Бейсенова Айгуль Аманжановна Жумасултанова Галия Азирхановна Жумагулов Елдос Танирбергенович Муслимова Корлан Саиновна Булумбаев Олжас Рахматулаевич Искаков Ельмурат Рымбаевич Темиркулов Олжас Жангабылович
Урбанизацияның қазіргі заманғы формалары
жүктеу/скачать 2,58 Mb. Pdf көрінісі
|
Лекции Әлеуметтану
| Урбанизацияның қазіргі заманғы формалары.
Урбанизация – (лат: urbus – «қала») – бұл тұрғындар мен өндірістің қалаларда шоғырлану, сонымен бірге қалалық өмір салтының таралуы. Урбанизация тұрғындар өмірінің демографиялық, әлеуметтік, экономикалық және т.б. барлық жақтарын қамтитын күрделі процесті бейнелейді. Қалалықтар сонымен және олардың жалпы халық ішіндегі үлесінің өсуі урбанизацияның негізгі көрсеткіші болыптабылады. Қалалық өмір салтының ауылдық жерлерге таралуы урбанизация (ағыл: rural – «ауылдық») деп аталады және олар қала маңындағы зоналарда кең таралған. Дамыған елдерде қала тұрғындарының көрсеткіші жоғары: АҚШ – та, Ұлыбританиыда, Жапонияда, Швецияда және Германияда қалалықтардың үлесі 75% - дан асады. (соңғысында 94%). Азия мен Африканың дамушы елдерінде қала тұрғындарының үлесі жалпы әлемдік деңгейден төмен: Ауғанстан мен Эфиопияда 11 – 14%, Египет пен Түркияда 45%. Ал Ресейде қала халқының үлес салмағы 73% - ды құрайды. Қазіргі заманғы урбанизацияға ірі қалалардың қала маңындағы елді – мекендермен бірігіп кету процесі, яғни қалалық агломерациялар тән. Қалалық агломерациялар – бұл өндірістік, әкімшілік, еңбек, мәдени – тұрмыстық байланыстармен бір территоиялық жүйеге біріктірілетін қалалардың шоғыры. Англияда мұндай шоғырлануды конурбация (лат: соп – «бірге», urbus – «қала»), ал АҚШ – та метрополис (грек: metropolis –«бас қала, астана») деп атайды. Қалалық агломерацияның құрамынан әдетте бас қаланы және қоршаған елді – мекендерді бөледі. Мұндай агломерациялар моноцентриялық деп аталады, егер орталық қалалар бірнеше болса, онда полицентриялық деп атайды. Агломерацияның шекараларын әдетте орталық пен периферия арасындағы еңбек және мәдени – тұрмыстық байланыстардың интенсивтілігі бойынша анықтайды. Көріп отырғанымыздай қалалық агломерацияның шекаралары екі сағаттық көлікпен жүру қашықтығынан аспайды, яғни радиусы 50 -60 км болып келеді. Қалалық агломерацияның шекаралары әдетте әкімшілік шекаралармен сәйкес келмейді, бұл көптеген есептеу жұмыстарын қиындатады. Сондықтан АҚШ –та SMSA (стандартты метрополитендік статистикалық ареал) есептеу бірлігі енгізілген. SMSA – ға тұрғындары ауылшаруашылығымен байланыспайтын, бірақ қалаға жақын орналасқан графтықтар жатқызылады. SMSA қазіргі заманғы қалалар бойынша дәл мәліметтер береді. Қалалық агломерацияларды бөлетін біртұтас критерилер жоқ болғандықтан олардың санын тек жуықтап анықтауға болады. Дүние жүзінде, негізінен дамыған елдерде олар бірнеше мыңдап саналады (Ресейде – 100- ден астам). Әлемнің ірі қалаларындағы адам саны бойынша келтірілген мәліметтер де, сәйкес агломерациялар бойынша мәліметтер болып табылады. Біркелкі аумақтағы моноцентриялық агломерациялар сәулелері – транспорт бағыттары бар теңіз жұлдызы түріне ие. Мысалы, Мәскеу агломерациясында мұндай сәулелер 11, ал Санк – Петербургта – 6. Өзендердегі және теңіз жағалауларындағы агломерациялар шығыңқы формаға ие (Волгоград, Пермь). Агломерацияға орталық пен периферия арасындағы маятниктік еңбек миграциялары тән. Мысал ретінде Мәскеу агломерациясын алсақ, Мәскеуге жұмысқа күн сайын 700 мың, ал Мәскеуден облысқа 200 мың адам шығады. Дамыған елдердегі агломерацияларда субурбанизация процесі, яғни орталыққа қарағанда қала маңындағы елді – мекендердің тез өсуі байқалады. Бұның бірқатар себептері бар: орталықтардағы жер учаскесінің және тұрғын үйдің бағасының өсіп кетуі; нашар орта; қала маңындағы зоналарда көлік қозғалысынң жеңіл болуы т.б. Агломерациялардың орталықтары маргиналды тұрғындардың мекеніне (АҚШ – та олар негрлер, мексикалықтар, пуэрторикалықтар т.б.) айналып барады. Тұрғындардың қала маңындағы елді – мекендерге қашуы өндірістің сонда ауысуына әкеп соқтырады. Дамыған елдерде агломерациялық процестер жалғасуда, яғни жекелген агломерациялар бірігіп мегалополистер (грек: megalu – «үлкен», polis - «қала») айналуда. АҚШ – та мұндай мегалополистер үшеу: Солтүстік – Шығыс немесе Атланттық (Бостон Вашингтон), оның ені 200 км – ге, ұзындығы 1000 км – ге созылады, тұрғындар саны 50 млн адам; Көлдер маңы (Чикаго – Питтсбург) – 40 млн адам; Тынықмұхиттық ( Сан – Франциско – Сан – Диего) – 20 млн адам. Алайда жапон мегалополисі Токайдо «лемдегі ең ірі болып саналады, мұнда 60 млн адам, яғни ел тұрғындарының жартысы тұрады. Батыс Европада да көлемі жағынан кіші болғанымен бірқатар мегалополистер бар. Англияда Лондон, Бирмингем, Ливерпуль және Манчестер агломерациялары бір мегалополиске бірігіп кеткен, бұл жердегі тұрғындардың жалпы саны 35 млн адам. Париж, Амстердам және Кельн қалалары арасында, Францияның солтүстігін, Бельгияны, Нидерландыны және Германияның Рейн маңындағы ауданын қамти отырып, мемлекетаралық мегалополис қалыптасуда. Осылайша, урбанизацияның жаңа формалары – территориялар, белдеулер, зоналар қалыптасады, оларда ауыл мен қала арасындағы шекара жойылады. жүктеу/скачать 2,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|