Ббк 84 Қаз 7-5 с 12 Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов с 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет
§3. Ежелгі тарихи мифтер мен әдебиет
жүктеу/скачать 2,54 Mb.
|
Хализев В. Теория литературы на казахском языке
| §3. Ежелгі тарихи мифтер мен әдебиет
Миф өз тамырымен белгісіз алыс дәуірлерге кетеді. Мифология адамзат мәдениетінің басқа формалардың өз кезегінде бірте-бірте пайда болған феномендік ілкі бастау көзін түзеді. Миф шығармашылығының бірінші кезеңі – архаикалық ру-тайпалық мифтер. Оның сипаты ұжымдық ойдан шығарудың мүлтіксіздігі басымдыққа ие болып, замана адамына тым қарабайыр, кейде тіпті абсурдты болып көрінеді. Бірақ та біздің ежелгі бабаларымыз үшін бұндай қиялдың жемісі еш күмән келтірілмейтін шынайы ақиқат болып саналған. Архаикалық мифтер дегеніміз – ілкі мәдени феномен ретінде айқын басымдыққа ие болып қана қойған жоқ, сонымен бірге қашан дін, өнер, ғылымдар мен философия пайда болғанша адамзат санасының бірден бір формасы саналып келді. Мифология (жоралғымен бірігіп) жеке адамдар мен олардың қауымдастығының тәлімі мен санасын қалыптастырудың ұйымдастырушы және бекемдеуші әлеуетті болып табылды. Шеллинг бұл дәуірлерде мифология бірден бір бағдаршам болды деген ой айтады. Архаикалық мифологияның басты объектісі – қиялда түрленген кейбірде қорқыныш пен үрей туғызатын, сондай-ақ, тәу ету нысанына (тотемге) айналған тайпаның ілкі бабасы мен жебеушісі саналатын табиғат құбылыстары: орман, дала, су рухтары болды. Кейбір жағдайда табиғи-ғарыштық күштерді (күн, ай, бұлт мифтері) адамдандырды. Архаикалық мифологияның басым формасы табиғат құбылыстарын (рухтандыра, жандандыра) кейіптеу болып табылады. Миф шығармашылығы өзінің архаикалық кезеңінде-ақ тақырыбы ғаламзат пен адамзаттың пайда болуы болып табылатын этиологиялық (себептілік) мифтерді қалыптастыра бастады. Жарқанаттың түнде ғана ұшуын австралиялық мифтер оның ағашқа соқтығып көзін шығарып алуынан деп түсіндіреді. Р.Киплинг ертегілерінде осындай мифтік сілемдер («Пілдің тұмсығы неге ұзын?» т.с.с.) ұшырасады. Этиологиялық мифтердің қатарындағы ең көп тарағаны – әлемнің қалай тұтастыққа айналғанын әңгімелеу. Архаикалық мифологияда ғарыш пен жердің пайда болуы әлдебір оқиға, жекелеген факті, кейбірде әлдекімнің жасаған әрекеті негізінде тәпсірленеді. Әлемді жаратушы кейіпінде қарға, сиыр... сөз болады. Сонымен бірге, бірқатар архаикалық мифтердің тақырыбы ретінде әлем құрылысының жағдайдан тысқары константы болып табылады. Түрлі халықтарда ұшырасатын әлемдік тау, әлем ағашы туралы әпсаналар тура осындай. Мәдениеттің дифференциялануы беки түскен кезеңде мифология дағдырысқа ұшырап: миф сыни рефлексия тудырып, өзінің өмір сүруіне шәк келтірді. Тіпті, Гомердің дәуірінде мифологиялық санада дағдырыс орын алып, құдайлар тарихы ендігі жерде өзіндік поэтикалық құндылыққа айналды деп тұжырымдайды Шеллинг. Сонымен бірге, рулық-тайпалық одақтардың күрделене түсіп, іріленіп, бірігуі кезінде мифология байығып, түбегейлі түр өзгешелігіне ұшырады. Бұрынғы рулық-тайпалық рух, әзірейіл және тотемдерден ендігі жерде құдаят және қаһармандық индвидтер үстем түсті. Мифтер политеистік, монотеистік діни санамен тығыз байланысқа ие болып (ғұрыптар мен дұғалардың, ал, монотеизмде діни ілім догматтары мен ережелерін, канонданған мәтіндерді) компоненті түзді. Көп тәңірге табынушылық туралы ұғым негіз болған антикалық мифологияны классикалық деп атау қалыптасып, бүкіл Еуропаның ортақ құндылығына айналды. Антикалық мәдениеттің құрамында мифтік тарихи дәстүр (В.Н.Топоров) еніп, мифтендірілген аңыздар мәнділікке ие болады да, миф шығармашылығының объектісіне ежелгі тарихи оқиғалар «Иллиада», «Одессея», «Энеида», ал, Еуропадан тысқары көне үнділік «Махабхарата» айналады. Сонымен бірге өтіп кеткен алтын ғасыр, одан кейінгі күміс және темір ғасырлары туралы миф біздің дәуірімізге дейін жетті. Осы дәуір туралы біз Гесиодтың «Еңбектер мен күндерінен», Овидийдің «Метаморфоза» поэмаларынан біле аламыз. Политеистік негізінде адамдар қауымының тірлігіне араласатын «құдайлар пантоены» пайда болып, халықтық эпостарда айшықталады. Мифтендірілген аңыздардың қаһармандары ретінде көбіне құдайдың ұлдары, жарты тәңірлер (гректерде – Геракл мен Тезей; үнділерде – «Махабхаратадағы» Пандавтар) көрініс береді. Осылайша мифтік шығармашылық антропологияланып және тарихтандырылып, қаһармандық сипатқа ие болады. Мифология монотеистік діндерде (иудей, ислам, христиан) белсенді этикалық реңке бөленіп, канондық, апокрифтік, фольклорлық сипат иеленеді. /Космогондық бастау көз (әлемнің 7 күнде жаратылуы), антропогония (адамзаттың Адам ата Хауа ананың өмірге келуі) т.с.с./ Тарихи ежелгі мифология өзінің сипатталған үш түр өзгешелігін, өзінің мәдени-тарихын Жаңа уақытқа дейін сақтады. Вагнердің сөзімен айтсақ, «жаңа әлем» өзінің теологиясымен, ғылымымен, саясатымен, өнерімен «мифтен шығармашылық қуат алды»[313]. Өнер мен әдебиетте күні бүгінге дейін тарихи ежелгі мифологияның сюжеттері мен персонаждары қолданыс тауып келеді. Олар өзгеріске ұшыратылып, түрлінше нұсқада кәдеге жаратылуда. Оларсыз Жаңа уақыт әдебиеті мен өнерін көз алдыңа елестету мүлде мүмкін емес. Мәселен, Гомердің «Одессеясы» Дж.Джойстың «Улисс» романына арқау болды. Көріп отырғанымыздай, тарихи ежелгі мифтер (рулық-тайпалық және кейінірек пайда болған политеистік, монотеистік) мәңгілік өмірге ойындық сипаттағы көркем-образды мәлімет түрінде ғана емес, сонымен бірге, имандылық сұранысына жауап бере алатын терең мағынаға толы әлем туралы түсініктің арқасында ие болды. Тарихи ежелгі мифологияның Жаңа уақыт әдебиеті және өнерімен байланысына қарағанда осы кезеңде туған мифология одан да терең қарым-қатынасқа ие болды. Енді осы турасында сөз ететін боламыз. жүктеу/скачать 2,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|