Ббк 84 Қаз 7-5 с 12 Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов с 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет
жүктеу/скачать 2,54 Mb.
|
Хализев В. Теория литературы на казахском языке
| §5. ПОЭЗИЯ МЕН ПРОЗА
Көркем сөз өзін екі формада танытады: өлеңдік (поэзия) и өлеңдік емес (проза). Әул баста жоралғылық және сакралдық, сондай-ақ, көркем мәтіндерде өлеңдік форма үстемдікке ие болып келді. Сөз саптаудың ырғақтық реттелуі "басқаларға қарағанда қоғамды ұйыстыра алатын" аса маңыздылық ретінде сезіледі, ойға оралады : "Өзінің айырықша маңыздылығы арқасында жиі және дәлді қайталауға ұшырайды. Бұл форманы есте сақтауға оңай болуға мәжбүрлейді, кез келген сөз және сөз тіркесімен айтыла салмайтын, қайта таңдаулы қолданыстармен айшықталған нәрсе оңай есте" деп атап көрсететеді М.Л. Гаспаров [609]. Өлеңдік (поэтикалық) тілдің біздің жадымызда өмір сүру қабілеті прозаға қарағанда аса маңызды және даусыз бағалы қасиеті, оның көркем мәдениет құрамындағы тарихи ілікілігіне байланысты болып келеді. Антика дәуірінде сөз өнері мифологиялық және құдай мадағы поэзиясының (мейлі ол эпопея немесе трагедия болсын) жолын басып өтіп, әлі күнге дейін өздік көркем емес, шешендік және іскерлік (Демосфен), философиялық (Платон мен Аристотель), тарихи (Плутарх, Тацит) болып есептелетін прозаға өтетін жолды еңсерді. Көркем проза (тәмсіл, мысал, ертегілер) фольклордың құрамында өмір сүріп, сөз өнерінің мінберіне өңмеңдемеді. Ол өз құқығын біртте бірте жеңіп алды. Тек Жаңа уақытта сөз өнеріндегі поэзия мен проза в искусстве слова стали сосуществовать "терезесі тең" өмір сүре бастады да, оның үстіне соңғысы суырлып алға шықты (оның үстіне XIX ғасырдың 30 жылдарынан бастап орыс әдебиетінде де тап сондай болды). Сөз өнерінде сан ғасыр басым болып келген тенденцияға XIX ғ. (Гегель, Потебня) теорияшылары поэзия мен көркемдіктен тыс прозаны қарама-қарсы қойды. Ғалымдар тек біздің ғасырда ғана өлең мен көркем-прозалық туындылардың арасындағы өзгешелікті қарастыруға ден қоя бастады. Бүгінде тек қана сыртқы (формалдық, өзіндік сөздік) емес, сонымен бірге функционалдық сәйкеспеушіліктің өлең мен проза арасындағы айырмашылығы қарастырыла бастады. Осылайша, Ю.Н. Тынянов, "өлеңдік қатардың бірлігі мен тарлығы" ұғымын енгізіп, өлең <...> өзгеріске түсетін, жаңағаратын, байығатын мәндегі "бетер сөз" болып табылатындығын көрсетіп берді: "Сөз ішкі өлеңдік қатарға енгенде <...> өте күшті, жақын қарым-қатынас пен байланыста болуы", сөздің семантикалық (эмоционалды-мағыналық) бастау көзін айтарлықтай белсендендіре түседі[610]. Өлең тілінің формасы мейлінше алуан түрлі. Ол егжей-тегжей зертелінді. Өлеңтану дегеніміз – өте жақсы қарастырылған әдебиеттану пәндерінің бірі болып табылады. Осы салаға қатысты байыпты ғылыми зерттеулерге сілтеме жасап отыратын байыпты оқу құралы бар[611]. Сондықтан да, өлеңтану ұғымдары мен терминдері (өлең өлшемінің жүйесі, бунағы, тармағы, шумағы, ұйқасы және оның түрлері) біздің кітабімізде сөз етілмейді. Өлең формасының (ең алдымен буанағы мен өлшемі) өзінше эмоционалды айтылуға ие болып, мағынамен толығады. Заманалық беделді өлеңтанушылардың бірі М.Л. Гаспаров, өлең өлшемдері семантикалық теңдесіміді болмайды. Бірқатар метрикалық формалар қатарына белгілі бір "семантикалы ореол" тән деп тұжырымдайды[612]. XIX-XX ғғ. орыс силлабо-тоникалық өлеңіне ерекше әр бергенде ұйқассыздық орын алды. Осылайша бес бунақты ақ ямб өлеңдік дрмада В.А. Жуковский аударған Ф. Шиллердің "Орлеан қызы" аудармасынан кейін (негізінен Пушкиннің арқасында: "Борис Годунов", "кішкентай трагедиялар", сондай-ақ "Ол біздің арамызда тұрды..." және "Тағыда жолығыстым..." өлеңдерінде) кейін берік орынғып, ары қарай лирикалық поэзияда (әсіресе, "күміс ғасырда") белгілі бір эмоционалды-мағыналық бастау көздің (тіптен мейлінше анықталуы қиын) тұрақты айшықталуына айналды. А.А. Блоктың ("Азат ойлар") циклі және А.А. Ахматованың ("Эпикалық мотивтері", "Солтүстік элегиясы"), И.А. Буниннің ("Далада", "Веснянка", "Үзінді", "Мәскеуде", "Эсхил", "Жексенбі") бірқатар өлеңдері және Вл. Ф. Ходасевичтің ("Маймыл", "Жолығу", "2-ші қараша", "Музыка"), Вяч. И. Ивановтың "Альпі мүйізі", О.Э. Мандельштамның "Мен атақты "Федрды" көріп тұрмын...", Н.С. Гумилевтің "Эзбектері", тап осы өлшеммен жазылған, олардың байыптылық жағынан әр келкілігі орын алғанымен, терең реңкілік, асқақтық, сырттйа сабырлы, іштей буырқануы жағынан ұқсас болып келеді. өлеңге тән қатаңдықты, сөз саптаудың "прозалық" еркіндігімен ұштастыра отырып, "әдеттегі" реалдықтағы лирикалық қаһарманға жақсы таныс жайтқа назар аударуды жүктей отырып, тағдырлық, тарихи, жалпы болмыстық аяны эпикалық құлаштылықпен қарпи алады. Бірақ та көркем прозада өзіндік айырықша және дау тудырмайтын бағалы қасиеті бар, онымен өлең өрімі біршама аз қамтылған. Проза турасында сөз еткен М.М. Бахтин автор алдында тілдің көп қырлы мүмкіндігі айқара ашылады да, бір ған мәтін боында түрлі мәнерде ой толғап, сөзін саптай алады: Бахтинше, прозалық көркемдік (өзін романда жарқырата танытқан) маңызды: "сөздің бөтен сөздер арасындағы диалогтық бағдары", өз кезегінде поэзияда түрлі сөз саптаушылық пен көп жағдайда монологтыққа бейім: "Сәйкесе ойластырылыған және айшықталған тілдік әлемдердегі көпшіліктің идеясы поэтикалық стильге табиғи қол жетімісіз болып келеді" деп атап көрсетті[613]. Бір байқайтынымыз, ғалым поэтикалық стиль турасында сөз еткенде қатаң заңдылықты емес (түрлінше сөз саптау кең орын алған "Евгений Онегин", "Ақылдың азабы", "Он екі" сынды бірқатар өлеңдік туындылар), өлеңдік форманың (ең бастысы лирикада бой көрсетін) өзіне тән тенденциясын дәйектейді. Поэзияға осылайша, сөздік экспрессияға бейіл білдірудің тәндігі туындыгерлік, сөзтуындатушылық бастау көзде айқын танылады. Ал, прозада сөздік тін бейтарап болып келіп, жазушы-прозаиктер қолданылған сөзге көбіне эмоционалдылықтан тысқары және "бейстилдік" дәйектеуге бейім болып келеді. Прозада тілдің суреттеуші және танымдық мүмкіндіктері өте толық және кең қолданыс тапса, поэзияда оның экспрессивтік және эстетикалық бастау көздеріне назар аударылады. Поэзия мен проза арасындағы осы бір функциялық айырым аталған сөздердің түпкі мағынасында – олардың этимологияларында (көне гр. сөзі "поэзия" – етістік "жасау", "сөйлеу"; ал, "проза" лат. сын емісдер "тікелей", "қарапайымнан"туындап отыр) бекемделеді. Дәстүрлі көркем сөз терминімен бүгіндері тек қана теориялық поэтиканың құрамында ғана емес, сонымен бірге гуманитарлық аяда да өзінің құрметті орынна жайғасқан мәтін сөзі өте табысты бәсекелесіп келеді.. жүктеу/скачать 2,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|