шаптым, салдым – істер. «Хат жаздым» дегенде жазу ісіне хат сабақталып тұр. «Шөп шаптым» дегенде шабу ісіне шөп сабақталып тұр. «Қармақ салдым» дегенде салу ісіне қармақ сабақталып тұр. «Жаздым», «шаптым», «салдым» деген сияқты, нәрсе сабақталатын істі көрсететін сөздерді сабақты етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабындағы мақаланың бірін алып, соның ішіндегі сабақты етістерді көрсеткізу. 155 2. САЛТ ЕТІС Салт етіс дейміз – өткен іске сабақталып, байланып тұрған һешнәрсе болмаса, мәселен: мен жүрмін, сен тұрсың, ол отыр. Менің жүргеніме, сенің тұрғаныңа, оның отырғанына сабақталып тұрған һешнәрсе жоқ. Ержан күлді, Нұрман жылады, Бірман жүгірді. Ержанның күлгеніне, Нұрманның жылағанына, Бірманның жүгіргеніне сабақталып тұрған һешнәрсе жоқ. «Жүрмін», «тұрсын», «отыр», «күлді», «жылады» «жү- гірді» деген сияқты сабақсыз істі көрсететін сөздерді салт етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып сондағы салт етістіктерді көрсету. 3. ОРТАҚ ЕТІС Ортақ етіс дейміз – іс жеке істелмесе, мәселен: бала жа- рысты, жау соғысты, балуан күресті. Бала жалғыз жарысуға болмайды, біреумен жарысады; Жау өзімен өзі соғыспайды, біреумен соғысады. Балуан өзімен-өзі күреспейді, біреумен күреседі. Осындай жеке істелмейтін, екі жақтап істейтін істерді көрсететін сөздерді ортақ етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сонда ортақ етістерді көрсеткізу. 4. ӨЗДІК ЕТІС Өздік етіс дейміз – істеуі басқаға істерлік ісін өзіне істесе, мәселен: мен жуындым, сен тарандың, ол мақтанды. «Жудым» десе, басқаны жуған болар еді; «жуын дым» де- генде өзін жуған болады яғни істі басқаға емес, өзіне істеген болады. 156 «Тарадым» десе, басқаны тараған болар еді, «тарандым» де- генде істі басқаға емес, өзіне істеген болады. «Мақтады» десе, басқаны мақтаған болар еді, «мақтанды» дегенде басқаны емес, өзін мақтаған болады. «Жуындым», «тарандың», «мақтанды» деген сиякты басқаға істерлік істі өзіне істеуді көрсететін сөздерді өздік етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сондағы өзіндік етістерді көрсеткізу. 5. ӨЗГЕЛІК ЕТІС Өзгелік етіс дейміз – біреудің ісіне себепкер болуды, мәселен: атты жүргізді, қойды өргізді, түйені тұрғызды де- генде аттың жүруіне, қойдың өруіне, түйенің тұруынa себепкер болғанды көрсетеді. Олар өздігінен істеce ат жүрді, қой өрді, түйе тұрды болар еді. «Жүргіздім», «өргіздім», «тұрғыздым» деген сияқты біреудің ісіне себепкер істі көрсететін сөздерді өзгелік етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сондағы өзгелік етістерді көрсеткізу. 6. БЕДЕЛДІ ЕТІС Беделді етіс дейміз – істі біреу арқылы істеуді. Мәселен: хат жаздырды, өлең айттырды, үй салдырды, кітап алдырды дейміз. «Жаздырды», «айттырды», «салдырды», «алдырды» деген- де бәрі де біреу арқылы істеген іс болады. Осындай сөздерді беделді етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сон- дағы беделді етістерді көрсеткізу. 157 7. ЫРЫҚСЫЗ ЕТІС Ырықсыз етіс дейміз – істелу ырқы істеушіден басқада болған істі. Мәселен: aт жегілді, қоян қуылды, қозы сойылды дегенде ат ырықсыз жегіліп тұр, қоян ырықсыз қуылып тұр, қозы ырықсыз сойылып тұр. «Жегілді», «қуылды», «сойылды» деген сияқты сөздерді ырықсыз етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сондағы ырықсыз етістерді көрсеткізу. 8. ШАҒЫС ЕТІС Шағыс етіс дейміз – ортақ істі істеуге себепкер болуды. Мәселен: балаларды күрестірдім, елді табыстырдым, екі жағын соғыстырдым. «Күрестірдім» дегенде күресулеріне мен себепкер бол- ғанмын; «Табыстырдым» дегенде табысуларына мен се- бепкер болғанмын. «Соғыстырдым» дегенде соғысуларына мен себепкер болғанмын. «Күрестірдім», «табыстырдым», «соғыстырдым» деген сияқты сөздерді шағыс етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан мақала алып, сондағы шағыс етістерді көрсеткізу. 9. ДҮРКІНДІ ЕТІС Дүркінді етіс дейміз – қайта-қайта істелетін іcті, мәселен: хат жазғыладым, мылтық атқыладым, қолынан жұлқыла- дым. «Жазғыладым», «атқыладым», «жұлқыладым» деген сөздер істің бір рет емес, бірнеше рет істелгенін көрсетеді. «Жазғыладым», «атқыладым» «жұлқыладым» деген сияқты сөздерді дүркінді етіс дейміз. Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып сондағы дүркінді етістерді көрсеткізу. 158 10. ӨСІҢКІ ЕТІС Өсіңкі етіс дейміз – күшейген істі, мәселен: aт жүріңкі- реді, су тасыңқырады, бала ұыйықтаңқырады. «Жүріңкіреді» дегенде жүру күшейгені көрінеді, «тасыңқырады» деген- де тасқын күшейгені көрінеді, «ұйықтаңқырады» дегенде ұйқы күшейгені көрінеді. «Жүгіріңкіреді», «тасыңқырады», «ұйықтаңқырады» деген сияқты сөздерді өсіңкі етіс дейміз. Дағдыландыру. Бала басына бірнеше өсіңкі істерді көр- сететін сөздерді тапқызу: РАЙЛАР Етістікте 14 рай бар; 1) Тұйық рай. 2) Билік рай. 3) Ашық рай. 4) Шартты рай. 5) Ереуіл рай. 6) Реніш рай. 7) Қалау рай. 8) Сенімді рай. 9) Сенімсіз рай. 10) Мұң рай. 11) Көніс рай. 12) Қайрау рай. 13) Азалы рай. 14) Теріс рай. 1. ТҰЙЫҚ РАЙ Тұйық рай дейміз – істің беті белгісіз тұйық күйінде тұрғандағы айтылатын сөз түрін. Мәселен: қарамақ, саумақ, бармақ, жазбақ, атпақ, ермек, үймек, жүрмек, тізбек, кет- пек дегенде кім? қашан? қалай? істегені мәлім емес. Осындай сөздер тұйық рай болады. Тұйық рай етістіктің бейтарап, жалпы түрі, сондықтан жал- пы етістік жайынан сөйлегенде осы тұйық райдағы түрі алына- ды. Тұйық райдан әрі етістік өзгереді. Өзгергенде һәр райдың жалғауы өзінше басқа болады. Райларда үш жақ болады: І-ші жақ (айтушы), ІІ-ші жақ (тыңдаушы), ІІІ-ші жақ (бөгделік). Екі айырыс бар: 1. Жекелік айырыс. 2. Көптік айырыс. Үш шақ бар: Осы шақ. 2) Өткен шақ. 3) Келер шақ. Осы үш жақ, екі айырыс, үш шақ бойын- ша сөз түбірінің аяқ дыбысына қарай етістік өзгереді. Етістік өзгеруі турасында дыбыстар екі-ақ тапқа бөлінеді: 1) Дауысты 159 ды быс. 2) Басқа дыбыстар (дауыссыз һәм жарты дауысты ды- быстар). Сөз түбірінің аяғы дауысты дыбыс болса, жалғау мен түбір арасына «и» дәнекер болады; дауыс сыз яки жарты дауы- сты дыбыс болса «а», «е» дәнекер болады. Етістіктер райлармен өзгергенде екі түрлі айтыла ды: 1) Дара түрде 2) Қосар түрде. Қосар түрде сөйле генде кө- мекші етістіктер қосыла айтылады. Көмекші етістіктер дегеніміз: тұрмақ, жүрмек, отырмақ, жатпақ, бармақ, болмақ, алмақ, бермек, келмек, кетпек, көрмек, өтпек, тастамақ, қоймақ, қалмақ, имек. Мұнан басқа етістіктер жай етістік болады. Қосар түрде сөйлегенде, жай етістіктер мағына беруші бо- лып, алда жүреді; көмекші етістіктер өзгеруші болып, сонда жүреді. Қосар түрін қоя тұрып, қазір де дара түрін көрсетеміз. Қосар түрі етістіктің көсемше һәм есімше түрлері жайынан сөйлегенде көрсетілмекші. Етістіктің түпкі түрі салт етіс пен сабақты етіс; өзгелері туынды етістер. Сондықтан бастапқы екеуі екі-ақ мүшелі: 1) Түбір. 2) Жалғау. Басқа етістер үш мүшелі: 1) Түбір. 2) Жұрнақ. 3) Жалғау. Түбір мен жұрнақ екеуін жалғаудан айы- рып сөйлегенде, тұқыл дейміз. Сүйтіп жалғау түпкі етістердің түбіріне жалғанады, туынды етістердің тұқылына жалғанады. Етістік жалғаулары есім жалғауларынан өзгеше болғандықтан, һәр заттың ісінің жігін айырып айтатын болғандықтан жалғау орнына жіктеу дейміз. 2. БИЛІК РАЙ Билік рай дейміз – істі істеуге-істемеуге кесіп айтқандағы сөз түрін. һәр етістіктен түбірі мен тұқылын алып, билік рай түрінде жіктеп айтып көрейік. Болымды түрде: жазбақ (сабақты етіс), жыламақ (салт етіс) күреспек (ортақ етіс), жуынбақ (өздік етіс), жатқызбақ (өзгелік етіс) қаздырмақ (беделді етіс), жегілмек (ырықсыз етіс), атыстырмақ (шағысты етіс), шапқыламақ (дүркінді етіс), алыңқырамақ (өсіңкі етіс); Болымсыз түрде: жазбасқа, жыламасқа, күреспеске, 160 жуынбасқа, қаздырмасқа, жатқызбасқа, жегілмеске, атыстырмасқа, шапқыламасқа, алыңқырамасқа. Жіктеу Болымды түрлері: Жекеше: І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ жаз жазайын жаз жазсын жыла жылайын жыла жыласын күрес күресейін күрес күрессін жуын жуынайын жуын жуынсын қаздыр қаздырайын қаздыр қаздырсын жатқыз жатқызайын жатқыз жатқызсын жегіл жегілейін жегіл жегілсін атыстыр атыстырайын атыстар атыстырсын шапқыла шапқылайын шапқыла шапқыласын алыңқыра алыңқырайын алыңқыра алыңқырасын Көпше: жаз жазайық жазыңдар жазсын жыла жылайық жылаңдар жыласын күрес күресейік күресіндер күрессін жуын жуынайық жуыныңдар жуынсын қаздыр қаздырайық қаздырыңдар қаздырсын жатқыз жатқызайық жатқызыңдар жатқызсын жегіл жегілейік жегіліңдер жегілсін атыстыр атыртырайық атыстырыңдар атыстырсын шапқыла шапқылайық шапқылаңдар шапқыласын алыңқыра алыңқырайық алыңқыраңдар алыңқырасын Болымсыз турлері: Жекеше: жазба жазбайын жазба жазбасын жылама жыламайын жылама жыламасын күреспе күреспейін күреспе күреспесін жуынба жуынбайын жуынба жуынбасын қаздырма қаздырмайын қаздырма қаздырмасын 161 жатқызба жатқызбайын жатқызба жатқызбасын жегілме жегілмейін жегілме жегілмесін атыстырма атыстырмайын атыстырма атыстырмасын шапқылама шапқыламайын шапқылама шапқыламасын алыңқырама алыңқырамайын алыңқырама алыңқырамасын Көпше: жазба жазбайық жазбандар жазбасын жылама жыламайық жыламаңдар жыламасын күреспе күреспейік күреспеңдер күреспесін жуынба жуынбайық жуынбаңдар жуынбасын қаздырма қаздырмайық қаздырмаңдар қаздырмасын жатқызба жатқызбайық жатқызбаңдар жатқызбасын жегілме жегілмейік жегілмеңдер жегілмесін атыстырма атыстырмайық атыстырмаңдар атыстырмасын шапқылама шапқыламайық шапқыламаңдар шапқыламасын алыңқырама алыңқырамайық алыңқырамаңдар алыңқырамасын Дағдыландыру. Һәр етістен һәр түрлі сөздер алып, билік раймен жіктету. 3. АШЫҚ РАЙ Ашық рай дейміз – істі ашық баяндайтын сөздің түрін. Ашық райдағы сөздер билік райдағы екі айырыс, үш жақтан басқа үш мезгілмен сөйленіп өзгереді. Жіктеу Осы шақ Болымды түрлері: Жекеше: І-ші жақ ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ жаз жазамын жазасың жазады жыла жылаймын жылайсың жылайды 162 күрес күресемін күресесің күреседі жуын жуынамын жуынасың жуынады қаздыр қаздырамын қаздырасың қаздырады жатқыз жатқызамын жатқызасың жатқызады жегіл жегілемін жегілесің жегіледі атыстыр атыстырамын атыстарасың атыстырады шапқыла шапқылаймын шапқылайсың шапқылайды алыңқыра алыңқыраймын алыңқырайсың алыңқырайды Көпше: жаз жазамыз жазасыңдар жазады жыла жылаймыз жылайсыңдар жылайды күрес күресеміз күресіңдер күреседі жуын жуынамыз жуынасыңдар жуынады қаздыр қаздырамыз қаздырасыңдар қаздырады жатқыз жатқызамыз жатқызыңдар жатқызады жегіл жегілеміз жегілесіңдер жегіледі атыстыр атыстырамыз атыстырасыңдар атыстырады шапқыла шапқылаймыз шапқылайсыңдар шапқылайды алыңқыра алыңқыраймыз алыңқырайсыңдар алыңқырайды Болымсыз түрлері: Жекеше: жазба жазбаймын жазбайсың жазбайды жылама жыламаймын жыламайсың жыламайды күреспе күреспеймін күреспейсің күреспейді жуынба жуынбаймын жуынбайсың жуынбайды қаздырма қаздырмаймын қаздырмайсың қаздырмайды жатқызба жатқызбаймын жатқызбайсың жатқызбайды жегілме жегілмеймін жегілмейсің жегілмейді атыстырма атыстырмаймын атыстырмайсың атыстырмайды шапқылама шапқыламаймын шапқыламайсың апқыламайды алыңқырама алыңқырамаймын алыңқырамайсың алыңқырмайды жүктеу/скачать 2,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|