Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

деп  1925  ж.  қазақтар  тіршілігіне  риза  еместігін  көрсетіп,  ел-  ч 

жүртына  мал  өсірудің  өзінде  бүрынғыша  көзқараста  қалуға  , 

болмайтындығын ескерткен.

«Тайкелтір» өлеңінде жабы жылқысы туралы Ташкенттің ханы 

Ежен айтқан:

«...Жабы мес,  мұның өзі тулпар екен,

Жетуге жақсылыққа  іңкәр екен.

Асылы ұл да болмас,  қыз да кетер,

Тұяғы туғырдағы сүңқар екен».

Өлеңнің  мазмұнында  Тайкелтірдің  парасаты  танылады  [68, 

223]. 

• 

ч • 

. 

J

Әдеб.:  МәшЬүр-Жүсіп  Көпейулы.  -   Шығармапары.  5  том.  -  

Павлодар: ЭКО,  2005. - Б  19-20,  В.В.  Радлов. -  Е л қазынасы- ескі 

сөз: -  Алматы: Ғылым,  1994.  -  Б.  39-40.

ЖОҚТАУ ӨЛЕҢДЕР -  елдің асыл перзенті, қүрметтісі, сүйіктісі 

т.б.  дүниеден  өткенде айтылатын  өлең.  МәшГіүр-Жүсіп  Көпейүлы 

лириканың  басқа  жанрлық  түрлерімен  бірге  жоқтауды  да  өндіре 

жазған.  Олар:  «Исабек Ишан» (1871),  «Мұса Шорманұлы»  (1885), 

«Хүсайын Боштайүлы», «Камардин хазірет»,  «МүқышЖұпарүлы», 

«Хамза  өліміне»,  «Әмен  қазасына»,  «Әменді  жоқгау»  өлеңдері. 

Назар аударарлық жайт:  МәшҒіүр-Жүсіп әуелі белгілі бір адамның 

көз  жұмғанын  ескертіп  өтеді  де  іле  соған  деген  күйініш  әсерімен 

және саралау биігімен оның өмір жолын, хапқы үшін сіңірген еңбегін 

нақты деректер келтіре отырып,  кең қамтып  көрсетуге ден  қойып 

отырады. «Исабек Ишан» өлеңінде Исабектің өміржолы, қажымай 

еңбек етуі, халық қамына берілгені, әулие адам екені т.с.с. кеңірек 

бейнеленсе, әсерлілік ақынның «Мүса Шорманұлы» туындысында 

да  орын  алған.  Шығармада  нақты  тарихи  деректер  келтіріле 

отырып,  екінші  лирикалық  бейненің,  Мұса  Шорманүлының,  қазақ 

халқының  білім  мен  мәдениетке  қол  созуы,  бақытты  болашақты 

жақындатуы  үшін  қаншалық тер  төгіп,  іс  бітіргені  кең  қамтылған. 

Халық  қаҒіарманы  емірін  кең  қамту  үлгісін  әзірше  аяғы  табыла 

қоймаған «Хүсайын Боштайүлы» және кейіпкер өмірін кең қамтуда 

өзіндік  бір  биікке  көтерілген  «Мұқыш  Жүпарұлы»  туындысы 

туралы  да  айтуға  болады.  МәшТһүр-Жүсіп  өлеңдерінің  енді  бірі 

аз  ғүмыр  сүріп,  жауыздар  қолынан  мерт  болған  ақынның  өзінің

Бижан Ж. Қ.

г

Г

  ° Р ‘

Ой толқыны (II бөлім)

ортаншы ұлы Мүхаммедәменді (1888-1921) қайғырып ескетүсіруге 

арналса,  енді  бірі  («Хамза  еліміне»)  ер  жетіп,  халқына  пайдасы 

тигізе  алмауымен  де  әке  күйінішін  арттырған  кенже  улының тым 

ерте көз жұмғанын еске алуға арналған [69, 255].

Әдеб.:  Байтурсынов  А.  -   Шығ.  -  Алматы: Жазушы,  1989.  -  

Б.254;  МәшИүр-Жүсіп.  -   Шығ.  1  том.  -   Павлодар:  ЭКО,  2003.  -  

Б.238-239.

«ЖҮК -  ТАЙЛАҚҚА, -  ДЕГЕНДЕЙ, -  ЕЛ БОЙДАҚҚА» -  мәтел. 

«Мына заман» өлеңінде берілген.

«Жақсы өтіп,  бүл  күндерде жаман қалды,

Кім мұнан басын  құрттап, аман қалды?»

«Жүк -  тайлаққа, -  дегендей, -  ел бойдаққа»,

Құлға теңдік бір тиген заман болды», -  

деп  басталатын 45  шумақ шығарманың бірінші  шумағындағы 

осы  мәтелдің  мағынасы  42-ші  шумағында  толық  түсіндіріледі. 

Бір  заман  тұрақты  емес,  заман  үдайы  өзгерісте  болады.  Асан 

Қайғының:  «Кеп  айтқан  Асан  қайғы  ұзын  сонар,  деп  айтқан: 

«Қилы-қилы  заман  болар,  Қарағайдың  бастарын  шортан  шапып, 

Бақ-қүсы  шыбын  болып  (боққа)  қонар»,  -   деген  сөзі  үшінші 

шумақта  келтірілген.  Сол  сияқгы,  «Жүк -  тайлаққа, -  дегендей, -  

ел бойдаққа» -  деген мәтелді МәшТіүрЖүсіп 1885 ж. жазған «Мүса 

Шорман асы» өлеңінде де келтірген:

«...Токггау жоқ, сырғанайды табанымыз,

Қүрып түр бүған айла,  амалымыз.

Жүк -  тайлақңа, қалғандай ел бойдаққа,

Әлде қандай болады заманымыз», -

деп бай мен кедейге бірдей ықыласымен қызмет еткен Мүсаның 

емірден  озғанына  бір  жыл  өткенін  еске  алып,  ел-жүртына:  «Бой 

жетті ендігінің,  ой жеткен жоқ,  қанша жетті десең де,  әлі шала», -  

деп  заман  ағымын  бағамдаудың  мәнін  білудің  қажеттігін  айтады 

[70, 266].

Әдеб.:  МәшҒіүр-Жүсіп  Кепейүлы.  Шығармалары. -  Павлодар,

2003.1 том. -  Б.  180-300

«ИЕСІН  СЫЙЛАҒАННЫҢ  ИТІНЕ  СҮЙЕК  САЛ»  -   қазақ

мақалы.  МәшТіүр-Жүсіп  «Қазақ  мақалдарына  қатысты  деректер» 

_ ">алы  жазбасында  мақапды  сараптайды.  «Ер  туған  жеріне,  “

381

г

Бижан Ж. К.

r   тойған жеріне», -  деген  қазақ мақапының мәнін одан  әрі  кеңітеді.  "

«Қазақ  соның  айтуын  білсе  де  мағынасын  біпмейді».  Бул  уғым

хадис шарифтегі (шариф,  араб сөзі — «белгілі,  ізгі,  атақты» деген)

сөз.  «Жалған  дүниенің  жүзі  ішпек-қүшпақ...  үшін  болған-тойған

жері  болды.  Ердің  ері,  екеудің  сынығы  болған  -   жан.  Ақырет

жұмысын  қоштап,  соның  жабдығын  ойлап,  есі-дерті:  туған  жері

сонда  болады.  Ер  болмаған,  ерлік  ісін  қыла  алмаған  жұртта

қапған  жаман  жемтік  өлексені  қиып  кете  алмаған  иттей  болып,

дүние  шылығымен  алданып  қалады,  -  деп  мақалдың  мазмұнын 

айқарады.

Айтылған 

мақапдың 

өміршеңдігін 

оқырманға 

жеткізу 

мақсатында  мынадай  мақалдарды  назарға  үсынады:  «Өспейтін 

елдің  жігіті,  топ  ішінде  қүрдасын,  «қатыным!»,  -   деп  ойнайды. 

Өсетін  елдің  жігіті,  топ  ішінде  құрдасын,  «батырым!»,  —  деп 

ойнайды. Оңар елдің белгісі: Ақсақалы -  үлгісі. Оңбас елдің белгісі: 

Ақсақалы — күлкісі.  Кері кеткеннің саяғы, далада жүріп тебіседі.

Күні  кеше  Сарыарқада  қасиетті,  шарапатты  болып  өткен 

Исабек  (Ғайсабек)  ишан  айтып  отырады  екен:  «Байлық  мүрат 

емес,  жоқгық  үят  емес!  -   деген  қазақтың  ғұмыр  тәжірибеден

I 

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Щ

түйіндері

Қүлақ

кез  көрмек.  1928-ші жыл — үлу жылы,  байлықтың  мұрат еместігін

көзінен керіп, нанды», — дейді Мәшһүр-Жүсіп. Осы мақалдар «Иесін

сыйлағанның  итіне  сүйек  сап»,  -   деген  мақалымен  мазмүндас 

екендігін айтады [71, 291]. 

' 

•

Әдеб.:  МәиіГіүр Жүсіп  Көпейұлы.  Шығармалары.  5  том.  -   Б 

68

-

100

.

«ИТ  СЕМІРСЕ,  ИЕСІН  ҚАБАР»  -   мақап.  МәшҒіүр-Жүсіптің

«Қазақ түбі»  (бірінші  нүсқа)  шығармасында  адамзат жаратылысы

жайында  баяндалған.  Онда:  «Нүх  пайғамбардан  Аптыншы

заманына  дейін  жұрт  әуелден  мүсылман  (пұсырман)  еді.

Алшынның  заманында  алаң  болды.  Алаңдықпен  түрмады,  ылаң

(елең)  болды.  Ата-бабаларының жол-жобасынан  айырылды.  «Ит

семірсе, иесін қабар», -дегендей күй болды», -  делінген. МәшҒіүр-

Жүсіп  қоғамдық  мәселенің  күрделі  түстарын  түсіндіруге  ерекше 

ынта қойған [72, 299-300].

Әдеб:  Мәшһүр Жүсіп  Көпейулы.-  Шыгармалары.  8  том.  - Б

3-4

Жанарыс  -   Керей  -   Ашамайлы  Керей  -   Тарышы  -   Қурсары. 

Құрсары  (Көрсары),  Ақсары.  «Төрт  сарының  нәсіл-жүрағаты: 

«Орысқа  қарамаймыз!»,  -   деп  Алатау,  Алтай  тауларынан  асып 

кеткен.  Олар  бұл  күнде  Қытайға  қарап  қалды:  «Мейлінше  бай 

болған,  бодансыз  Керей  атанды»,  -   дейді.  Қүрсары,  Ақсарыны 

Тұрлыбек  Ақмола  облысына  орналастырған.  Қызылдар  келіп, 

үжымдастыру  жасап,  байлардың  малын  тартып  ала  бастаған 

тұста да Қытай мен Монғолияға өткен көп керейлер бар. Солардың 

бірқатары Қазақстанға қайта қоныс аударды. Павлодар облысында 

да тұратын керейлер бар.

Мұхамеджан  Тынышбайүлының  1925  ж.  Ташкент  қапасында 

Қырғыз мемлекеттік шығыс баспасынан  шыққан «Қазақ шежіресі» 

жинағында:  «Монгол  тарихшысы  Санан-Сесеннің  деректері 

бойынша  монғолда  Шыңғыс ханның кезінде үш топқа  бөлінген.  I. 

Еке-монғол  (үлы  монғолдар).  2.  Су-монғолдар  немесе  татарлар 

(маңғыт,  үңғүт,  шүршіт).  3.  Керейлер.  Аристов  керейлер  Қытай 

тарихында 9-ғасырда үшырасатынын түжырымдайды». Осындағы 

ҚСЭ-ден  қосымшада:  «Шежіре  деректеріне  қарағанда  Керей: 

Абақ  Керей  жэне  Ашамайлы  Керей  деп  аталатын  екі  үлкен 

тармақган түрады».  «Абақтан тараған ұрпақтар -  он  екі  арыс ел. 

Олар:  Жантекей,  Жәдік,  Қарақас,  Шұбарайғыр,  Ителі,  Шеруші, 

Шимойын,  Меркіт,  Молқы,  Көнсандық,  Жастабан,  Қүлтайболат». 

Бүлар  негізінен  3  мемлекеттің  (Совет  одағы;  Монголия,  Қытай) 

шекаралық  аймағын,  батыста  Қаба,  Күршім  өзендері  мен  Қара 

Ертістің басын,  Солтүстік-батыс Алтайдың күнгей  бетін,  Шығыста 

Монголияның Қобда өлкесінен,  Баян-өлгей аймағынан,  оңтүстікте 

Сауыр  тауының  күнгей  жағын  мекендейді.  Ашамайлы  Керей: 

Сибан,  Балта,  Көшебе,  Тарышы  деген  ру  тармақтарынынан 

қүралған.  Семей,  Солтүстік  Қазақстан,  Қостанай,  Омбы,  Ақмола 

облыстарын мекендейді [73, 314].

Бижан Ж. К.

С. ТОРАИҒЫРОВТЫҢ ТҮЛҒА Л Ы Қ 

ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫНДА ЖАРИЯЛАНҒАН

ҒЫЛЫМИ  ПУБЛИЦИСТИКАЛАР

«АЙҚАП» БАСҚАРМАСЫНА ХАТ» — мақала

С.Т.  «Айқап»  журналының  басқармасына  хат  жолдауына 

кісітану, кісілікті болу, өзара сыйластықжәне аруақты сыйлау сияқты

ұлттық құндылықты сақтай білген татар журтының іс-әрекеттеріне

ризалық  сезімі  түрткі  болған.  Бул  хат:  «1913  жылғы  октябрь

жұлдызының 26-да  Троицкідегі  «Русско-татарская  школдың»  бас

учителі Латифолла мырза Ғабдулғазизов дүниеден қайтты. 29-шы

октябрьде,  бейсенбі  күні  жаназасы  оқылып,  аса  қадір-қүрметпен

жамбасы  жергө  тиді»,  —  деп  басталады.  Одан  әрі  хатта  бас

учитель  Ғабдулғазизовтың  татар  жұртының  жас  жеткіншектерін

оқытумен бірге, ересек балаларға берген білімі мен тәлімі, Троицк

шаһарындағы  игі  істерді  ұйымдастырып,  олардың жүзеге  асуына

себепші  болғандығы  еске  алынады.  Ғабдулғазизовтың  жасаған

жақсылығын  керген  татар  жұрты  оны  қадірлеп,  жер  қойнына

беретін  күні  Медреседе  дәріс  беру  тоқтатылып,  ондағы  барлық

білім апушылар марқұмның туыстарының қайғысына ортақгасып, 

оларға кеңіл айтқан.

Қабырханаға 

ШаТіардың 

беделді 

және 

қарапайым 

тұрғындарының  кепшілігі  келгендігі  атап  керсетіледі.  Кісінің 

кеп  жиналғандығын  С.  Т.  хатта:  «Жаназасына  жер  қайысқан 

кісі  жиналды»,  -   деп  бейнелейді.  Қабырханаға  келгендер  Л. 

Ғабдулғазизовтың  Троицк  қаласындағы  білім  беру  сапасында 

атқарған елеулі істерін еске алып, оның есімі кептің кеңілінде ұзақ

Сұлтанмахмұт

баяндапады

жүрт балапарын оқытушының қадірін қалай біледі», -  деп

түиіндеиді. Осылаиша татар хапқы

кәсіпкерлер

тұта

қадір

Хатта

Қостанай  уезі

\> ч , 

Ой толқыны (II бөлім)

Жамллиддин  мырза  Бейсенов  Қазан  қаласына  емделуге  барып, 

қайтып  келе  жатқан  жолында  дүниеден  озғанын  қазақ жұртының 

есіне салады. «Марқұм «Русско-киргизская школаның» заведующиі 

еді»,  -   дейді  автор.  Кісілігі  зор,  қазақ  балаларын  школға  алуға 

ерен  үлес  қосқан  Жамалиддиннің  қазаға  ұшырағанын  Троицк 

шаііарының көгтгеген тұрғындары хабардар болмағандығына риза 

болмаған  С.  Т.  ойын:  «Бүл  біздің  қазақга  оқытушының  қүны  не 

дәрежеде қымбат екенін көрсетеді», -  деп көңіліндегі ренішін қазақ 

жұртының  назарына  үсынады.  С.Т.  хат  арқылы:  «Ердің  еңбегін 

ел  білерлік заман  бізге де болар  ма  екен?», -  деген  сауалды  ел- 

журтына  қояды.  Қазіргі  тұлғатану  деп  ерекшелеп  жүрген  кісілік, 

кісітанушылық  ежелден  қалыптасқан  қазақ  ділінің  құндылығы 

болғанымен,  мунда  бөтен  елдің  бодандығында  жүріп,  бұйығы 

қалыпқа  түсіп,  көндігу  психологиясы  басым  бола  бастаған  қазақ 

жұртының намысын ояту мақсаты жоқ емес [74, 35,36].

***

НҮРҒАЛИ

 -  

СҮЛТАНМАХМҮТТЫ 

БІЛІМ АЛУҒА БАГЫТТАГАН ҮСТАЗЫ

С.  Т.  ЖиГіаншаға  жазған  хатында  өз  өмірбаянын  жазады. 

Әкесі Шоқпыт (шын аты Әбубәкір) кедей болғанымен қазақша хат 

таныған  адам  болғандығы  айтылады.  «Алты  жасымнан  бастап 

әкем  маған хат танытты», -  дейді.  Әкесі  оны бірде өзі,  енді  бірде 

ауыл  ішіндегі  молдаға  үдайы  оқытып  жүреді.  С.  Т.  1902-1903 жж. 

Әлі,  1904-1905  жж.  Торғай,  1906-1907  жж.  Мұқан,  1908-1909  жж. 

Баянауылда ашылған медреседегі Мағзұм деген молдадан оқиды. 

Солардың  ішінде  Мүқан  молда  әдебиетті  білетін,  біршама  өлең 

жазатын  адам  болған.  Мүқан  молда  балаларды  қазақ  халқының 

ауыз 

әдебиетімен, 

шығыс 

халықгарының 

әдебиеттерімен

таныстырады. Оған оқуға келгенде С. Т. он үш жаста болатын. Осы 

кезде  «Секілді  өмір  қысқа  жарты  түтам»  деген  өлең  шығарады, 

өзінің осы өлеңінде ол білім алудың мәнін, ақын болуға талаптануы 

туралы  ойларын,  толғанысын  жазады.  1910-1911  жж.  Шоқпыт 

(Әбубәкір)  С.  Т.  көрші  ауылдағы  Нүрғали  молдаға  оқуға  береді. 

Н.  Уфа,  Троицк  қалаларында  оқып,  сол  кездегі  жаңа  тәртіпте 

білім  алған  адам  болған.  Ол  қазақ,  татар  тілдерінде  шығатын

Бижан Ж. К.

газеттерді,  журналдарды,  кггаптарды  алдырып  оқып  жүрген.

Нұрғали  молданың  жаңашылдық  үстанымын  көріп,  оның  оқитын

әдебиеттерін, газеттер мен журналдарын оқуға машықтанады. Сол

шақтан бастап,  зерек С. Т. дүниетанымдық,  қоғамдық қатынастың

мәнін  аңғара  бастайды.  Қазақ тілінде  шығатын  газеттердегі  қазақ

халқының бодандық өміріне қатысты әрқилы оқиғалар жайындағы

фактілерді  оқыған  бала  С.  бодандықтың  нө  өкөнін,  патшалық

Ресейдің бодандықтағы халықтарды қалай бағындыру және қазақ

жөрін  толық  мемлекет  иөлігінө  өткізудәгі  іс-әрекеттерін  аңдай, 

бағамдай бастаған.

«Айқаптың»  бірінші  нөмірінде А.  Байтұрсыновтың  әз  сезімен 

айтқанда  «Өз  алдына  жұрт  болып  тұра  алатын  болмаған  соң, 

хандарымыз  халқыменен  Россияға  қосылған»  қазақ  жұртының 

берекесіз  өмірі  жайлы  сараптамасы,  «Біздің  заманымыз  өткөн 

заманның баласы, келер заманның атасы» деген дүниетанымдық, 

қоғамтанымдық  мағынасы  айқын  ұлағатты  сөзі  жазылған  «Қазақ

Крафт

Қазақ

«Принятие  киргизами  русского  подданства»  деген  кітабынан 

алынып  жазылған  тарихи  мақаласы  жарық  керген.  ШаҒімардан 

Әлжановтың «Қазақтың Сарыарқа деген жайлары» атты мақаласы 

берілген.  Онда бір миллион апты жүз алты  мың,  алты жүз сексен 

жеті  шаршы  метрді  алып  жатқан  сахараны  қазақ  тайпасы  терт 

жүз  жыл  шамасынан  бері  қоныстанып  келе  жатқандығы,  сол 

жерге  патшалық  Россияның  билігінің  соңғы  он  бес  жыл  ішінде 

қарашекпенділердің  қоныс  аударғандығы  баяндалады.  Соның 

салдарынан  қазақтар  жерінен  айрыла  бастағандығы  женіңце 

тапдау  жасалған.  «Айқап»  журналының  1911  жылғы  6-санында 

сол  жылы  2  июньде  Семей  қ.-нда  М.Дулатов  «Оян  қазақ» 

кітабы  үшін  түрмеге  қамалғаны  жарияланды.  М.  Дулатовтың 

қолындағы  татар,  қазақ  газет-журналдарын,  А.Құнабаевтың, 

А.Байтұрсыновтың,  Ғ.Қарашевтің  кіаптарын  жандармның  алыгі 

кеткені туралы деректер берілген. С. Т. жас шағынан қазақ емірінің 

осындай  мүшкіл  жағдайымен  таныс  бола  бастағандығына  Н. 

молданың азаматтық үстанымы эсер еткендігі айқын аңғарылады. 

XX ғ.-дың басында,  1911  ж.  қаңтардан бастап,  1915 ж.  қыркүйекке 

дейін Троицк қ.-дағы «Энергия» баспасынан қазақтілінде «Айқап» 

журналы  шыққан.  Нұрғали  молданың  алдырып  оқитын  газет

Ой толқыны (II бөлім)

Ш

 

Я

журналдарының

дәлел  табиғатынан  тапантты

1914  жж.  «Айқап»  журналының  редакциясында  хатшы  болуы. 

Қазақ  басылымын  зерттеушілер  оның  осы  кезде  «Айқапта» 

көп  еңбек  істегенін  атап  көрсетеді.  Сонымен  қатар,  журнал 

оның  ақындық  өнерінің  epic  алуына,  демократиялық  бағыттағы 

идеяны  батыл  жазуына  жол  ашқан.  С.  Т.  «Айқаптың»  1913  ж. 

1-нөмірінде  жарияланған  «Түсімде»  атты  өлеңінде  қазақ  епінің 

басындағы  ауыр  хал  суреттелген.  «Айқап»  журнапының  1913  ж. 

16-нөмірінде  оның Омбы  уезінен  туысқандарын  іздестіру  туралы 

«Өтініш»  хаты  жарияланған.  Журнапдың  1913 ж.  17-нөмірінде С. 

Т. «Ауырмай есімнен жаңылғаным», «Жесір әйелдің еріксіз некесін 

қию.  Әңгіменің  аяғында  «Әйелдің  зары»  деп  өлең  жазған,  осы 

нөмірдегі  оның  «Жаңа  кітап»  атты  мақапасында  М.  Дулатовтың 

«Азамат»  деген  кітабына  сын  айтылған.  «Айқаптың»  1913  ж.  19, 

20-22-24-сандарында жарияланған «Қазақтіліндегі өлең кітаптары 

жайынан»  деген  сын  мақаласында  сол  кездегі  жарияланған

өлеңдер

бейімделіп

кетіп  бара жатқанынан  қорқамын», -  деп  қазақ тілінің мәдениетін

етеді

қаласында 

«Қуран бұз

***

СҮЛТАНМАХМҮТТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСЫ

Ақынның 

шығармаларынан 

өміртану 

өзегін 

бойлауға 

жаратылысынан  бейімі,  ой  жүйесін  қүруда  қисынды  қүрылым 

жасауға  бейінділігі  (сараптай  білуі),  сез  жасамындағы  үйлесімі, 

сөз енерінің шеберлігі оны оқығанан-ақ андыздап біліне бастайды. 

С.Т.  өлеңдерін,  поэмаларын  оқығанда  осындай  ой  түжырымын 

тірек  етесің.  Зерттеушілер  С.Т.  шығармаларынан  табиғаттың 

өзгерістерін адам мінезі мен іс-әрекеттерінің қүбылыстарымен сәй- 

кестендіріп,  қоғам  езгерістерімен үйлестіріп, дүние  мен  қоғамның 

үнемі  өзгеріп,  іпгеріде  бір  қапыптан  екіншісіне  ауысып  отыратын 

дүниетанымдық  кезқарастарының  қалыптасу  қадамдарына  ден

3

й£

Бижан Ж.  Қ.

көкіректе»

қысқа, жарты түтам» —1907), «Адамдық, ар иманнан безбейтүғын» 

(«Жан қайда әділетті іздейтүғын» -1 9 0 9 ),  «Адам үлын алаламай, 

бірдей қылмай, Нағыз жауыз — байлық сөн, пейілі тар» («Байлық» — 

(1910), «Талаптының маңына жоламайсың, Талаптанып қууға өзім 

ерік»  («Кедейлік»  -   1910)  «Дүние  қызықтырған»  -   қызыл  киік, 

Бар  адам  соны  қуған  көңілі  сүйіп,  Көпшілігі далақгап  жете  апмай 

жүр»  («Дүние»  -   1912),  «Әркімнің өз  аузына  қолы  жуық,  Егер де 

өлшестіріп салсаң кірге» («Достыма үмытпастық үшін хат» —1912) 

деген  елеңцеріндегі  үғымдары  алдымен  материалдық  немесе

Л

 

Ш  

ш ш  

Ж

ж  

^  

т  

т  

т

сәтгеп

елеңдеріндегі

санапады

сипаттайтын  ұғымдар,  психологиялық  іс-әрекеттер  мәнімен 

ерекшеленді.  С.Т.  1917 ж.  күз  айында жазған  «Жас жүрек» деген 

елеңінде езінің емірінде осы кезге дейін феодалдық,  капиталистік 

қоғамдағы  әділетсіздіктердің туындайтын  себептерін  бағамдауда 

ұдайы  алданып,  адасумен  болғанын  жазады.  Кейін  осы  еленнін

үласады.

«Адасқан

^  Бүл поэмадағы кейіпкер -  бір ғана адам. Ол -  Мен. С.Т. Мен -  

кейіпкерінің  емірі  үш  кезеңце  емір  сүреді:  Мен  бала,  Мен  жігіт, 

Мен  кәрі.  Мен бала:  «Ақгайтындай дүниеге келісімді,  Асыққандай 

біреуге  жемісімді.  Күн  сайын  есіп,  барам,  толып  барам,  Ақтасаң, 

дүние,  осы  сен  ісімді»,  — деп  балалық есею  барысында  ақпейіл 

аңғал  мінезді,  сенгіш  сезімін  айтса,  Мен  жігіт:  «Мен  жігіт,  онбес-

емірді

, ьүл жаста кеп: оересі, апасым да. Алдымда 

таңдау,  Алайын  ба  мынасын.  анасын  ба?  »

деп

таңцаса

тыңдаудан

•  I  

--------і  

v w   i u i v i a   г 4 а

ұнамаиды,  Түзу деп айтқан сезім,  айтқан ойым», -  деп ез емірінің

жүргендіктен

! 

I I ------ m u v i a p r a  

Gk V I  I  C I V

ұлағаты болмағанына назаланады. С.Т. бұл поэмасында қоғамдық 

қатынастың  езгерісін  білім  мен  ғылым  негізінде  бағамдасаң 

үлағаты  енеге  айта  алатын  дәуір  тұлғасы  есетінін  меңзейді.  С.Т. 

адамдар  ез  тағдырларын  ездері  анықгауға  қабілетті  болатын

адамгершілік

Ой толқыны (II бөлім)

өнер,  ғылым,  дүние және  қоғамдық өмір  философиясы  қамтитын 

мәселелерді оқырман талқысына, назарына үсынады. С.Т.  1919 ж. 

оның осы  идеяны  жалғастырған  «Кедей»  поэмасы  жарық көреді. 

Бұл  поэманың  кейіпкері  де  -   бір  кісі.  Поэманың  мазмұны  кедей 

өмірінің  қиыншылықтары  арқылы  өріледі.  Поэмада  кейіпкер  -  

кедей  алғашқыда  феодалдық  қоғамдағы  байдың  мапын  бағып, 

байдың отыншы-сушысы  болып жалданып  күнін  көреді. Ал  Ресей 

бодандығы  кезеңіндегі  капиталистік  қоғамда  зауытта,  фабрикада 

азып-тозып  жұмыс  істегенімен  еңбекақысы  пәтерінің,  тамағының 

киімінің  төлемақысына  жегпей  сол  бүрынғы  қиындық  өмір 

жалғасады. Алайда,  қедейдің жігері муқалмайды, өмірді зерделей 

келе бақытын басқа елден іздеу үшін белді бекем буады.

С. Т. поэманың «Бақытқа жететін оңай жол» (яғни елге масыл) 

деген  соңғы  қорытыныдысын:  «Шайтан  беріп,  төмені  -   тілмаш 

болсам,  Байың түрсын,  болысың болар жорға, Жүрегімді  белгісіз 

нәрсе  қысып,  Шақырып  тұр,  мінеки,  кеттім  сонда»,  -  деп  өмірде 

болжамы таяз,  қиындықтан  шығудың  басқа  жолын  таба  алмаған, 

торыққан, біл імі жоқ кедейдіңойымен аяқтайды. С. Т. «Адасқан өмір» 

поэмасындағы  мазмүн  мен  идеяның  жапғасын,  диалектикапық 

бірлікте  үйлестіреді.  Оны  «Кедей»  поэмасының  эпигарафы  етіп

алынған,  орыс  тілінде  жазылған:  «ьсе,  что  существует  в  мире, 

есть  результат  известных  действий,  условий  и  среды.  Человек 

может  творить  эти  условия,  что  и  отличает  его  от  животных. 

На  этом  основано  все,  что  изобретено  человеческом  умом. 

Отсюда  цель  моего произведения  может быть,  пожалуй,  ясна», -  

деген  филосоиялық  түжырымдама  айқындап  түр.  С.  Т.  мүндай 

философияпық  көзқарасы  американдық  ғалым  Карл  Роджерс 

дәлелдеген:  «Жеке  түлға  теориясындағы  феноменологиялық 

бағыты  -   адам  тәртібін  оның  субъективті  қабылдауы  мен 

шындықты  тануы»  туралы  теориясымен  үштасатындығын  көруге 

болады [76, 35,36].

СУЛТАНАХМҮТТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСЫ

С.Т.  шығармапары  қазақ халқының  мәдени  іпгері дамуына, 

рухани  өсуіне  бағыт  берген.  Оның жарқын  бейнесі,  асыл  мүрасы

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: