Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

УДК 80 181
ББК 81. 2 Қаз
Б 20
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі 
Ақпарат және мұрағат комитеті 
«Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» 
бағдарламасы бойынша шығарылды
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты
Томды құрастырып, баспаға дайындағандар: 
Ісімақова А.С., Мұстафаева К., Хаван А., Имаханбет Р.
Жауапты редактор: Ісімақова А.С.
Жауапты шығарушы: Ойсылбай А.Т. 
         Байтұрсынұлы Ахмет
Б 20 Алты томдық шығармалар жинағы. Тіл – құрал (қазақ тілі мен оқу-
ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: «Ел-шежіре», – 2013. 
 
Т. ІІІ: –384 б.
 ISBN 978-601-7317-69-0
Ахмет  Байтұрсынұлы  –  қазақ  балаларының  ана  тілінде  білім  алуына 
арналған  алғашқы  әліппелер  мен  қазақ  тілі  грамматикасын  танытатын 
тұңғыш  оқулықтардың  авторы,  қазақша  сауат  аштыру  мен  қазақ  тілін  пән 
ретінде оқыту әдістерін баяндайтын іргелі тілтанулық ғылыми құралдардың 
авторы. Бұл жинаққа «Тіл – құрал» оқулықтар мен методикалық құралдардың 
қолда  бар  мәтіндері  түпнұсқамен  қайта  салыстырылып,  толық  ұсынылып 
отыр.
УДК 80 181
ББК 81. 2 Қаз
ISBN 978-601-7317-69-0  
 
 © Байтұрсынұлы А. 2013
ISBN 978-601-7317-66-9  
 
 © «Ел-шежіре» ҚҚ., 2013

3
ТУҒАН ТІЛІМ
*
1
Кенің бай, келімің мол, туған тілім, 
Дыбыстың теріп сөз ғып, буған гүлін 
Қайырған қайдағыны жүйрік ең сен,
Мен тосып құтыла алмас қусам білім.
Қонып тұр, ордаң міне, жаңа жұртқа,
Салып тұр ұлың «қазақ» көзін сыртқа.
Жау болсаң, жақындама, аулақ жүр деп,
Ел болсаң, есігім бос, ен деп ұлтқа.
Балықтай жүзіп адам, құстай ұшқан,
Түндігің ашулы тұр күн батыстан.
Ғылым мен кереметтің кенін тапқан,
Нұр кірер білім, өнер мол жақ тұстан.
Кірлетпей келген сақтап анам бұрын,
Ордаңды шала қоймас енді құрым.
Алыстан әлде қандай жат көргенсіп,
Кіргендер тамсанатын танып сырын.
Біреулер мұнараға «мінетін-ді»,
Құрындай деп жыр дегбеге күлетін-ді.
Биіктен төмен түсіп қарағанда,
Көзінің жаңылғанын білетін-ді.
Кемсініп көбің ордамды адасқандар!
Тіліме жау боп найза қадасқандар!
Бір айттым, екінші айтам, бұл үшінші,
Жорта бер, жолың алыс, адассаңдар.
Мен болман болдырамын «татар» десең,
Мен жатпан «бір бөлмеңде» жатар десең! 
Өтпеймін тамағыңнан «жұтам» десең,
Жолым бір, қолым міне, «қатар» десең!
Байқаушы
*  Ескерту!  Бұл  өлең  қазақ  жұрты  жаңа  жазу  яғни  төте  жазуға  көшкен  тұста  көрші 
елдердің  наразылығына  орай  шығарылған.  Өлең  1916  жылы  «Қазақ»  газетінің  167-
санында жарық көрген.

4
АЛҒЫ СӨЗ
Ахмет  Байтұрсынұлы  –  Мұхтар  Әуезов  айтқандай,  қазақ 
халқының  «рухани  көсемі».  «Ұлт  ұстазының»  ұланғайыр 
еңбегі сан саладан көрінеді.
«Ана тілі» деген терминнің авторы А.Байтұрсынұлы қазақ 
балаларының ана тілінде сауатын ашып, қазақ тілінде оқуын 
жалғастыруға көп және нақты күш жұмсаған Ұлт ұстазы. Осы 
мақсатты  орындау  жолында  ол  қазақ  тілін,  оның  дыбыстық 
жүйесі  мен  грамматикалық  құрылысын  баяндап,  талдап-
танытқан зерттеуші әрі сол зерттеулерінің негізінде «Әліппе» 
мен тұңғыш ана тілі оқулықтарын ғылыми айналымға түсірген 
ғалым.
Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  ғылым  академиясы-
ның  А.Байтұрсынұлы  атындағы  Тіл  білімі  институты 
А.Байтұрсынұлының  қазақ  жазуы  мен  емлесі,  фонетикасы  
мен  грамматикасы,  терминологиясы  мен  методикасы  жөнін-
дегі ғылыми мұрасын 1992 жылы жария етті.
Бұл  жинақта  А.Байтрсынұлының  қазақ  тілін  пән  ретінде 
оқытатын  тұңғыш  оқулықтар  –  «Тіл  –  құралдың»  үш  бөлімі 
беріліп отыр.
А.Байтұрсынұлы  оқулықтарының  бірнеше  басылымы 
(кейбірі  6-7  реттен)  болғаны  мәлім.  Мұнда  бұлардың  бір-бір 
басылымы ғана ұсынылды, тек «Тіл – құралдың» фонетикаға 
арналған І бөлімінің ең алғашқы 1914 жылғы және 1925 жылғы 
5-басылымы салыстыру үшін қатар жіберілді. «Тіл – құралдың» 
2-бөлімінің 1915 жылғы тұңғыш басылымы ұсынылып отыр. 
«Оқу  құралы»  мен  «Тіл  –  құралдың»,  «Баяншы»  мен  «Сауат 
ашқыштың»  барлық  жылдардағы  басылымдары  қолымызға 
түгел түспегендіктен, олардың арасындағы айырмашылықтар 
көрсетілген  жоқ.  Бұл  –  арнайы  жүргізілетін  келешектің  ісі. 
Айырмашылықтар,  өзгерістер  оқулықтардың  құрылымынан 
гөрі мазмұнында: талдауларда, терминдер мен жеке сөздердің 
қолданысында, иллюстративтік материалдарда кездеседі. Мы-
салы,  осы  кітапта  ұсынылып  отырған  1-нші  жылдық  «Тіл  – 
құралдың» 1914 және 1925 жылғы басылымдарын салыстырып 
қарасақ,  «Алғысөздің»  өзінде  айырмашылық  бар.  «Кітаптың 
«Тіл  –  құрал»  деген  аты  қандай  жат  көрінсе...»  деп  бастала-

5
тын  таныстыру  ең  алғашқы  басылымында  орын  алса,  1925 
жылғыда бұл жоқ. Сондай-ақ, алғашқы басылымда автор әріп 
пен дыбыс деген атауларды ажыратпай, дауысты өріп, дауыс-
сыз  әріп  деп  қолданса,  кейін  дауысты,  дауыссыз  болатындар 
әріп  емес,  дыбыстар  деп  түзетеді.  Дыбыстардың  классифи-
кациясында  да  өзгешеліктер  бар.  1914  жылғыда  сонор  у  мен 
й  дыбыстары  жарты  дауыстылар  деп  көрсетілсе,  1925  жылы 
бұлар дауыссыздардың қатарында берілген немесе 1914 жылғы 
оқулықта  ұяң  дыбыстар  деп  ж,  р,  з,  л,  м,  н,  ң  дыбыстарын 
көрсетсе, 1925 жылы ұяң деп м, н, ң, дыбыстарын атайды. 
А.Байтұрсынұлының «Нұсқаушы», «Әліппе астары» кітап-
тары Алматы, Санкт-Петербург, Мәскеу, Уфа қалаларынан күні 
бүгін  табылмаған.  А.Байтұрсынұлы  мұрасы  араб  графикасы-
мен жазылғандықтан қазіргі таңда қалың жұртшылық бұл жа-
зуды оқи алмайды. Қолда бар ғалым мұрасы түгелімен қазіргі 
графикаға көшірілді. 
XX  ғасырдың  басындағы  қазақ  әдеби  тілінің  лексикалық 
және орфографиялық нормасы қазіргіден өзгеше екені сөзсіз. 
Ахмет  Байтұрсынұлының  қазақ  тілімен  оқу-ағарту  сала-
сына қатысты еңбектері жинақталған «Тіл тағылымы» (1992) 
кітабын  негізге  ала  отырып,  оларды  сол  басылымдардың 
түпнұсқаларымен  қайта  салыстырып,  жіберілген  орфогра- 
фиялық қателер, түсіп қалған сөздер, грамматикалық қателер 
түзетіліп, сөз тіркестері мен сөйлемдер өз қалпына келтірілді.
Ертеде  тоталитарлық  идеология  салдарынан  «Ахмет 
Байтұрсынов» болып жазылып жүрген автордың тегі, оның өз 
төл туындыларында қолданылған қалпына сай өзгертілді. Яғни 
«Байтұрсынұлы  Ахмет»  деген  мұсылман  жолымен  қойылған 
аты-жөнін қайта қалпына келтіруді бүгінгі ұрпақтың ата-баба 
алдындағы парызымыз деп санадық. 
Сондай-ақ,  «Тіл  тағылымының»  жүйесін  сақтай  отырып, 
шығарушылардың алғы сөзін және академик Рабиға Сыздық- 
тың «А.Байтұрсынов» атты ғылыми мақаласын негізге алдық. 
Осы жинақта берілген «Тіл – құралдың» (1914, 1915, 1925: екі 
басылымы) мәтіндері, жинақка енбеген 1922 жылғы: екі басы-
лымы, 1927 жылғы басылымдардың мәтіндерімен салыстыры-
лып, қарастырылды.

6
Ұлттық  кітапхананың  сирек  қор  бөлімінде  «Тіл  –  құрал» 
оқулығының  әр  жылдардағы  жарық  көрген  басылымдары 
тіркелген яғни 1914-1928 жылдарда аталмыш оқулықтың (үш 
кітап) 25 рет басылғаны анықталды.
Қазақ  тіл  білімі,  әдебиеттануы  ғылымдарының  негізін 
қалыптастырған Ахмет Байтұрсынұлының әр сөзін түпнұсқа- 
сына сай орнына келтіруді басты мақсат деп санадық.
Тәуелсіздік заманының ғалымдары «Ұлт ұстазы» деп мой-
ындап,  дәріптеген  А.Байтұрсынұлының  «Тіл  –  құралы»  атты 
ғылыми еңбегі ғалымның зерттеушілік ойларының халықтың 
білім  беру  саласына,  қазақ  баласының  білімін,  ілімін  ашуға 
бағындырылғанының нақты дәлелі екені анық.
Нағыз ғылыми еңбек өз ұлтына, еліне қызмет ету қажеттілі- 
гінен тууы абзал екенін А.Байтұрсынұлы осы «Тіл – құралымен» 
ғылыми қауымға үлгі етіп берді. Олай болса, ғалым ұсынған 
қазақ тілін оқыту жүйесін, тіл үйретудегі басты құралдың осы 
уақытқа дейін А.Байтұрсынұлыныкі екені айтылмай, қолданып 
келген терминдерінің қасиетін қадірлеп, меңгеретін кез келді.
А.Байтұрсынұлы қазақша әліппе жасап яғни араб алфавиті-
нің негізінде ұлттық әліппеге реформа жасап, өзгеріс енгізіп, 
қазақ  тіл  білімінің  терминдерін  алғашқы  болып  қалыптасты-
рып  және  оның  негізгі  салаларын:  Дыбыс  жүйесін  (фонети-
ка); Сөз жүйесін (мор фология); Сөйлем жүйесін (грамматика) 
тұңғыш  рет  зерттеп,  ғылыми  негізін  салып  берді.  Бұл  іргелі 
зерттеулер  бірнеше  оқулыққа  арқау  болып,  кезінде  өз  заман-
дастары тарапынан лайықты бағасын алып қана қоймай, күні 
бүгінге  дейін  маңызын  жоғалтқан  жоқ.  А.Байтұрсынұлының 
лингвистикалық  еңбектерінде  қазіргі  қазақ  тілі  теориясының 
негізі  қаланып,  бізге  үйреншікті  категориялар  алғаш  рет 
қалыптастырылып, қолданысқа енгізілді.
Теоретик А.Байтұрсынұлы таза ғылыми зерттеулермен шек-
телмей, күнделікті сұранысты өтейтін оқулықтар жазу арқылы 
да  білім  беру  саласына  нақты  үлес  қосуға  мән  бергені  яғни 
ғылыми  зерттеулердің  нәтижелерін  қолданыстан  шықпайтын 
өміршең оқулықтары арқылы қалың қазақ елінің игілігіне асы-
руы – шынайы зиялы іскерліктің үлгісі болып қала бермек.
А.С.Ісімақова, 
филология ғылымдарының докторы, профессор

7
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
1
(Өмірі мен қызметі туралы)
Ахмет  Байтұрсынұлының  еңбек  жолын  ағартушылықтан 
бастауының  өзіндік  мәні  бар.  ХХ  ғасырдың  бас  кезінде-ақ 
қазақ  интеллигенциясы  қалыптасты.  Қазақ  жастары  Петер-
бор,  Омбы,  Қазан,  Уфа,  Орынбор,  Троицк,  т.б.  қалаларда 
оқып, мұсылманша немесе орысша білім алды. Олар дәулетті, 
шағын,  кедей  ортадан  шыққанымен,  едәуір  білім  алғандары 
әкімшілік,  сот  орындарында  қызмет  етіп,  бас  пайдасын,  өз 
мүддесін  көздейтін  болды.  Ахмет  Байтұрсынұлының  тілімен 
айтқанда,  «...  байға  мал,  оқығанға  шен  мақсат  боп,  жұрттың 
қамын  ойлайтын  адам  аз  боп»  тұрғанда,  оқу-білімнен  кен-
де, қараңғы қазақ қауымының сауатын ашып, білім беру жо-
лын  қалап  алғандардың  бірі,  бірі  ғана  емес,  бірегейі  Ахмет 
Байтұрсынұлы  еді.  Ағартушылық  ісі  сол  кезеңдегі  қазақтың 
әлеуметтік тіршілігінде ең қажет, ең игілікті әрекет болатын. 
1895-1909  жылдарда  А.Байтұрсынұлы  Қостанай,  Ақтөбе, 
Қарқаралы  уездерінде  ауылдық,  болыстық  мектептерде  бала 
оқытып, екі сыныптық училищелерде сабақ берді. Осы жыл-
дары  А.Байтұрсынұлы  Қостанайдан  Омбыға  барып,  қазақ 
халқының  тарихын,  этнографиясын,  фольклорын,  тілін 
зерттеуші  А.Е.Алекторовпен  танысады.  Мұхтар  Әуезовтің 
жазғанына  қарағанда,  оның  бұл  танысуы  қазақ  халқын  оқу-
білімге  тарту  жөніндегі  миссионерлердің  ниет-пиғылдарын 
жақын  білуіне  көмектесті,  соның  нәтижесінде  өзінің  бұл 
мәселедегі  көзқарасы  мен  мақсатын  айқындайды  (М.Әуезов. 
Ахаңның елу жылдық тойы (юбилейі), «Ақжол» газеті, 4 ақпан 
1923 жыл, № 270).
Бес  жылдай  (1913-1918)  өз  қаражатымен,  сол  кезең  үшін 
үлкен  данамен  (8  мың  дана)  шығып  тұрған  «Қазақ»  газеті 
ең  алдымен,  қазақ  халқының  ұлттық  азаттығы  мен  мәдени 
әлеуметтік  дамуы  үшін  күрескен  және  қазақ  қоғамының 
мүдделерін көздейтін мәселелер көтеріп, оларға әлеуметтік үн 
бере білген орган болды. Газет әсіресе, тіл мәселесін бірінші 
орынға қойды. Қазақ тілін сақтап, әрі қарай дамытуды, ол үшін 
қазақ балалары сауатын ана тілінде мектеп ашып, ана тілінде 
оқыту  керектігін,  ұлт  мектептеріндегі  оқу-тәрбие  ісін  дұрыс 
жолға қоюды жиі жазды.
1
 
«Тіл – құрал». I тіл танытқыш кітап. Сөз басы.

8
А.Байтұрсынұлы  1920  жылдардың  басында  әртүрлі 
мемлекеттік  басқару  істеріне,  қоғамдық  жұмыстарға  бел-
сене  араласа  жүріп  те,  оқытушылық,  ұстаздық  қызметін 
тоқтатпады.  Ол  1921-1926  жылдары  Орынбордағы  Қазақтың 
халық ағарту институты деп аталатын оқу орнында, 1926-1928 
жылдары  Ташкенттегі  Қазақ  пе дагогика  институтында  қазақ 
тілі мен әдебиетінен сабақ береді, лекция оқыды.1928 жылдың 
соңында яғни қыркүйек айында Алматыда Қазақ мемлекеттік 
универ ситеті  деп  аталған  жоғары  оқу  орны  ашылады.  Бұған 
сабақ  беруге  Мәскеу,  Ташкент  сияқты  орталықтардан  ма-
мандар  шақырылады.  Солардың  бірі  болып  Ташкенттен 
А.Байтұрсынұлы  келеді.  Қазақ  мемлекеттік  уни верситеті 
директорының  1928  жылғы  қазан  айының  15  жұлдызындағы 
№ 14 бұйрығымен осы жылғы қазанның бірінен бастап Ахмет 
Байтұрсынұлы қазақ тілі мен әдебиетінің профессоры болып 
жұмысқа алынады. Бұл жоғары оқу орны осылайша «универ-
ситет» деп (ҚазМУ) 1930 жылдың 24 желтоқсанына дейін ата-
лып келіп, 1930 жылғы желтоқсанның 25-сіндегі бұйрығымен 
(№  114)  «Қазақтың  мемлекеттік  педагогикалық  ин ституты 
бойынша» деп жариялайды. Бұл бұрынғы Абай атындағы пе-
динститут (ҚазПИ) еді.
ҚазПИ-де  А.Байтұрсынұлы  1929  жылғы  шілденің  5  жұл- 
дызына дейін істейді. 1929 жылы маусымның 2 күні тұтқынға 
алынғандықтан, қызметтен босату туралы ректордың бұйрығы 
шығады. Ал тұтқынға алыну тарихы мынадай еді:
1920 жылдардың соңғы кезіндегі Қазақстан Компартиясы-
ның бірінші хатшысы Ф.И.Голощекин 1919 жылғы ВЦИК-тің 
қаулысына және В.И.Лениннің «көшпелі халықтардың малын 
тартып  алып,  кедейлерге  бөліп  беруге  асықпау  керек»  деген 
ескертпесіне  қарамастан,  1928  жылдың  күзінде  Қазақстанда 
мал-мүлік конфискациясын жүргізіп, әрі қарай астық дайын-
дауды тездету мақсаты деп «Голощекиннің қызыл керуені» де-
ген науқанды іске асырғаны, сөйтіп, қазақ елін мейлінше тонап, 
ашаршылыққа ұшыратқаны белгілі. А.Байтұрсынұлы қазақ да-
ласында  жүргізілген  бұл  конфискацияны  жұтпен  бірдей  деп 
ашық айтты! Сұлтанбек Қожанов: «Жетті [елді] күйзелтулер!» 
деп тікелей наразылық білдірді. «Кіші Октябрь» деп аталған 
осы  саясатының  теріс  болғанын  сезген  Голощекин  өзіне 
қарсылық білдірген қазақ қайраткерлері мен интеллигенттеріне 

9
«ұлтшыл»  деген  айып  тағып,  олардың  көзін  біржола  жоюды 
қолына алды. Әсіресе төңкеріске дейін қалыптасқан қазақ зия-
лыларына  шүйлігіп,  ОГПУ  олардың  30-ға  жуығын  қамауға 
алады.  Солардың  бірі  –  «ұлтшылдардың  рухани  көсемі»  Ах-
мет Байтұрсынұлы 1929 жылдың 2 маусымында ұсталып, өзін 
Архангельскге, отбасы – жұбайы Александра (Бадрисафа) мен 
қызы Шолпан Томск об лысына жер аударылды.
А.Байтұрсынұлының «ағартушылыққа байланысты білдір-
ген ойлары мен істеген істері тек оқу-білімге шақырумен тынба-
ды. Ол қазақ даласындағы мектептердің жайын, бала оқытудың 
жолдарын газет-журнал беттерінде нақтылы сөз етеді, әсіресе 
бұл  реттегі  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  хал-жағдайды  жақсы 
көрсетеді. 1913 жылы «Қазақ» газетінде «Оқу жайы» де ген бас 
мақала жарияланады. Мұны жазған А.Байтұрсынұлы болатын. 
Бұл мақалада оқу-білімнің қажеттігін халықтың экономикалық 
тұрмыс жағдайымен байланыстыра дәлелдейді: «Қазақ жерінде 
өндіріс  жоқ,  шикізатын  сатады,  ал  сол  шикізаттан  жасалған 
өнімді 2-3 есе қымбат түрде сатып алады. Бұл – надандықтан 
келген кемшілік», – дейді. «Надандық» деп отырғаны әрине, 
білім-ғылымнан қалыс қалушылық. Ал қалыс қалуға үлкен се-
беп – қазақ жерінде мектептер өте аз дейді. Оның үстіне сол 
мектептерде бала оқытатын мамандардың да өте тапшы екенін 
ашып айтады. Оның тапшы болу себебінің бірі – оқытушылар 
даярлайтын  оқу  орындарына,  мысалы,  Орынбордағы  Учи-
тельская  школаға  қазына  есебінен  (яғни  стипендия  алатын) 
7-8  орын  ғана  берілетіндігі,  оқуға  түскісі  кел ген  балалар  өз 
қаражатымен  оқуға  тиіс  болатындығын  айтады.  Қаражаты 
бар ауқатты қазақтар баласын ақша жұмсап оқытуға ынталы 
еместіктен, кедейлердің шамасы келмегендіктен, сол школаға 
жылына оқуға түсуге 50-60 бала келсе, солардың тек төртеу-
бесеуі  ғана  түсетіндігін  баяндайды  (Орысша  оқушылар.  [Бас 
ма қала]. – «Қазақ», 1913. № 26, 15 тамыз).
Қазақ халқы қараңғы дегенде, кінә халықта емес, сол қараң- 
ғылықтан құтқаратын мүмкіндіктердің жоқтығында екендігін 
«алты миллион қазаққа алты ат жегіп, тарта алмады деп өкпелеу 
жөн бе?», – деп келісті сауал қояды.
Балаларға білім берудің бірінші басқышы – бастауыш мек-
теп, сондықтан А.Байтұрсынұлы оқу-білімнің осы бірінші са-
тысына қатты назар аударады. 1914 жылы «Бастауыш мектеп» 

10
атты көлемді мақаласын жариялайды. («Қазақ», 1914. № 61, 9 
мамыр). Мұнда ав тор қазақтың бастауыш мектептері қандай бо-
луы керек деген мәселе қойып, сол кездегі қазақ жеріндегі ауыл 
мектептерінің  жай-жағдайы  мәз  емес  екендігін,  оларда  про-
грамма, оқу құралдары дегендердің жоқтығын, мұғалімдердің 
жетіспейтіндігін айтады. Бастауыш мектеп миссионерлік сая-
саттан аулақ болуы керек дей келіп, халық сауатын ана тілінде 
ашуы  керек.  Атап  айтқанда,  бастауыш  мектеп  «бес  жылдық 
болсын,  алғашқы  үш  жылда  балалар  ана  тілінде,  кейінгі  екі 
жылда орыс ша оқысын деген ұсыныс білдіреді. Бастауыш мек-
тептерде: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, жағрапия, 
шаруа-кәсіп, жаратылыс [тану] пәндері жүретін болсын» деп 
нақты ұсыныстар айтады.
Оқу мәселесін А.Байтұрсынұлы жан-жақты сөз етеді. Бірде: 
«Қазақта  балаларды  оқытатын  әзірге  жосықтар  (программа-
лар)  мен  кітаптар  (оқулықтар)  жоқ»  дей  келіп,  оларды  жазу 
қажеттігін және арнаулы педагогтік білім алатын оқытушылар 
даярлау керектігін жазса, енді бірде, «білімнің бас құралын – 
кітап» деп, «білім конкурсы» дегенді жариялау арқылы да оқу-
ағарту ісін жандандыруға болатынын айтады.
А.Байтұрсынұлы ағартушылық қызметін Алашорда үкіметі 
кезінде  де,  Қазан  төңкерісінен  кейін  де  ешбір  тоқтатпаған. 
«Алашорда»  кеңесінің  (үкіметінің)  Оқу-ағарту  жайындағы 
комиссиясының председателі болып, қазақ халқының жаппай 
сауатын  ашып,  білім  беру  программасын  жасайды.  Ал  1919 
жылдардан кейін, кеңес үкіметі тұсында да, әсіресе алғашқы 
кезенде  қазақ  даласында  оқу-ағарту  ісінің  экономикалық 
жағынан  әлде  де  қиыншылық  кешіп  отырғанын,  ол  үшін  не 
істеу  керек  екендігін  «Қызыл  Қазақстан»,  «Жаңа  мектеп» 
сияқты  журнал  беттерінде  білдіріп  отырған.  Мысалы,  1923 
жылғы  «Қазақ  арасында  оқу  жұмыстарын  қалай  жүргізу 
керекң атты мақаласында: «Школдар ашуға үкіметтің шама-
сы келмейтіндігі анықталып отыр, үкімет 2116 кісінің ғана 
расходын  көтермекші,  ал  балаларды  тегіс  оқытуға  20.000-
нан  артық  кісі  керек.  Сондықтан  бір  ауылнай,  не  бір  болыс 
ел  күш  біріктіріп,  байға  байша,  кедейге  кедейше  үй  басына 
салық  салып,  сол  жиналған  салықты  оқытушылардың  һәм 
басқа  қызметкерлердің,  ақысына,  школдың  керек-жарағына 

11
жұмсауға міндетті болып, жергілікті оқу бөлімдерімен дого-
вор жасап, школ ашу керек. Ол школдардың жанында интер-
наттар ашу керек», – деп жазды. («Қызыл Қазақстан» журна-
лы, 1923. № 14).
Осы  айтылғандардың  барлығы  А.Байтұрсынұлының  оқу-
ағарту жайындағы ой-пікірлерін, көзқарасын, тілек-талаптарын 
танытады. Өткен ғасырдың ІІ-жартысынан бастап көтерілген 
оқу-ағарту мәселесі қазақ қоғамы үшін әлеуметтік мәндегі үлкен 
проблема болса, оны іс жүзінде қолға алған тұңғыш ағартушы 
Ыбырай Алтынсарин екендігін білеміз. Осы салада одан кейінгі 
нақты іс атқарған екінші адам («екінші Алтынсарин») Ахмет 
Байтұрсынұлы  болды.  Ол  –  халықты  оқуға  шақырған,  білім-
ғылымның  қажеттігін  түсіндірген  жалаң  үгітші  емес,  қазақ 
арасында ағартушылық жұмыстарын, жалпы мектеп ісін жолға 
қоюға көп күш салған, бала оқытып, ұстаздық еткен тәжірибелі 
жан. Сонымен қатар ол – оқу-ағарту ісін жолға қою үшін қажет 
өзге де іс-әрекеттерді қолға алған қайраткер. Бұл іс-әрекеттер: 
қазақ жазуына лайық графика түзу, жазу тәртібі – емлені жа-
сау, қазақша сауат ашатын «Әліппе» жазу, ана тілін танытатын 
мектеп оқулықтарын жазу, бала оқытудың әдістерін көрсету. 
Осы  орайда  Ахмет  Байтұрсынұлы  қазақ  мәдениеті  көгінде 
жалаң ағартушы емес, ғалым-ағартушы болды. Ол – қазақ тілі 
мен  әдебиетін  пән  ретінде  қазақ  тілінде  тұңғыш  баяндаушы 
ғалым.
А.Байтұрсынұлы – қазақ тілін зерттеуші. А.Байтұрсынұлы 
мұғалімдер даярлайтын оқу орнын бітірісімен, 1895-інші жыл-
дардан бастап бала оқытуға кіріседі. 13-14 жыл бойы (1895-1909 
жылдар  арасын да)  ауылдық,  болыстық  бастауыш  мектептер 
мен 5-6 жылдық екі сыныптық училищелерде мұғалім болып 
істеді.  Бала  оқыта  жүріп,  сол  оқыту  ісіне  қажетті  жағдайлар 
(нәрселер) жайын ойлап, ең алдымен, қазақ балаларының сауа-
тын қазақша ашатын ұлттық, жазу таңбалары (графикасы, сол 
кездегі термин бойынша «әліп-би») бар ма; екіншіден, оқыту 
жүйесі  жолға  қойылған,  үкімет  тарапынан  ашылған  мек-
тептер  бар  ма;  үшіншіден,  ондай  әліпбиі  мен  мектебі  болған 
күнде  қазақ  тіліндегі  «Әліппесі»  («Букварь»  оқулығы),  ана 
тілі оқулықтары («Грамматика» кітаптары) бар ма; баланы ана 
тілінде оқытудың тиімді әдістері қайсы? Міне, осыларға назар 
аударады. Әрине, бұлардың бірде-біреуінің жоқ екенін біледі 

12
және  осыларды  дүниеге  келтіргенінше,  жүзеге  асырмайын-
ша, қазақ даласындағы оқу-ағарту ісін дұрыс жүргізу мүмкін 
еместігін де жақсы түсінеді. Енді ол «барымен базар» бо лып, 
күнделікті бала оқытумен қатар, жоғарыда айтылған жоқтарды 
түгендеуге кіріседі. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы 1910 жыл-
дардан  бастап  қазақ  жазуымен  (графикасымен)  айналыса  ба-
стайды. Сол күнге дейін өзге түркі халықтары сияқты, қазақтар 
да пайдаланып отырған араб таңбалары таза сол күйінде қазақ 
тілі үшін қолайлы емес екендігін біліп, оны қазақ тілінің дыбыс 
жүйесіне икемдеп, қайта түзуді қолға алды. Ол үшін алдымен 
қазақ тілінің фонетикалык құрамын зерттеді.
1929  жылы  1-мамырда  өз  қолымен  жазған  (орыс  тілінде) 
«Өмірбаянында»:  «...1901  жылдардан  бастап,  бала  оқыт- 
қан  кездерден  бос  уақыттарымда  өз  бетіммен  білімімді 
толықтырдым, әдебиетпен шұғылдандым. Ал Орынборға кел-
геннен кейін ең алдымен қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен 
грамматикалық  құрылысын  зерттеуге  кірістім.  Одан  кейін 
қазақ алфавитін және емлесін ретке салып, жеңілдету жо-
лында  жұмыс  істедім.  Үшіншіден,  қазақ  жазба  жұмысын 
бөгде  тілдік  қажетсіз  сөздерден  арылтуға,  синтаксистік 
құрылысын  өзге  тілдердің  [жағымсыз]  әсерінен  тазартуға 
әрекеттендім. Төртіншіден, «қазақ прозасынң (яғни іс қағаздар 
тілін, публицистика мен ғылыми тілін) жасанды кітаби си-
паттан  арылтып,  халықтың  сөйлеу  тәжірибесіне  икемдеу 
ушін, ғылыми терминдерді жасауға кірістім және стильдік 
өңдеу үлгілерін көрсетумен шұғылдандым» деп жазады (Архив 
КазПИ им. Абая. Опись Л-1, связка № 6 «Б», д. 209).
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер ту-
ралы пікірлерін ол 1912 жылдан бастап «Айқап» журналы мен 
«Қазақ»  газетінің  беттерінде  білдіре  бастайды.  «Айқаптың» 
1912  жылғы  9-10  нөмірлерінде  «Шаһзаман  мырзаға»  атты 
көлемді мақала жазып, онда: қазақ дыбыстарын білдірмейтін