Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
§1. Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында көне түркі заманынан
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
| §1. Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында көне түркі заманынан
сақталып келген, бірақ бұл күнде жеке тұрып, сол көне мағынасында қолданылмайтын бір алуан сөздер бары байқалады. Ол сөздер негізінен тұрақты тіркестер (фразеологизмдер мен қос сөздер) және лексикалық тіркестердің (күрделі есімдер мен күрделі етістіктердің) құрамында қолданылады. Сондай-ақ олар кейбір жеке сөздердің этимоны, яғни мағыналық және тұлғалық түптамыры болып келеді. Бұған мысал ретінде аты шулы деген тіркесті алуға болады. Мұның екінші сыңары (компоненті) – шулы «даңқ, атақ, даңқты, атақты» де- ген мағынадағы көне түркілік чау сөзі. Студенттер мен оқытушыларға көне түркі тілдерінде ч дыбысымен келетін сөздердің қазіргі қазақ тілінде ш дыбысымен айтылатындығы тарихи фонетика курсынан таныс: сонда бұл сөз сыртқы тұлғасы жағынан былайша келген:
көне сөзбен берілген баламасы екен. Осы қатарға жылы-жұмсақ деп айтылатын қос сөздің жылы компонентін қосуға болады: бұл – көне түркілік жаулы «майлы» сөзінің араларына сан ғасырлар салып, қазақша жеткен тұлғасы. Бұл сөздің тұлғалық жағынан өзгергендігі соншалық: көне түркілік эти- мон – йағ, ол «май» деген сөз, йағ қыпшақ тілдерінде йау, оның ішінде қазақ, қырғыз тілдерінде жау болуы ғ~г/, й~ж (бағ ~ бау, тағ ~ тау, сағыр ~ сауыр дегендердегі сияқты) дыбыстық алмасудың нәтижесін көрсетеді. Ұсынған тұжырымымызды дәлелдей түсу үшін мысалдарды әрі қарай жалғастырсақ, өлім-жітім деген қос сөздің жітім компонентін келтіруге болады. Бұл сөздің түбірі – көне түркілік йіт- етістігі, ол – «жоқ болу, жоғалу» мағынасын берген сөз, сонда өлім-жітім «өліп, жоқ болу» деген ұғымды білдіретін тіркес болып сақталған. Келесі мысал. Сырт қарағанда, жағаласу сөзінің түбірі – жаға (киімнің жағасы) сөзі деп тануға әбден болатын сияқты, өйткені төбелескен, жанжалдасқан адамдар бірін-бірі жағадан алады деп ұғамыз. Ал, шындығында, қазіргі жағаласу сөзінің түптөркіні көне түркілік
184 йағы сөзіне алып барады, ол сөз «дұшпан, жау» деген ұтымды береді. Сонда й~ж, с~ш дыбыс алмасуларын есепке алғанда, көне түркіше йағылаш- – «бір-бірімен соғысу, ұрысу» деген сөздің қазақшасы бо- лып шығады. Қазақ тілінде көне йагы сөзінен туған екі етістік бар деп табамыз: йағы>жау тұлғасынан жасалған жаула- етістігі және
ортақ етіс түрлері – жаулас- және жағалас-. Жағаласу сөзі, сірә, қазақ топырағында жасалған етістік емес, көне түркіден келе жатқан қалдық деп тану керек, өйткені көне түркі ескерткіштері тілінде йағылаш- деген ортақ етіс тұлғасы қолданылған. Көне бір түбірден екі туынды сөздің жасалғанын қазақ эпоста- ры тілінде кездесетін қатуланып, қаттанды деген трафареттегі екі сөзден де көреміз: екеуінің де түбірі – көне қатығ («қатты, берік, мықты») тұлғасы. Оның осы көне тұлғасынан қатулан- етістігі
ескерткіштерінде тіркелмегенімен (ал қат- деген етістік бар), бұл түбір қазіргі түркі тілдеріндегі қатты, қатыр- сияқты туынды сөздерді жасаған. Сірә, бұлар көне түркілердегі қатығ тұлғасының соңғы «әлсіз» ығ (ғ) дыбысы түсіп қалған замандарда жасалған сөздер болуы да мүмкін, өйткені көне ескерткіштер тілінде қатығлан-, қатты, қатығды (соңғы екеуі – осы күнгі қатты сөзінің баламасы) тұлғалары тіркелген (сөздікке енген). Демек, қатуланды сөзінде көне қатығ тұлғасы сақталған (қатығ>қатыу> қату) да, қаттанды сөзінде соңғы ығ дыбысы сусып түсіп қалған немесе қат тұлғасы о бастан-ақ есім сөз болған. Сөйтіп, қатуланды, қаттанды деген шаблон (кәнігі) фраза «әбден күшейді, қатайды» деген тура мағынасынан ауысып, контекске қарай «қатты ашуланды, буырқанды» деген ұғымды береді деп тануға болады. Соңғы екі мысалдың екеуі де сөздер тарихындағы мына бір құбылысқа көңіл аудартады. Тілдің басы артық дүниені көтермейтіні мәлім. Сондықтан дәлме-дәл түсетін бір мағынадағы екі тұлға қалайша сақталған (жұмсалып келген) деген сауал туады. «Осы іспеттес сөздер әрқашан дәлме-дәл мағынада жұмсала ма?» деген сұраққа жауап іздеу керек болады. Мұндайда тіл фактісі жауапты өзі береді, яғни қосарлана жүретін тұлғалардың біреуі екіншісінен ажы- ратылатын мағыналық реңқ үстеп алуы мүмкін. Мысалы, жауласу етістігі «өштесу, соғысу, ұрысу» деген келіспеушілікті, қарсыласуды білдіретін жалпы ұғымды берсе, жағаласу сол келіспеушілік, 185 қарсыласу ұғымының ішінде «тайталасу, арпалысу, қоса қабаттасу» сияқты нақтылау мәнде қолданылатын сөзге айналған. Ал кейде мағыналас сөздердің қатар (қосарлана) қолданылуы сол сөздер беретін ұғымды күшейтіп, оның «әбден, тіпті, мықты» екенін білдіретін реңк үстейді. Айталық, қатуланды, қаттанды деген бір мағынадағы екі тұлғадан «әбден күш алды, тіпті күшейді» де- ген ұғым (мүмкін, одан барып ауыспалы «әбден ашуланды, мықтап қаһарына мінді» деген мағына) пайда болып тұр. §2. Көне түркілік сөздердің басым көпшілігі – бұл күнде көне мағынасында жеке қолданылмайтын тұлғалар, олар не күрделі етістіктердің құрамында сақталып қалған. Мысалы, жер болу, жер қылу дегендегі жер сөзі көне түркілердегі ир сөзі сияқты «ұялған, қысылған» мағынасында жеке қолданылмайды. Сондай-ақ жек
«түкке тұрғысыз, болмашы, мардымсыз» деген мағынада жеке-дара жұмсалмайды. Көне түркі заманынан келе жатқан сөздердің ішінде тіркес құра- мында емес, жеке тұрып қолданылатын күйде сақталғандары да жоқ емес. Бірақ олар – көне сөздер болғандықтан, бұл күнде мағыналары күңгірттеніп, арнайы зерттеулер арқылы түсіндірмесе, екінің бірі бірден тап басып, қай ұғымды беріп тұрған сөз екенін айтып бере алмайтын дәрежеде көрінеді. Мысалы, «Қобыланды батыр» жы- рында Құртқа сұлу батырға: Не қылсаң да маған қыл, Бурылға, сірә, қағылма, – дейді. Мұндағы қағылма деген сөзді әдетте «соқтықпа, ұрынба» деген мәндегі қақтықпа сөзінің бір варианты болар деп ұғамыз, ал, дұрысында, мұның түбірі – көне түркі тілдеріндегі «ашу- лану» мағынасындағы қақы- етістігі, сонда қағылу «ашулану» дегенді білдіретін сөз болып шығады. Мүмкін, қақтығу етістігінің түбірі де көне қақы- болған күнде де, бұл екі тұлға қағылу және қақтығу бо- лып, екі бөлек мағынаны беретін сөздерге айналған: қағылу – «ашула- ну, ренжу», қақтығу – «ұрыну, соқтығу» деген мағыналарға ие сөздер. Түбірі бұл күндегі қазақтар үшін мағынасы ұмыт болған көне сөздердің қатарына тостақ, «орау, үйіру» мағынасындағы толғау, «аспан» ұғымы бар қалықпан (құс), қалықтау, сөз дегеннің көне тұлғасынан туындаған сауын (саб>сау+ын) айту, сөз саптау, жаушы (саб> сау>жаушы), «жүру, адымдау» мағынасы бар маң- түбірінен жасалған маңғыстау, жыланның уытын оқып шығару дегендегі оқу («шақыру» деген мағынаны беретін көне тұлға), шыр біту дегендегі шыр (көне түркілерде «май»), «біреудің әйелі, жұбайы» мағынасын 186 білдірген кіші сөзінен жасалған кішілік сөздерін қосуға болады. Бұлардың көпшілігі – тұрақты тіркес құрамында емес, жеке де (еркін тіркесте) қолданылатын сөздер. Бірақ олардың көне мағыналары ұмыт болған. Бақа, бақа балпақ, көзің неге тостақ? деген балалар өлеңіндегі тостақ дегеңнің «бақырайған» деген ұғымдағы сөз екенін контекске қарап қана шамалаймыз. Ал, шындығында, бұл сөздің түбірі «көзді кең ашу» мағынасындағы көне тоста- етістігі екендігін тек этимологиялық ізденіс арқылы білуге болады. Сөздің көнелігі оның о бастағы мағынасын ұмыттырып, тек тұрақты тіркес құрамында қалдырады. Айталық, қара құрттай қай- наған халық немесе құж-құж қайнау дегендердігі қайнау етістігінің көне «ерсілі-қарсылы бейберекет сапырылысу, құжынап жату» деген мағынасы ұмыт болғандықтан, бұл күнде көшеде адамдар қайнады, құмырсқа қайнады ден еркін тіркес жасап айтпаймыз. Оның бұл көне мағынасы тек қара құрттай қайнау, қайнаған халық (жұрт, адам- дар), құж-құж қайнау сияқты тіркестерде тұрғанда ғана сақталған. Келесі мысалдар: күн сөзінің «ел, халық» мағынасындағы тұлға екенін тек ел-күн деген қос сөз тіркесінде тұрғанда ғана байқауға бо- лады. Құты қашу, құтын алу дегендердегі құт көне түркі тілдерінде «рух, адамның жан дәрмені» (орысша: «жизненная сила») дегенді білдірсе, күн жайлату дегендегі жайлату (жады>жайы + ла + т) сөзі көне түркілік түбірден жасалғанын көреміз. Олар өздерінің көне мағыналарын сөз тіркестерінде тұрғанда ғана сақтаған. Мұндай фактілер қазіргі қазақ тілінде едәуір баршылық. Гәп – олардың бар екенін көрсетуде емес, әңгіме, біріншіден, бірқатар сөздердің мағынасы ұмыт болғанмен, өздері сақталып жетуін және ол үшін белгілі бір жағдайдың (амалдың) болғандығын байқатуда. Ол амалдың пәрменді (актив) бір түрі – тіркес құрамы, яғни күрделі сөздер және тұрақты тіркестер мен қос сөздердің құрамында тұру арқылы сөздің түпкі мағынасы және түптұлғасы ретінде этимондық рөл атқаруы. §3. Бұл құбылыс тек көне түркілік тұлғалардың хатқа түскендеріне қарай ғана емес, сонымен қатар кейбір сөздердің тіркес құрамында келген көне мағыналарына қарай да орын алатындығын ала сөзінің талдауынан байқауға болады. Қазіргі түркі тілдері сөздіктерінің барлығында дерлік бұл сөздің негізгі мағынасы – «біркелкі емес, әр түсті», одан ауысқан мағынасы «келіспеушілік, ала-құлалық», одан да әрі ауысқан мағынасы – «жа- сырын ой, бүкпе», «әділетсіздік» дегендер деп көрсетілген. Бұл – дұрыс. «Тегіс емес, біркелкі емес, анық емес» және «бейберекеттік,
187 аласапырандық» деген ауыспалы мағыналары «ала-құлалық» де- ген түпкі идеяға негізделеді. Бұл идея (мағына) қазақ тіліндегі ала
месе ала шалбырт («көктемнің ерте кезі, аласабыр шақ»), алағанчық чыбырғақ, алабарман, аладүн, татар тіліндегі ала қар («ерте көктемдегі бір жерде еріп, бір жерде сақталған қар»), ұйғыр тіліндегі күн ала қашқа болғанда («алагеуімде»), алатайин («күмәнды, белгісіз») де- ген сөздерде көрінеді. Қырғыз тіліндегі ала жай («ерте көктем, яғни қыс емес, бірақ әлі жаз да емес аласабыр шақ») сияқты тіркестердегі
«Біркелкі емес, тегіс емес, анық емес» деген мағынадан «бейбе- рекеттік, тәртіпсіздік, дүрбелеңдік» идеясы туады. Сондықтан бұл мо- дификацияны, яғни ала сөзінің ауыспалы мағынасын қазақ тіліндегі алағай-бұлағай, алас-қапас, алагүлік, аласапыран деген сөз тізбегінен табамыз. Бұл талданған мысалдардың барлығы – ала сөзінің түпкі көне түркі тілдерінде де бар мағынасына қатыстылар. Ал қазақ тілінде (мүмкін, кейбір өзге түркі тілдеріңде де) ала компоненті (морфемасы) бұл көрсетілгендерден өзге мағынада келетін сөз тіркестері мен туын- ды сөздер бар. Мысалы, алақ, алақта-, алақ-жұлақ (қарау), көзі ала- ру, қырғыз тіліндегі алағар немесе алағай көз, алақсы- дегендердегі ала түбірі көздің аласы (орысша белок глаза) дегенге апарады. Қазақ тілінде ала элементінің бұл аталған мағыналардан өзгеше идеяны (семантиканы) беретін тағы бір тұсы бар екенін біздің осы кітаптағы ала балта, ала ту, ала сүргін, ала қырғын, аламан, аласат, алапат, алаула- сөздерін талдаған тұстарымыз танытады. Бұлардағы ала компонентінде «шабуылдау, талан-таражға салу, ұрыс, соғыс» идеясы бар және бұл іс-әрекет көпшілікке (топқа, отрядқа, әскерге т.т.) қатысты болып келетін реңкті қамтиды: алапай-талапай, алапат, ала сүргін, ала қырғын, ала шапқын дегендер не көпшілік басына түсетін, не көпшілік тарапынан жасалатын іс-әрекеттерді білдіреді (орысша айтқанда, массовый переполох, массовое бедствие, массовое исстреб- ление т.т.). Осы мағынаны білдіретін ала түбірінен жасалған сөздер өзге түркі тілдерінде де бар. Мысалы, аламан сөзі солтүстік-шығыс түркі тілдерінен өзге барлық түркі тілдерінде бар. «Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігінде» (Москва, 1974) бұл сөздің әр түркі тілінде кездесетін мағыналары «қарақшылық шабуыл», «бейберекет шабу- ыл», «талан-таражға салу, тонау», «шабуылға шыққан салт аттылар тобы (шайка)», «әскер», «халық», «тобыр» деп көрсетіледі (134-бет). 188 Демек, бұл сөздің түпкі мағынасында шабуылға, талауға, қыр- ғын-сүргінге катысты мән бар. Сондықтан аталған сөздікте аламан тұлғасы ала- етістігінен жасалған туынды есім сөз деп танылған. Ала- етістігінің түбірі ал- (бір нәрсені қолмен алу) деп талданады да, оған қосылған -а форманты – қимылдың жиілігін танытатын көрсеткіш деп беріледі. Осы себептен түрік тіліндегі алғын, аланж «тонау», алақ, алақты «талан-таражға салу», қазақ тіліндегі алаулау «соғысу, ұрыс салу» дегендердің түбірінде бір нәрсені қолмен алуға немесе бір халықты басып алуға қатысты идея (мағына) болғанмен, ала сүргін, ала шапқын дегендерде алу идеясы емес, «көпшілік» идеясы басым (соңғы тіркестердегі «соғыс, ұрыс, талау» мағынасы сүргін, шапқын сөздерінде). Сондықтан о баста қазақ халқын құраған ру-тайпалар одағының алаш (алты алаш, алты сан алаш) аталуы бұл сөздің «көпшілік, халық» мағынасын қамтитын ала түбірімен байла- нысты екенін көрсетеді. Демек, алаш «көпшілік, одан барып «халық, қауым» деген ұғымда қолданылған атау болған. Сөйтіп, сөз тарихын қуалағанда, ала деген бір ғана тұлғаның туынды сөз, күрделі сөз, яғни тіркес құрамында бірнеше мағынада келетіні байқалады. Ол мағыналардың бірқатары түпкі (этимондық) семантикадан тараған ауыспалы түрлері болса, енді біреулері «ұрыс, соғыс, қырып-жою» мағыналары бар және «көпшілік, мас- са» деген мағыналық реңкті қамтитын өз алдына бөлек сөздер бо- лып шығады. Осы себептен қалың оқырманға ала балта, ала ту дегендердегі ала-ның түске қатысы жоқ екенін, батырлар жырлары мен Махамбет ақында кездесетін алаулау етістігінің «соғысу, ұрысу» мағынасындағы сөз екенін тарихи лексикология курсы аңғартады. Бұл сияқты сөздердің (қолданыстардың) семантикалық комплекстері олардың тіркесу қабілеттерін, мағыналық мүмкіншіліктерін айқындауға көмектеседі. §4. Бір алуан сөздердің тіркес құрамындағы мағынасы түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде «күні кеше» ғана – орта ға- сырларда қолданылғаны көрінеді, бірақ заман озған сайын сөздің жеке мағынасы түгіл, тіркестің өзі қолданыстан шығып, тек ескі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдер құрамында сақталған. Оған мы- сал ретінде ауыр әскер, ауыр қол, ауыр жұрт, ауыр дәулет, ару ат, ару жігіт, астана жұрт, ай қараңғы кешесі сияқты тіркестерді келтіруге болады. Бұлардағы ауыр сөзінің «көп, сансыз, қалың» мағынасы да, осы мағынамен келген жоғарғы тіркестер де бұл күнде қолданылмайды.. Сондай-ақ ару сөзінің «жақсы, игі, мінсіз, асыл» мағыналарын осы күнгі қазақ тілі қолданбайды, сондықтан ару ат,
189 ару жігіт дегендер бұл күнде нормадан тыс тұрған тіркестер болып көрінеді, ал бірақ осы тіркестердің XV-XVII ғасырлардағы ақын- жыраулар тілінде сақталғанын байқаймыз. Орта ғасырлардағы түркі ескерткіштері тілінде жиі қолданылған айла-/әйла- («ет-, қыл-») көмекші етістігін де бүгінгі қазақтар білмейді, ол зар илеу деген күрделі етістік құрамында тұлғасы едәуір өзгеріп барып (айла-> әйла->иле-) сақталған. Кеше сөзі де – қазіргі өзіміз қолданатын мағынадағы кеше («бүгінгіден бір күн бұрын өткен күн») емес, «түн» мағынасындағы қолданыс. Бұлардың қазақ тілінде орын алуының екі-үш түрлі себебі бар сияқты, бірі – орта ғасырларда бірқатар сөздердің беретін мағыналары көптеген түркі тілдеріне (олардың оғыз, қыпшақ, қарлұқ болып тарамдалатынына қарамастан) ортақ болған. Мысалы, жоғарыда сөз еткен ауыр, ару, «туысқан, рулас» мағынасындағы қарындас сияқты сөздер орта ғасыр түркі ескерткіштерінде біз көрсеткен мағыналарда қолданылған. Қазақтың ақын-жыраулары да бұл ортақтыққа ие екендіктерін өздерінің өлең- толғауларының тілі арқылы көрсеткен деп табамыз. Екіншіден, орта ғасырлардағы түркі әдеби тіл дәстүрімен қазақтың ақын-жыраулар тілі де іліктес болғандығы бұлардың өлең-жырларында ай қараңғы
ұғым атаулары (абстракт есімдер) мен оқу-білім, мәдениет сияқты салаларға қатысты сөздер тілімізге араб, иран халықтарымен тікелей қарым-қатынастың нәтижесінде енбеген, олар негізінен орта ғасырлардан, сонау XII ғасырдағы Ясауи хикметтерінен бастап, күні кешегі «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасының түркі тілдеріндегі жырланы- сы арқылы келген деген тұжырымның (мысалы, бұл жөнінде Әмір Нәжіптің пікірлерін еске алайық) қисыны бар. Бұл кірме сөздердің дені қазақ тілінде әбден орнығып, қалыптасқан да бірен-сараны ғана ескі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдер құрамында сақталған. Мысалы, «Мен салар да, сен салар, атқа жемді кім салар» деген мәтелдегі алғашқы екі рет келген салар – парсыша «әскери басшы, командир» дегенді білдіретін сөз болса, оның бұл мағынадағы қолданысы қазақ тілінде өріс алмаған, сондықтан бізде керуенсалар («керуен басы»), әскерсалар («әскер басы, қол басы») сияқты сөздер жоқ. Салар сөзінің бұл мағынасы, демек, тек мәтелде сақталған. Сол сияқты «бақыт» мағынасындағы ораз, «әскери іс, батыршылық» мағынасындағы сыпайшылық, «бақытсыз, сормаңдай» мағынасындағы сұм, сұмы- рай, «көкорай, көкмайса» мағынасындағы майдан, «қиындық, ауырт- палық, шарасыздық» мағынасындағы сауда сияқты сөздер бұл 190 көрсетілген мағыналарда қазіргі қазақ тілінде жұмсалмайды. Бірақ бұлар осы ұғымдарда бұрынырақ тілімізде қолданылғанын эпостар мен мақал-мәтелдер, XV-XVII ғасырлардағы ақын-жыраулар тілдері көрсетеді. Бұлар – кірме сөздердің мағыналарындағы құбылу, өзгеру процесін танытатын фактілер. Демек, кірме сөздер де алғашқы бір-екі мағынада тұрақталып қалып қоймайтындығы байқалады. Мысалы,
ғасырдың бас кезіндегі Алмажан сияқты ақындарда кездескенімен, бұл күнде ол сөздердің мүлде басқа ұғымда жұмсалатындығын білеміз.
§6. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы мәселелерін сөз еткенде, плеоназм құбылысы ерекше орын алады, Плеоназм немесе плеонас- тық сөздер дегеніміз – бір мағынадағы екі сөздің қатар қолданысы. Ол қатарды не екі тілдің сөздері, не көне-жаңа сөздер, не қызметі бірдей екі морфологиялық тұлға құрайды. Әдетте тіл білімінде плеоназм (ол «периссология» деп те аталады) кұбылысын тілдегі «басы артықтық» деп таниды. Бірақ бұл жердегі «басы артықтық» абсолюттік емес, ягни плеоназм белгілі бір стильдік, не мағыналық қызмет атқарғанда ғана тілде орын алады. Мұндай қызмет атқармаса, тіл нағыз (абсолюттік) басы артық дүниені көтермейтіндіктен, плеонастық қатарлар түзілмейді. Жоғарыда талдаған материалдарға қарағанда, бір мағынадағы парсы мен түркі (қазақ) сөздері қатар кел- генде, сөз мағынасына семантикалық реңк үстемеленеді. Мысалы, «соқыр» мағынасындағы парсының көр сөзі мен қазақтың осы ұғымдағы соқыр сөзі қатар келіп, көр соқыр болып айтылғанда, соқыр сөзі не «мүлде көрмейтін, тас қараңғы соқыр» деген қосымша реңк үстеп тұр. Сол сияқты құдды (құтты) өзі деген тіркесте құдды деген парсы сөзі – қазақша өзі деген сөздің тұп-тура баламасы, бірақ екеуі қатар келгенде, «тап өзі, айнымайтын өзі, нағыз өзі» деген сияқты үстеме мағына береді. Сары уайым деп жүргеніміздің дұрысы – сар-уайым болуы керек, өйткені сар сөзі парсы тілінде «уайым» дегенді білдіреді. Сонда сар-уайым «уайым уайым» деген тіркес түрінде пайда болып, жай уайым емес, «қатты уайым, таусылмас уайым» дегендей үстеме мағына алып тұр. Енді бірқатар плеонастық тіркестердегі екі сөз тек бірін бірі түсіндіру қызметін атқарып, нағыз басы артықты көрсетеді. Мысалы, топ зеңбірек дегенде, екеуі де «түйеге артып алып жүретін кішкене зеңбірек» дегенді білдіретін сөздер болғандықтан, бұл тіркес «топ дегеніміз – зеңбірек», «зеңбірек дегеніміз – топ» деген сияқты бірін- бірі түсіндіретін қолданыс болып шығады. 191 Плеонастық қатарлардың ішінде көне түркі мен жаңа түркілік (осы кездегі түркілік, мысалы, қазақтық) немесе оғыздық пен қыпшақтық тұлғалар қатар келіп, я болмаса бірінің орнына бір жұмсалып, көбінесе стильдік қызмет атқарады, яғни поэтикалық фор- мула дегенді түзеді. Мысалы, қатуланып, қаттанып деген екі сөздің түбірі бір екенін жоғарыда айттық. Екеуінің қатар келіп плеоназм бо- луы – тек поэтикалық мақсат үдесінен шығуды көздегендіктен, өлеңді сөзден басқа жерде бұл екі тұлға қатар айтылмас еді. Күндеу деген осы күнгі түлғаның орнында күнілесу деген көне морфологиялық тұлғаның қолданылуы тек өлең-жырлар тіліне ғана тән. Іздестірсе, бұл сипаттағы фактілер қазіргі қазақ лексикасынан едәуір табылады. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|