Ббк 84 Қаз 7-5 с 12 Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов с 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет
§2. СТИЛЬДЕНДІРУ. ПАРОДИЯ. БАЯН (СКАЗ)
жүктеу/скачать 2,54 Mb.
|
Хализев В. Теория литературы на казахском языке
| §2. СТИЛЬДЕНДІРУ. ПАРОДИЯ. БАЯН (СКАЗ)
Стилдендіру дегеніміз – бұл сөз өнерінде бұрыннан келе жатқан стильге, оның имитациясына, туындаушы нышан-белгілері мен қасиеттеріне емеуірінді және ашық бағдар ұстануы болып табылады. Осылайша, романтизм дәуірінде қаламгерлер кейбірде белгілі бір фольклорлық жанрлардың рухы мен мәнеріндегі туындыларды өмірге әкелді. Оның жарқын мысалы – лермонтовтық "Иван Васильевич патша туралы жыр...". Осы арнада пушкиндік ертегілер, П.П. Ершовтың "Бүкір аты", кейінірек,- ориентированные на былиндық стильге бағдар ұстанған А. К. Толстойдың балладалары. Стильдендіру XX жүз жылдық басындағы бірқатар орыс жазушыларына тән замана әдебиеті мәнерінен алшақ дүниелерді қайыра тірілтеді. Тап осылай, В.Я. Брюсовтың "Отты періштесі" ортағасырылық хикаятты қайталайды. Н.Н. Евреинов төңкеріс алдындағы он жылдықтардағы пьесаларында батыс еуропа театрының ежелгі дәуірін қайыра түлетті. Символизм дәуірінде стильдеу кейбірде замана өнерінің доминанты мен кіндігі саналды. Сол кездердегі мақалалардың бірінде "кемпір" деп атылып, ал стилиьдеу оның "жас та, асқан ару сіңлісі"деп сипатталды[631]. Кейінрек, 1910-шы жылдары стильдеу марапасы өте қатал. А.А. Ахматова символизм мен акмеизм арасындағы басты айырмашылық: "стидьдеу мәселесінде. Біз оны мүлдем жоққа шығардық" тұрады деп атап көрсетті; ол бұған Н.С. Гумилевта, "мысалға, бәрі байыпты болса" стилдендірудің басымдығы шығармашылықты ойыншыққа айналдыратындығына М.А Кузминнің әдеби қызметі куә"- деп тұжырымдады[632]. Стильдендіруге (онымен жуықтасатын) автордың әлдебір үлгі негізінде қайыра туындатушылығы болып табылатын еліктеу ұқсас. Еліктеу әрі шәкірттік (пушкиндік мәтіндерді тікелей қолданған Ю.М. Лермонтовтың ертеректегі поэмалары тап сондай), әрі ақыл шақтағы дербес шығармашылықтың жемісі де (А.С. Пушкин "Құранға бағыштауы" –біз в.Хализевтің бұл пікірімен келіспейміз-Ә.Ә.) болып келіп, сонымен бір мезетте стильдеуде болып табылады. Дейігпушкиндік және пушкиндік дәуірдегі поэзияда ең кең тарған форма ежелгілерге еліктеу ("антологиялық өлеңдерге"). Егер де стильдендіруде және еліктеуде автор белгілі бір көркем мәнерді пародиялық ыңғайда қолдануға талпыныс жасайды. Пародия дегеніміз – бұл өзіне дейінгі әдеби фактілердің, мейлі ол жеке туынды болысын, мейлі ол жазушы шығармашылығындағы (жанрлар, стильдік қондырғылар, орныққан көркемдік тәсілдердің) "типтік" құбылысының өңін айналдыру болып табылады. Олар не ирониялық мейірбан мысқыл, не болмаса, пародияланушыны сарказмдік табалау болып табылады. Пародиялар, әдетте, заттық-тақырыптық және тілдік (стилистикалық) жапсарлардың үйлеспеуін құрылады. Бұл барша (әрі салиқалы, әрі күлкілік негіздегі) басқалардан өзгешелігі көркемдіктен тысқары болмысқа емес, әдебиеттің өзіне бағыттылған, сондықтан мәнділігі қосалқы болып табылатын ерек жанр. Пародия тек "бейпародиялық" әдебиеттің есебінен солардың жемісінен нәр алып өмір сүре алады. Сондықтан да оны "антижанр"деп тегін атаған жоқ. Өнердегі пародиялық бастау көз кейбірде өзіне күмән тудырады. Осылайша, "Фаустың" екінші бөлімінде маскарад персонаждарының бірі (бәлкім, Гетенің өзінің ойын айшықтап): ...искусственность пародий Скромности наперекор Следует крикливой моде И причудой тешит взор, Заплетая в кудельки Золотые лепестки,-дейді. (орысшаға аударған Б. Л. Пастернак) Гетенің мақалаларының бірінде: "Біз ежелгілерден ешқашан барша асқақтықты, ізгілікті, нәзіктікті төменшіктетіп, аяқ асты еткен оспадарлықты кезіктірмейміз, егер халық бұдан ләззат алатын болса, онда ол адамгершіліктің құлдыраудың жолына берік түскендігінің нышаны",-деп осыған ұқсас ой атылады[633]. Ұлы неміс ақынының пародия туралы пікірі, біздің көзқарасымызша, кей жерінде өте қатты кететін байыпты салмаққа ие. Пародияның лайықты да, жоғарғы мақсаты – әдебиет пен өнердегі, сондай-ақ, басқа қисындағы мәтіндердегі барша өзін түгесушілік пен өлеусіреушілікті жоққа шығарып, күлкіге. Оның үстіне, пародиялық туынды өз бойына мәжбүрлеусіз көңілділіктің ізгілікті бастау көздерін, әртістік пен ойнақы жеңілдікті сіңіруге бейім. Пушкиндік дәуірдегі көптеген әдеби-дау-дамайлық қалып, кейінгі кездегі – Козьма Прутковтың ащы да, тіліп түсер қалжыңбастығы тап осындай болып келеді. Пародия жанры бүкіл әлемдік әдебиет тарихының әр кезеңінің бойынан табылады. Оның ең ежелгі үлгілерінің бірі – жоғарғы эпосты күлкі еткен көне гректік "Тышқандар мен бақалар соғысы" поэма-пародиясы (б.з.д. VI ғ.). Пародия орыс әдебиеті тарихында да елеулі орын алады. Жуковскийдің "Орыс жауынгерлері қоысндағы әнші" балладасы (1812) өте көп пародиялық үн қосуларға негіз болды[634]. Пародия 1920-шы жылдардың әдеби өмірінде сүйікті жанрға айналды. Пародиялық бастау көз оның шегінен тыс әдебиетте де көріс береді. Ол Ф. Рабленің "Гаргантюа мен Пантагрюэльі", А.С. Пушкиннің "Руслан мен Людмиласы" және "Белкин хикаяттары", М.Е. Салтыков-Щедриннің "Бір қаланың тарихы" секілді туындыларда өте айқын сезіледі. 1920-шы жылдары Ю.Н. Тынянов "Достоевский мен Гоголь (пародия теориясында)" және "Пародия туралы" мақаларында породия туралы өзіндік теорияны өмірге әкелді. Ғалым оны графика мен бейнелеу өнеріндегі карикатураның аналогы ретіндегі әдеби феномен сипатында қарастырып, пародия, ең алдымен, әдеби күрестің тетігі болып табылады деп атап көрсетті. Оның сөзінше, пародияның міндеті – "жалаңаштанған шарттылық" және "тілдік қалыпты" ашу. Тынянов "Пародиялық туынды әдетте замана әдебиетіндегі құбылысқа немесе ескі құбылысқа заманалық бағытталу болып табылады" деп жазды. Пародия мен стильдеудің жақындығы мен өзгешелігін: "... стильдеуден пародияға қарай бір-ақ қадам; стилизация, комикалық уәжданған немесе айшықталған стильдеу пародияға айналады" деп пайымдады[635]. Баяншның стильдеу мен пародиялаудан өзгешелігі қаламгерге бөгде бейавторлық болып табылатын "әдебиеттен тысқары": ауызша, тұрмыстық, ауызекі тілге бағыт ұстануында. М.М. Бахтинше, "көп жағдайда баянша дегеніміз ең алдымен бөгде сөздің қондырмасы, осы арадан кейінірек ауызекі сөз келіп туындайды" деп жазды[636]. Баяншаның ең басты сипаты – "қаһарман-әңгімешінің әңгімелік монологын туындату қондырғысы" сол сәтте, осында және қазір, өзін қабылдау кезінде туындайтын "тіріг" әңгімелесудің "имитациясы""[637]. Баяндаудың осы формасы туындыны тіріг тіл әлеміне оралтып, әдеттегі әдеби шарттылықтан бостан етеді. Баяншадағы, ең бастысы, жазбаша баяндау дәстүріндегі бекемделген тіл өкілі – әңгімешіге назар аударғанда қарағанда, алдыңғы орынға шығарады оның фигурасын өзіне тән лексикасы мен фразеологиясы бар оның дауысын шығарады. Б.М. Эйхенбаум: "Баянша принципі әңгімешінің сөзі тек қана интонациялықо-синтаксистік реңкте емес, сонымен қатар лексикалық өрнекті болуын: әңгімеші белгілі бір фразеологияның, белгілі бір сөздіктің иесі ретінде ауызша сөздегі қондырғыны жүзеге асыруын талап етеді. Осыған байланысты баянша өте жиі (бірақта қашада емес) комикалық сипратқа ие болып келеді"[638]. Оның үстіне баянша дегеніміз – бұл "тек қана ауызекі әңгіме емес, қашанда бәсең дауысты әңгімелеу үстіндегі <...> аудиториясының өз сезімін танытуына күмәнсіз бағдар ұстанған <...> баяншаның әңгімешінің әңгімелеу формасы " деп сөз толғайды замана мамандары[639]. Баяншаның озық үлгілері Н.В. Гогольдің "Диканька хуторына таяу маңдағы кештері" орыс халық тілінің тамаша білгірі В.И. Дальдің әңгімелері, Н.С. Лесковтың "Солақай туралы <...> баянша...", "Арбалған кезбе", "Таңданған періштесі"; ғасыр басындағы А.М. Ремизовтің (мысалға, "Посолоні"), Е.И. Замятиннің, Б.А. Пильняктің, Вс. И. Ивановтың, М.М. Зощенконың прозалары болып табылады. Б.М. Эйхенбаумның пікірінше, 1910-1920-шы жылдардағы баяншаға бүйрек бұрушылық прозаны билеп-төсеп, "дәстүрлі әдеби тілге көңіл толмаушылықтың" дәлелі болады[640]. Бізге таяу кезеңдерде баяншалық формаға Б.В. Шергин, С.Г. Писахов, П.П. Бажов ("Малахит сандықша"), В.И. Белов ("Вологодтың мүйісі") бет бұрды. А.Т. Твардовскийдің "Василий Теркин" поэмасына баянша нышан-белгісі айқын танылады (қазақ әдебиетінде Д.Әбіловтің «Майданбегі» ұлттық әдебиетіміздегі – баяншаның тамаша көрінісі – Ә.Ә.). Баяншалық әңгімелеудің мазмұндық функциясы мейлінше ауқымды болып келеді. Бұл жерде тоғышар қала тұрғыны мен қарапайым пенделердің санасының тар өрістілігі мен "клиштенуін" келеке етушіліктің айшықты мысалы Зощенконың новеллистикасында, бірақ өте жиі (ертеректегі Гоголь, Даль, Лесков, Беловтарда) айшықталып, әрі халықтық мәдени дәстүр құшағында шынайы көңілділікпен, өткір ойы мен найзағай тілін безеп жүрген адамдар дәріптеледі. Баянша "бұқараға өз атынан жоғын жоқтауға" мүмкіндік береді[641]. жүктеу/скачать 2,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|