Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

Бижан Ж. К.

қыздары 

-  Әлия 

Моладағұлова мен мәншүк мәметованың қаоыры

басына  барып  тағзым  етті.  Сол  аумақта  тұратын  Отан  соғысына

қатысушылармен  умытылымае  кездесулер өткізіп,  сапар барысы

жайында бірнеше репортаждар берді. Жастар арасында аға үрпақ 

қызметін  қурметтеу  мақсатында  республикалық  теледидардың

теледидар

керсету

деп ұғамыз. 

.  .

Елбасы  Н.  Назарбаев айтқандай өміршең өзіндік даму моделі

орныққан  тәуелсіз  Қазақстан  әлемдік  еркениет  ортасында  бұдан

әрі  де  көрнекті  орындарға  ие  болады.  Отанымыздың  дамуы

барысындағы  жан-жақгы  ішкі  және  сыртқы  саясатымызды

түндыратын  қапың  қауымның ортақ пікір  алмасуына өз үлестерін

ifor.vfa  ынтызао.  шындық  пен  адалдық,  адамгершіпік  пен  достық

журналистер

деп ойлаймын.

Сұхбатыңызға рахмет.

Г

үлвира Байханова, 

«Руханият» газеті,

4.03.2008 ж.

Ой толқыны (I белім)

ЕЛ ТЫНЫСЫ ҮШІН 

(деректі ақпараттық сұхбат)

Қайта

S  елі  үшін  де,  Кеңес

тәуелсіздікке  жетудің

оңтайлы  сөті  1990  жылдың  басы  болатын.  Қатты_ дауылдан 

бастапқыда  ырғалып  барып,  биіктей  түсіп  таудай  биіктікте 

айқасатын  төңіз  толқынының  алапатын  теңізшілер  ғана  біледі 

ғой.  Ал  көпшілікті  оның  жағаға  соққан  екпіні  ғана  сескендіреді. 

Жағадағы сұрапыл толқынның теңіз тереңіне бойлап барып, екпіні 

біртіндеп  тыныштанып,  жайбарақат  сусып  жатқанынын  көргенде 

көпшілік тереңціктің тұңгиық өсеріне таңцанады.

Үлкен  арпалыс  шақтағы  саясаттың  да  сондай  пөрменді 

құбылыстары теңіздей тереңдікте сүрыпталып барып сыртқа шығады 

екен-ау!  Оны  бірде  аңғарып,  еңці  бірде  бағамдай  апмай  жүрген 

шақта жоғары  мәргебелі түлғалардың ел қамын жайғастыратын іс- 

әрекеттерін бірден түсіне қою оңайға түспейді екен.

Қиыны  -   психологиялық  үдерістер.  Жан-жағыма  жасқана 

қарап,  халқымыздың  «Жүзі  жылыдан  түңілме!»,  —  деген 

тәжірибесіне  сүйөніп,  өзіме  өзім  іске  сәт  тілеп,  жоғары  лауазым 

иелерінің бірінен сүхбат алуға белімді бекем будым.

Қазақ ССР Жоғарғы  Советінің (1990 жыл  осылай  атапған)  он 

екінші  сайланған  бірінші  сессиясын  байсалды,  сезін  салмақгап, 

таразылап  сейлейтін,  орта  бойлы,  шымыр  денелі,  күмістей  ақ 

шашты  азамат,  Қазақ  ССР-і  Жоғарғы  Советінің  терағасы  Ерік 

Мағзүмүлы Асанбаев (1990-1991) қысқаша сез сейлеп ашты.

Кішіпейіл,  жүзінен  мейірімі  сезілетін  осы  жоғары  лауазым  иесі 

меніңтілегімді орындап қалар деген іштегі үмітпен езімді езім ширата 

түстім.  Жолым  болады  деп  қоямын  ішімнен.  Үзіліс  жарияланған 

кезде, оған жақын келіп, Павлодар студиясынан сессияда қаралаған 

езекті  мәселелерді  павлодарлықтарға  насиахаттау  үшін  арнайы 

келгенімді  имене  айттым.  Сезімді  тыңдап  болған  соң,  іле  кездесу 

уақытын  көмекшісі  Т.  Жүкеевпен  кездесіп,  белгілеуімді  тапсырды. 

Келесі күні келісілген таңертеңгі сағат 9.00-де үлкен мәжіліс залында 

сессия басталар апдында сүхбат алынды.

Ж.Б.  Жоғарғы  Совет  депуттары  мен  Үкімет  аралыгын- 

дағы байланыстар мен іс-қимылдарды білгіміз келеді.

Е.А.  Қазақ  ССР  Халық  депутаттарының  сайлауы  бойынша 

340 депутат сайланды.  Сайланған депуттардың  қүрамында  білікті

Бижан Ж. К.

J

кәне саяси әлеуетті азаматтар, жумысшылар, өндіріс басшылары, 

ғалымдар,  мәдениет  қайраткерлері,  әскери  қызметкерлер,  мықгы 

мамандар бар. Олардың жас шамасы өркелкі. Он екінші сайланған 

қазақ  ССР  Жоғарғы  Советінің  бірінші  сессиясында  депутаттар 

Үкімет қүрамын қүруға ерекшө маңыз берді. Олардыңәрқайсысының 

біліктілігінө,  тәжірибесіне,  өз  міндөттөрін  орындаудағы  жауап- 

көршілікпөн  атқару  дағдыларына  кеңіп  бөлінді.  Депутаттар Үкімет 

мүшелеріннің  жоспарлары  туралы  сауапдар  қойды.  Осындай 

өткір  сауалдарға  жауап  бөргән  Үкімет  басшылары  әлеуметтік- 

экономикалық  жағдайды  терең  пысықтап,  депутаттармен  және 

сайлаушылармен  тығыз  байланыста  қызмет ететіндігін  баяндады. 

Депутаттар хапық шаруашылығын еркендетудің жаңа стратегияпық 

бағытына  басымдық беру  үлкен  нәтижеге  жеткізеді  деп  санайды.

■

түрлері

алынады

ендірісті дамытудың әдістерінің бірі — нарықтық механизмді  енгізу 

екендігі айқын.

Ж.Б.  Үкіметтің  осы  багыттагы  устанымы,  айқында- 

масы бар ма екен?

Е.А. Өндіріс орындарының материалдық-техникалық базалары 

бірдей  емес.  Бірінде  техника  бар,  an  басқасында  техника  жоқ, 

баоьі  мулле  ескіоген.  Нарықтық  қатынасты  жедел  енгізу женіндегі

жұмссыздар

жағдайдың

болуына  байланысты  енідіріс  орындары  нарықтық  қатынасқа 

біргіндеп  кешіріледі.  Олай  болмағанда,  ендіріс  күрт  қүлдырайды. 

Соның  салдарынан  зейнеткерлерді,  студентттерді,  мұғалімдерді, 

денсаулық  қызметкерлерін  қорғау  қиындайды.  Өйткені,  біздің 

республика  әлі  де  болса  шикізаттық  бағдар  қаппында  қалып 

отыр.  Әлеуметтік  кемекке  зәру  қызметкерлердің  мұндай  теменгі

тандыру  ' 

тудырады

апмаймыз.

Ж.Б.  Тыгырықтан ииыгудың

Е.А.  Эрине,  бар.  Үкімет  Қазақ  ССР  Жоғарғы  Советі 

комитеттерінде,  комиссияпарында  және  сессияларында  жасаған 

есептерінде 

қиындыі^ан 

шығудың 

амапдарын 

баяндады

Мәсепен,  Үкімет  зейнеткерлерге,  студенттерге  және  жүмыстары

Ой толқыны (I бөлім)

қымбаттауды

ған^ч

Халықгың  табысын  индекстеуді  мемлекеттік  бюджет  есебінен

жасамақшы. Сонымен қатар, индекстеу мақсатты қорлар қаржысы, 

кәсіпорындар мен қоғамдық ұйымдардың табыстары есебінен іске 

асыру көзделіп отыр. Сөйтіп, нарыққа ену кезінде ізгілік бағытында 

жүмыс жүргізіледі.  Атап  айтқанда,  қазіргі  қиыншылықтарды  жеңе 

отырып,  отын-энергетика,  металлургия,  химия  және  машина 

жасау кешендерін дамыту жөнінде белсенді іс-шаралар басталды. 

Осылай  жұмыс  істеу  үшін  өнідірістің  әр  саласына  қатысты  заң

актілерінің тұтас пакеті әзірленеді.

Ж.Б. 

Өтпелі  кезеңде  жоғарыдан  төменге  дейінгі

мемлекетік, қоғамдықжане өндірісітік құрылымдар жұмыла

еңбек етуінің ерекиіе маңызы бар гой.

Е.А.  Әрине!  Жаңа  экономикалық  қатынасты  жедел  жүйелеу,

нақгылау қиынның қиыны. Апдымен мамандар даярлау мәселесін

тиянақтауымыз  қажет.  Өйткені,  қазіргі  кадрлардың  психологиясы

мен  білімі  бұрынғы  шығыны  көп  экономика  жағдайында  қызмет

етті.  Олар  ұзақ  жылдар  бойы  қалыптасқан  еңбекке  жумылу

дағдыларынан  арылуы  үшін  жаңаша  білім  алып,  өндірістік

қатынастың жаңа түрін үйренуі  шарт.  Оларды  қайта даярлау үшін

Үкіметке  маркетинг,  менеджмент,  лицензиялау,  информатика

түрлерінде

қаракеттері

Нарықтың  қатынастың  өтпелі  кезеңі  -   1991-1992  жж.  жаңа 

экономикалық  қатынастың  қалыптасу  кезеңі  осы.  1991  жылдан 

бастап  жаңа  салық  жүйесі  енгізіледі,  банк  кредитінің  ставкасы 

арттырылады. Одан әрі халықгық шаруашылықтың материалдық- 

қаржылық жағдайын күрт жақсартуға қадам жасапады.

Ал нарықтық қатынастың жедел дамуы кезеңі -  1993-1995 ж.ж. 

Мемлекет мүлкін жекешелендіру,  өндіріс қурылымдарын ілгерілету 

жұмысы  басталады.  Бұл  уақыттарда  ұжымдық,  кооперативтік, 

меншіктер  пайда  болады.  Мемлекеттік  кәсіпорындарды  сатып 

any  күқығы  негізінде  арендаға  беріліп,  акционерлік  қоғамдарға 

айнапдырылады.  Сонымен  ірге,  шағын  кәсіпорындар,  отбасылық 

және жеке меншік үжымдары  қүрылады.  Бұл, әрине, бір-екі жылда 

емес,  10-15  жылдар  шамасында  жүзеге  асуы  тиіс.  Осылардың 

бәрін  депутаттар  мен  Үкімет  мүшелері  ел  ішіндегі  жағдайларды 

тікелей  бақылып,  зерттеп  жүзге  асыруы  тиіс.  Оларды  орындау

Бижан Ж.  Қ.

viLiiH 

«Қазақстанның  экономикалық  дербестігі  мен  егемендігі 

жағдайында  алдағы  бесжылдық  кезеңге  арналған  экономикалық 

және әлеуметтік бағдарламасы» жасалды. Бағдарлама 1991 жылғы 

Казак ССР Жоғарғы  Советінің сессиясында талқыланып бекпіпеді. 

Үкімет  басшысы  ¥.  Қараманов  жолдас  осы  сессияда  нарықгық 

экономикаға кешу барысын  КСРО Жоғарғы Советінің сессиясында 

қаралған  Одақгық  үкіметтің  қүжаты  негізінде  баяндады.  Бүл 

кужаттта  мемлекеттік  меншіктің  60  пайызға  жуығы  жеке  меншік, 

үжымдық  меншік,  акционерлік  қоғам  және  т.  б.  меншік  түрлеріне

көшетіндігі белгіленген. 

_  ■-

Мемлекетгік  органдарда,  өндіріс  орындарында  басшылық

қызмет  атқарып  жүрген  және  білікті  мамандар  мен  тәжірибелі 

жүмысшы  депутаттар  бүл  қүжаттың  орындалуына  күмән  кеітгірді. 

Олардың  пікірлерімен,  әрине, 

санасуымыз  қажет.  Әсіресе, 

әлеуметтік  дамуды  қамтамасыз  ету  үшін  белгіленген  мөлшердегі 

қаржы  қайдан  апынады?  Алдымен,  бүл  сауапға  жауап  берудің 

тірегін іздеп табу керек. Қаржының қоры ірі өнеркәсіп орындарының 

қоржынында.  Сондықтан,  депутаттар  олардың  өз  дамуына  және 

әлеуметтік кемекке  беретіндей  қаржысы  қаншапықты толық екен? 

деген  күдіктерді  ортаға  сапды.  КСРО  бойынша  жиналған  түсімнің 

кеп мөлшерін ортапыққа ма, әлде республикапарға түсірілуі тиістігі 

нақгы шешілмей түрған осы шақга олардың күдіктенуінің жені бар.

Ж.Б.  Кеңес  Одағының  қазіргі  саяси  және  экономикалық 

дағдарыс  кезеңінде  осы  сессияда  қабылданған  Қазақ  ССР- 

де  Президенттік басқару жүйесінің  іске  асырылуы жаңаша

дамуга жол ашатын болар?

Е.М.  Бәріміз  де  осылай  болады  деп  үміттенеміз.  ырақ,

Қазақ  ССР  Президенті  КСРО  Президентіне  тікелей  бағьінады. 

Ал  қазір  КСРО  Президент')  нарықтық  экономикаға  кешуді  КСРО 

Жоғарғы  Советінің  сессиясында  депутаттар  талқысына  салып, 

демократиялық  негізде  шешіп  отыр.  Ал  Қазақстандағы  қазіргі 

әлеуметтік-экономикалық  дағдарыс  және  саяси  түрақсыздық 

жағдайында  Президенттік  билікті  нығайту  қажеттігі  аиқын. 

Қазақ  ССР-ның  Президенті  Н.Э.  Назарбаев  бюджетті  мықты 

республика  жасау  мақсатына  жүмсапуы  жөнінде  үдайы  айтьіп 

жүр. Осылай шешілгенде біздің сессияда қабылданған Қазақ ССР- 

нің Үкімет  бағдарламасын  орындауға  толық  мүмкіндік туады  деп

ойлаймын.  Президенттік  басқару  жүйесін  жетілдіру  үшін  оның

қуқыктары заңдастырылуы тиіс.

Ой толқыны (I бөлім)

a

Әсіресе,  бұл  құрылым  экономикалық  дағдарыс  салдарынан 

злде  кедейшілік көбейген  шақта  өте  қажет.  Социапистік жоспарлы 

жономика  мен  әкімшілдік-әміршілдік  жүйө  дағдарысты  еңсеруге 

мүлдем  қауқарсыз  күйге  түсті.  Этностық  қозғалыстар  туындай 

Застады.  Қазақстандағы  өкілді  органдар  мен  жергілікті  атқарушы 

Зил ік органдары дағдарысқа тәтеп бөрөапмай жүр. Биліктің осындай 

элсіздігінен Қазақстанның дағдарыстық үдерістер қүрсауынан шығу 

мүмкіндігі  жойыла  бастады.  Сондықган,  нақты  саяси  ахуапды 

шешетін,  халықтың  демократияны  таңдауына  жауап  беретін, 

алдегі саяси және экономикапық түрақтылықты  қамтамасыз  ететін 

Президенттік билік қажет  болды.  Қазақстан  қоғамындағы  осындай 

нақгы  талапқа  сай  болу  үшін  Қазақ  КСР  Жоғарғы  Советіндө  Н.Ә. 

Назарбаев 1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ ССР-ның Президенті болып 

^айланды. Бұл саяси байлам -  еліміздің Қазақ Кеңестік Социалистік 

\лазмұндағы  саяси  жүйенің  ықпапынан  біртіндеп  бөлініп  шығуға

мүмкіндік беретін жаңа саяси жүйе.

Сөйтіп, жаңа нарықгық катынастарға тән  жаңа қоғамдық-саяси 

жүйенің  іргетасы  Қазақстанда  Президент  қызметінің  енгізілуімен 

қаланды 

деп 

есептеуге 

болады. 

Халық  депутаттарының 

демократиялық саяси жүйеге қарай түбегейлі бетбұрыс жасауына 

1990 жылғы 25 қазанда қабылданған «Қазақ КСР-інің Мемлекеттік 

Егемендігі  туралы  декларациясы»  тірек  болды.  Декларацияда 

Казақстанда  алғаш  рет  билік  тармақтарын  заң  шығарушы, 

атқарушы  және  сот  тармақгарына  белу  қағидалары  енгізілген. 

Президентке  республика  басшысы  ретінде  ең жоғарғы  әкімшілік- 

атқару билігі жүктелді.  Осы  құжаттан  бастап  Қазақстанда  шешуші 

мемлекеттік  билік  -   Президент  қолына  тиді.  Сонымен  қатар, 

Декларацияда биліктің негізгі тірегі  Қазақстан хапқы екендігі және 

билікгің  негізгі  органдары  халық  атынан  қызмет  ететіндігі  атап 

керсетіпген.  Билікгің халық алдында толық жауаптылығы  осылай 

белгіленді.  Сейтіп,  Қазақ халқының ғасырлар  бойы  аңсаған  асыл 

арманы жүзеге  асты.  Қазақстанда биліктің жаңа түрі -  Президент 

институтын терең экономикалық және өлеуметтік, саяси дағдарыс 

жағдайында қалыптастыруға тура келіп отыр.

Ж.Б.  Ерік  Магзұмұлы,  ел  тынысы  жайпы  берген 

сухбатыңызга ризамыз, рахмет, табысқа жетіңіздер!

Режиссөрі Үмітжан Сәдуова

Операторы  Төлеген Ахметов

23 мамыр  1990

 ж

Бижан Ж.  Қ.

ӨЗІМШІЛДІКТІҢ САНДЫРАҒЫ

(эксклюзивті сұхбат)

Еліміздің  баспасөз  қуралдары, 

оның  ішінде,  «Егемен

Қазақстан

Қазақ  КСР-інің

Мемлекеттік  егемендігі  туралы»  декларация  қабылданганы 

жөнінде  жарияланды.  Осы  күн  -   Республика  күні  болып 

мерекеленсін  деген  ұсынысты  сессияда  келесі мәселе ретінде 

көтерілетіндігі  депутаттардан  үзіліс  кезінде  естідім.  Қазір 

бұрынғы  Одақ  кезіндегі  кәсіби  мерекелер  бұрынгыша  аталып 

өтілуде. 

Бүл  мәселе  Егемендік  алуымызға  байланысты 

реттелетін  болар.  Қазір  бұрынғы  Кеңес  Одагының  қурылған  7 

қараша  -   ¥лы  Қазан  мерекесі  туралы  Одақтың  қүрамындагы 

барлық  республика  бойынша  да  оны  енді  атап  өтуді  тоқтау 

жөнінде  саналуан  пікірлер  айтылып  жүр.  Осындай  ойларга 

байланысты өз пікірін білу мақсатында сессия жүмысының үзілісі 

кезінде Қазақ ССР-ыЖогаргы Кеңесінің депутаты, Қазақстанның 

Халық жаушысы Қадыр Мырзалыга жолыққан едік.

Ж.Б. Қазақстан тәуелсіздігін алып, енді гана өркениетті 

елдер  қатарынан  орын  ала  бастаганымызда  қазақтар 

дербес  ел  болып,  басқа  халықтарды  біріктіре  апмас, 

сондықтан,  бүл халықты бұрынғы КСРО-ны қайта қурудың 

багытына  тез  түсіруге  болады  деп  ойлайтындар  шыга 

бастады.  Өйткені,  КСРО  алемдегі  ірі  державаның  бірі, 

алпауыт  ел,  жақсы қоғам  деп келген қазақстандықтардың 

бұрынғы көзқарастары әлі де болса езгере қоймаган дейтін 

пікірлер үстемдігін жойған жоқ.  Осы түргыда өзіңіз сияқріы

белгілі

Қ

түсінігімше,  жақсы  қоғамда,  тұрмысы  жақсы  елде 

р  ғанибет,  оның  әр  күні  мейрам,  мереке  деп  есеггп

Ал  енді  бір  күндерді  атап  өтілетін  болса,  ол  ерекше 

тарихи 

жағдайдан туындайды. Бұлардың бәрі біз енді тарихи көзқараспен 

пайымдап,  қарастырып  жатқан  мәселелеріміз.  Бұрынғы  одақтың 

басқа  республикасы  халықтарының  алдыңғы  қатарында  жетпіс 

жылдан  астам  уақыт  бойы  коммунизмнің  морапьдік  кодексінде 

айтылған  елге  адалдық  турапы  ұстанымға  ұйып  келдік.  Қазір

Ой толқыны (I бөлім)

зан

Қазан  революциясына  деген  көзқарас  мүлде  өзгерді.  Осы  Қазан

революциясы  Рөсейді  капиталистік  взгідөн  қүтқарды  дөген 

қызылдық  пікірлерге  ресейпікгердің  өздері  басқаша  кезқараспен 

қарайтын  болды.  Нағыз  революция — ақпан  рвволюциясы.  Ресей 

халқы  бұл  революция  Ресейге жақсылық әкелген  жоқ.  Керісінше, 

бұл  нағыз  революция  емес — қантегіс,  азамат  соғысы,  ақтар  мен

қызылдардың текетіресі дейді.

Олар  осылай  десе,  негізінен  бұл  Қазақстан  жасаған

революция  емес.  Біз  тарихи  жағдайға  байланысты  үлкен

империяның бір  отары  болғаннан  кейін,  патшапық Ресейге деген

халык^ың реніші,  екпесі қара қазандай болған еді ғой.  Сондықтан,

біздің  халқымыздың  отаршылдық  бұғаудан  арылуға  жаңа

қүрылатын  мемлекет,  қоғам  бостандық,  еркіндік  әпереді  деген

ниеті  болды.  Осыған  байланысты  Қазан  революциясын  Қазақ елі

қолдағаны  рас.  Қай жағдайда  болса да  адам  әділетті  болу керек.

Қазан  революциясының  белгілі  дәрежеде  Қазақстанға  әкелген

үмытуға  болмайды.  Қазақстанда

дамыту

еліміздегі қ 

ой.  Алайда

біздің Қазақстанныңжағдайы қалай болар еді 

эр еді. Әдетте тарихи формацияларды айына 

әкелгендігі дүрыстыққа жеткізбегендігін  керіг

жүрміз.  Бір  кезде  біз  феодализмнен

аттап етіп жеттік деп мақганып та жүрдік.  мұның дұрыс еместіпне 

кезіміз  жетті.  Социалистік  қоғам  ұлттық  дамуға  бегет  болды. 

¥лттың  аса  кернекті,  зиялы  қауымының  еркіндік  турапы,  халық 

болып  дамуы  туралы  ойларын  зиянды  деп,  тұтқындады,  жала 

жауып, жазықсыз елтірді,  қыршынынан қиды.

Ж. Б. Бул биліктің ұстанымдық қатесі ме, әлде қоғамдық

бағытты жете зерделемегендік пе?

Қ.  Мырзалы:  Әдетге  тарихи  формацияда  айына,  күніне, 

толғағына  жеткізбей, 

апыс  болашақгы 

хапықгар, 

адамзат 

кундылыкгаоына  жете  пайымдамай  бір  ғана  халықтың  мүддесіне

жүмыс  істеудің  дұрыс  емес 

отырмыз.  Пролетариаттың

елде

орнатуға  болатындығы  туралы

большевиктер 

партиясының 

кейінгі 

басшылары 

одақтың

Рқұрамындағы  барлық  хапықтардың  рухани  мүдделеріне  орай 

барынша  мұқият  үлгі  жасай  алмады.  Табиғатынан  бапапардың 

ауырмай  қоймайтын  аурулары  бар,  Мысапы,  қызылша  және  т.б. 

Баланың өсуінің әр кезеңінде сол аурумен міндетті түрде ауырады. 

Қоғам  да  солай,  даму  барысында  осалдықгы  ескермесе  міндепгті 

түрде  күйзеліске  үшырайды.  В.  И.  Лениннің  «Солшыпдықтың 

балалық  ауруы»  двгөн  еңбегінде  нөгізінбн  осыны  меңзеген. 

Жалпы  капитализм өтпелі  кезеңде  кесірді  көп  көреді.  Біз  қазір  сол 

капитализмнен  өтпегеніміздің  қиындығын  бастан  кешіп  келеміз. 

Капитализм деген -  тасбауыр қоғам.  Ол  адамды еңбекке үйретеді, 

дағыдаландырады. Социализмнің: «Еңбек егпеген ішіп жемейді», — 

деген  үстанымы  болды.  Осы  ұғымның  арғы  тегі  капитапизмде 

жатыр. Ол достық, туысқандық деген түсініктердің езін реттейді.  Біз 

Еуропаға  барғанда  олардың  езара  қарым-қатынастарын  кергенде 

күлетінбіз. Олар достарын, туысқандарын үйіне шақырып бір шәйнек 

шәй бермейді екен деп  күлетінбіз.  Қазақтың «Күлме досқа -  келер 

басқа», -  дейтін әзілдей отырып шындықты  нүсқайтын сезі бар ғой.

Ife C * 

Бижан Ж. Қ.

біздің басымызға келді

үйінде

қонақ күтуге шамасы бар ма, жоқ па,  соны ойлайды.  «Алмакгың да 

сапмағы бар», «Еруліге қарулы», -  дейтін қазақпыз ғой.

Жоғарыда 

айтқанымдай 

социалист 

қоғамнан 

керген 

зиянымыз аз емес. Сондықтан,  ол  қоғамнан бастарттық. Тәуелсіз 

ел  болу,  езге  халыідардың,  жалпы  адамзат  қундылықгарын, 

ез  халқының  қундылыктарымен  салыстыруға  мүмкіндік  береді. 

Өзгелермен  рухани  бәсекелесікті  тудырып,  адамгершілік,  ізігілік 

жолындахапқымыздыңқасиетін, қабілетін керсететіндеңгейгежету

мақсатымыз.  Өндірістік қатынастар  жасау  мүмкіндігімізді  жасау -  

дамудың сара жолы. Содан әрі экономикалықтәуелсіздікгің қамын

алады

қабілеттілікгің  керінісін  береді.  Қазақ

дәстүрге

кейбір басшылардың қалдығы әлі де болса КСРО-ны қайта қүрамыз 

деуі  халықтар  тарихына  үңіле  білмеудің  сапдары,  езімшіпдіктің

түсінемін

Режиссері Үмітжан Сәдуова 

ператоры  Төлеген Ахметов

1990 ж.

ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ 

\   \ 

НЕГІЗДЕРІ 

(деректі ақпараттық сухбат)

Аккредитациядан  өткен  соң,  1991  жылы  желтоқсанда

Қазақстан  Республикасы  Жогарғы  Советтің  төрағасы  болып

сайланган,  экономика  гылымдарының  докторы,  Серікболсын

Әбділдинге  жолығып  сухбат  беруін  өтіндім.  «Жаңа  гана  бір

түсіруиіілер  тобына  сухбат  беріп  едім,  бір  күнге  бір  сухбат

жетеді  гой,  -   деді,  баритон  даусымен  салмақтанып,  жүзіме 

қарады.

Бурынгыдай  емес  мен  де  дөйлер  арасындағы  қарым- 

қатынасқа икемделе бастагандаймын.

Олар  Республикалық  теледидардың  қызметкерлері.  Мен 

Павлодар  облыстық  телерадиокомпаниясының  өкілімін.  Әр 

тележурналистің  өзінің  көрермендері  бар.  Көрермендердің 

бәрі  бір  мезгілде  Республикалық  эфирді  көре  бермейді.  Ал 

павлодарлықтар  менің  эфирге  шыгатын  уақытымды  біледі. 

Сонымен  қатар,  қазіргі  нарықтық  қатынастың  енді  ғана 

экономика  босағасын  аттай  бастаган  кезеңінде  Павлодар  Нан 

комбинатының  басшылары  біздің  топтың  іс  сапарына  қаржы 

белді,  керермендеріміз сессия дан репортаж күтіп отыр дедім.

Риза піиіінмен маган қарады да кәне келіңдер деп,  тілегімзді 

қош  алды.  Қас  қағымда  іс  сапарымызды  өтеген  Павлодар  нан 

комбинатының  директоры  Айнабай  Жортуыловтың,  бас 

бухгалтері  Бақыт  Нурымовтың  және  өзімнің  керермендерім 

алдында уялмайтындай сухбат жасауға бекіндім.

Ж.Б.  Серікболсын  Әбділдаулы,  мемлекеттілігіміздің

сәйкестілігі жайында сөз қозғасақ.

С.Ә.  Бұл  арғыдан  басталатын  мәселе.  Оны  үш-төрт  минутта 

толық мәлімдеу мүмкін емес. Бүгінгі күннен бастасақ 1991 жылдың 

екінші  жартысындағы  экономикалық-саяси  дағдарысты  айтамыз 

Бүл дағдарыс билік пен  басқару жүйесінің дағдарысқа ұшыруына 

әкелді.  Бүрынғы  билік  жүйесі  теріс  пиғылдағы  пікір  таластар 

тудырды.  Көптеген  халық  депутаттары  ел  алдындағы  өздерінің 

парыздарын  дұрыс  өтеу  мақсатында  тәуелсіз  Қазақстан  құрудың

дүрыстығын моиындады.

1990 жылғы 25 қазанда «Қазақ КСР-інің Мемлекеттік Егемендігі

турапы декларациясы» қабылдануы тәуелсіздіктіңіргөтасын қапауға

негіз  болды.  «Қазақ  ССР  Пезидентінің  сайлауы  туралы»  Заңның 

шығуына  байланысты  1991  жылы  1  желтоқсанда  Президентпң 

бүкілхалықгық сайлауы өткізілді.  Н.Э.  Назарбаев Президент болып 

сайланды.  Мұның  бәрі  демократияның  алғашқы  нышандары 

еді.  Сондай-ақ,  «Қарулы  куштер  және  қорғаныс  туралы»  Заң 

қабылданды.  Осылайша  рет-ретімен  Қазақстанның  тәуелсіздіпн 

нығайтатын Заңцар қабылданып, қулдыраған экономикалық қарым- 

қатынасты  қалпына  келтіруге  негізделген  нарық  заңцары  жарық 

керді. Осы кезеңде атқарушы және сот биліісгерінің бірыңғай жүйесі 

жағдайында екілетті билік органдарының байланысы  нығайтылды. 

Халық  депутаттары  қызметтік  дамудың  жаңа  кезеңіне  түсті. 

Қазақстан тарихында депутаттар екілетті демократияны және екілдік 

билікті сақгау және нығайту атқарылымымен шұғылданытын болды. 

Сейтіп, депутаттар жергілікті жерде экономикалық және әлеуметтік 

реформаларды жүзеге асыру, жедел басқару мәселелерін шешуде 

атқару  органдарымен  ынтымақгы  серіктестік  негізінде  ықпал 

етуге  мүмкіндік алды.  Халық депутатгары  осы  мәселелердің бәрін 

ездерінің  атқарылымдық  қуқықтары,  тәртіп  нормапары,  қызмет

әдебі шеңберінде жүзеге асырады.

Ж.Б.  Еліміздің  экономикалық  твуелсіздігі  багытында

ілгерілеу  бар  ма,  осындай  мөселелерді  талқылауда  халық

депутаттарының ынтасы ңалай?

С.Ә.  Ілгері  басқан  қадамдарымыз  ширақ.  Бұл  бағьпта  алғашқы

қадамымыз  Қазақстанның экономикалық дербес дамуыньің заңцы- 

лық негіздерін жасаудан  бастапды.  Атап  айтқаңда,  езіміздің бұрын-

ғы  заңцарымызды  модельдеу  арқылы  әлеуметтік-экономикапық

дамудың нақты жүйесін жақындату әрекеті жасапды. Бүл үдеріс сырт 

қарағанда тым қарапайым. Өйткені, жаңадан қурылған Үкімег КСРО 

үсынған  бағдарламаны  республиканың  экономикапық ерекшепігіне 

сай  реттеп,  езгертілген  түрінде  жүмыс  істеуіне  мәжбүр  болып 

отыр.  Үкімет  осы  негізде  қолданыстағы  заңнаманы жетілдірді  және 

толықтырды.  Алайда,  айтуға  оңай.  Өйткені,  Қазақ  ССР  Жоғарғьі 

Совегінің  бұл  бағытта  тәжірибесі  аз  болатын.  Өэдеріңізге  белгілі 

бұрын  мұндай  бағдарламаларды  мәжіліс  сыртында  командалық- 

әкімшілік  жүйесі  жасайтын  да  оны  екі-үш  күңдік  депутаттық 

жиындарда бәрі бірдей толық дауыс беріп қабыпдайтын. Енді бүлай 

жасаудың пайдасы  шамапы болды.  Сондықтан,  бағдарпамалардың

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: