Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

Бижан Ж. Қ.

р   аталған.  «Қоңсы»  мағынасы  негізінен  байларға  қызмет  ететін 

кедейлер  екендігін  түсіндіреді.  Ермұханның  зерделілігі,  ізденуге 

бейімдіпігінің  нәтижесінде  дәйекті  тарихнама  жазуда  жоғары 

деңгейлі жеке түлғалық танытты.

Ермұхан  өзінің  тарихнамасында:  Ру  шонжарларында  кейде 

бүрынғы  чингизидтер  де  қоңсы  ретінде  жұмыс  істеді»,  -   102, 

92]  деп  жазады.  Бүл  дерек  арқылы  бай  мен  кедей  арасында 

«сауын»

 деп аталатын еңбекақысыз жұмыс істеу түрлерінің пайда 

болғандығын  баяндайды.  «Сауын»  алғашқыда  байдың  кедей 

туысына  «туысқандық  көмек»  түрінде  атқарылған,  ал  туысы 

болмағандар бірге көшіп жүреді де «өз адамындай» жақын жүретін 

қоңсылық көмекке айналған. «Сауын» одан әрі тегін жұмыс істетіп, 

қанаудың тағы да бір түріне айналған. XIX ғ. «сауын» түрі «аманат 

мал»  беруге  айналған.  Сөйтіп,  бай  кедейге  мал  беріп,  кейін  оны 

өсіммен қайырып алған.

Одан  кейінгі  кедейлер:  егіншілер,  жатақтар  болғандығын 

түсіндіреді.  Сондай-ақ,  XVIII  ғ.  қазақ  қоғамындағы  «төлеңгіт»  деп 

аталатын  топқа  сипатама  жасаған.  Олар  алғашқыда  хан  мен 

сұлтандардың  әскери  қызметшілері  болыпты.  Тіпті,  жауапты 

елшілік  тапсырмаларды  орындауға  қатысқандығын,  алайда, 

байларға тәуелді болғандығын саралап түсіндіреді.

Қазақтардың  қайыршыға  айналғандарын  байқұстар  деп

аталғанына  да  тарихи  деректер  келтіреді. 

Ермұхан  осындай 

тарихи деректерді сипаттай келе: «...қазақ қоғамы бір-біріне қарсы 

екі  тапқа  -   бір  жағынан,  феодал  шонжарлары  -   сұлтандарға, 

билерге, бай феодалдарға, әскери шонжарлар-батырларға; екінші 

жағынан  -   қазақ  еңбекші  бүқарасына,  соның  ішінде,  бұлардың 

анағурлым  кедейлері:  байғұстарға,  егіншілерге,  жатақтарға 

және  бақташыларға  белінді»,  -   [103,  117]  деп  тарихи  ғылыми 

негізде  жікгеген.  Аталаған  қорытындыдан  Ермұханның  тарихи 

зерттеу жүмысында  ел  азаматы  мақсаткерлігін тиянақтау үшін  ең 

алдымен,  көрегендік қасиетке, дүниетану және елтану санасының 

қалыптасу  барысына  ерекше  мән  беруді  ескерткені  аңғарылады. 

Олай десек,  Ермүхан өз санасының елегінен ата-баба санасының 

өнегесін, рул ық сананың жағымды және жағымсыз жақтарын өткізуі 

негізінде  үлттық  санасы  жекеден  жаппыға  қарай  даму  сатылары 

негізінде  қалыптасқан  деген  ой  түйеміз. 

Сананың  осылайша 

қалыптасуы Ермүханның қазақхалқыныңөткені мен езі өмір сүрген

Ой толқыны (II бөлім)

кезеңіи  жан-жақты  зерттеп,  ел  мен  үлт  қамын  оилауда  әлемдік 

турғыдағы  тарихи  теориялық  негіз  жасады.  Осы  ойдың  негізінде 

біз  Ермухан  үлттық  сананы  жасаушылардың,  қолдаушылардың, 

қорғаушылардың  бірі  болғандығын  аңғарамыз.  Оның  тарихи 

зерттеулерінен  айқындапатын  үлттық  санасы  халықгың  сезімі 

ғана емес, ойы, санасы оянған өкілдерінің көшбасында болған нар 

тұлғасы,  ортаның сұңқарын таңдаушы деп бағалаймыз.

Ғалымның  жеке  тұлғалық  қасиетін  бағамдап  қарау  үрпақтар 

парызы  бола  бермек.  Халқымыз  ел  намысын  қорғайтын  саналы 

бала  өсіруге  ежелден-ақ  ерекше  маңыз  бергендігі  белгілі.  Бүл 

орайда:  «Е,  Қүдайымг бапа  бер,  бала  берсең  сана  бер,  сана 

бермесең  бір-бірлеп  апа  бер»,  -  деп  урпағын  тәрбиелеуде  тете 

ой, саяқ сезім талабын қойған.  Бұрынғылар жастарға сенім артып, 

оның  өсу-өркендеу  жолында  отаншыл,  халықшыл,  ултының 

дәстүрлі  өнегелік  қүндылык^гарын  қадірлеуді  өзідерінің  епдік, 

азаматтық  парызы  санаған.  Тарихшы  ғалым  Ермүханның  да 

түпкілікті мақсаты осылай болған.

Ермүхан  XIX  ғ.  бірінші  жартысында  Ресейге  Қазақ  елінің  бір 

бөлігі ғана сөз жүзінде бағынған еді деп, -  ойын жалғастырады, -  

ал бағынбаған бөлігі Қоқан мен  Қытайдың ықпалында болды.

Патшалық  Ресей  осы  кезеңде  қазақ жерін  тұтас  бағындыру 

әрекетіне  көшті.  Бекіністер  салды,  оған  әскери  казактарды 

қоныстандырды, 

басқару 

округтерін, 

окрупгік 

приказдар 

құрып,  қазақтың  дәстүрлі  әкімшілік  қурылымын  өзгертті.  Қоқан 

хандықгарына  шабуыл  жасап  оларды  жеңіп,  ақыры  қазақтардың 

жерін толық иеленді. «Дала уалаяты» газетінің 1895 жылғы 38, 39, 

40-шы  сандарында  «Қазақ хапқына  атадан  бапаға  мирас  қалған 

жермен  пайдалану  турасынан»  деген  тақырыпта  осы  мәселеге 

байпанысты Ресей патшасының заңдары жарияланған.

-   Бұл  деректің  берілуіне  жерді 

Ресей 

патшасының 

заңдарына  сай  пайдалануда  қазақтар  арасында  толық түсіністік, 

тілтабушылықтың болмауы;

-   қарапайым  қазақтарды  ел  ішіндегі  пысықайлар,  байлар, 

казак-орыстар, 

есімқорлар, 

саудагерлер 

зорлық-зомбылық

көрсетуінен  көптеген қазақтардың жерсіз  қала бастағаны;

-   ол  кезеңде  ұлықтарға  түскен  арыздардың  үштен  екісінде 

жерді  пайдалануға  байланысты  келеңсіздік  себеп  болған.  Газет 

үлықтардың жең ішінен жалғасу,  рулық туыстық,  пара  алу сияқты

Бижан Ж. Қ.

өрескел

түсірмеу

заңды түсіндіруді қолға апған.

Осы тарихи оқиғалардың қазақ елі үшін ауыртпалық жағдайын 

Ермұхан өзінің тарихи зерттеуінде:

Адам қай 

Жанарал

оңапсын

Майыр болды сыпайың,

Айырылмайтын дерт болды,

Кедейге қылған зорлығың...», -

деген Шортанбай жыраудың сөзімен растайды [104,  143].

Бұл бағытта ғалым  қазақ жырауларының шығармапарындағы 

дүниетанымдық, даналық негізіне ден  қойған.  Ол дүниетанымдық 

көзқарастар 

адамдардың 

күнделікті 

өмір 

тіршілігіндегі 

сыртқы  әсердің  ішкі  танымдық  әсерін  сезінуден  туатындығын 

ескерген.  Қазақ  дүниетанымында  жыраулардың  адам  мен 

қоғам  өміріндегі  апған  орнының  ерекшелігін  пайымдаған. 

Жыраулар  шығармаларындағы  патриотизмнің,  Отанға  деген 

сүйіспеншілік,  тәуелсіздік  идеяларын  жете  сезінген.  Ғалым  қазақ 

хапқының  даналық  рухының  дүниетанымындағы  Ерлік,  Еркіндік, 

Адамгершілік,  Елдік  рухтың  көрінісін  жан-тәнімен  санапы  түрде 

мойындаған.  Хапық  даналығының  жаппы  қай  уақытта  болсын 

мәнін жоймайтын, ұрпақтан үрпақтарға мәңгі жапғасатын өміршең 

құндылық  деп  қабылдағанын  көреміз.  Халқымыздың  дәстүрлі 

өнегелік  құндылықтары  тәуелсіз  Қазақстанның  жиырма  төрт 

жылы  кезеңінде  ынтымақ  пен  бірілікті,  төзімділікті  нығайтудың 

тірегі  болып  келеді.  Ермүхан  өз  үлтының  бойына  сіңген  үлттық 

даналығын тереңнен толғап, оның негізінде жатқан елдік пен кісілік

w

  •

түиін

Е.  Бекмахановтың ұлт т ық сананы багамдауы

Сана -  қоғамдық та қүбылыс. Адамның санасы өз ата-бабасы- 

ның,  қоршаған  ортаның және  табиғат  көріністеріндегі  қүбылысты 

жете зерделеуден орнығатын үғым, түсінік. Дарын  иесі оны  нақгы 

дүниетанымдық деңгейінде  сараптай  алады.  Ермүханның тарихи 

зерттеулерінен  адам  санасы  осындай  өсу,  даму  сатыларынан

*   өтуі  арқылы  ұлттық  сананың  орнығатындығының  айғағын  көруге  Ч 

болады.  Қазақ елінің  Ресей  мен  Орта  азия  ұлыстарымен  қарым- 

қатынастарын  зерттей  отырып,  ғалым  олардың:  «Қанау  түрілері 

уқсас болмаса да бір текті болды», -  деп атап көрсетеді [105,173].

Ол қазақтардың XVIII-XIX ғасырларда болған барлық басқа ірі 

көтерілістерінен Кенесары бастаған көтерілісті өте ерекше санады. 

Өйткені, бүл кетеріліске қазақгың үш жүзі түгел қатысқан болатын. 

Сондықтан,  Ермұхан  бүл  кетерілісті  бүкіл  халық  кетерілісі  деп 

бағалады.  Ермүхан  бүл  тұста  көтерілістің  сипатын  анықтау  үшін 

алдымен,  үлтының  ділін,  оның  ғасырларға  жапғасқан  дәстүрлі 

дүниеганымының мәній толық зерделеуінің нәтижесінде осындай 

байлам  жасады.  Бүл  оның  санасына  орнықққан  үлттық сезімінен 

өрбіген  жеке  түлғалық  және  тарихи  тәжірибеден  туындаған 

шындығы  болып  санапады.  Ол  мүндай тіршілік халық санасынан 

тыс  тәуелсіз  жағдайында  болған  объективті  шындық  екендігін 

дәлепдеді.

Ғалым бойындағы үлттықсанасын осы негізде қалыптастырып, 

дамытқандығын 

көреміз. 

Тәуелсіздік  үшін 

күресуге 

берік 

бекінген  Кенесары  кетерілісіне  қатысушылардың  санасын  ол: 

«Кенесарының соңынан барлық ру ілесе алмады,  кепшілігі  көшіп- 

қонатын  мекендеріне  қалуға  мәжбүр болды.  ...  Бірақ,  бүған  қарап 

біз  олар  Кенесарыдан  толық  қол  үзіп,  көтерілісшілер  қонысын 

бүтіндей  тастап  кетті дей  апамыз  ба?  Керісінше,  өзінің таянышы 

ретінде қарап,  арқа сүйеген Кенесарыға деген олардың іш тартуы 

бәсеңсіген жоқ», -  деген сенімді пікірі арқылы көрсетеді [106,  177].

Осы  негізде  ғалым  халқының  ел  қорғаудағы  уәдеге  берік, 

кісілік  қасиеттеріне  сенімді  болғандығына  сенеді.  Ермүханның 

зерттеу  жұмысының  мақсатты  бағытынан,  жоспарлы  іс-әрекеті 

ақыл-оймен реттелуінің нәтижесінде тарихи шындық айқындалды. 

Ол кейбір қазақ руларының Кенесары бастаған азаттық көтеріл іске 

қатыса  апмау  себептерін  кейбір  зерттеушілер  нақты  оқиғаға 

байланыстырмай  үстірт  жазғандығын  сараптады.  Мысалы,  М.И. 

Стеблин-Каменскаяның  зерттетуіндегі  Шеген  Мусин  бастаған 

Арғын  руы  1845  ж.  Кенесары  көтерілісіне  қосылған  жоқ  деген 

пікіріне дәйектеме жазады.  Ермүхан Арғын руының рубасы Шеген 

Мусин  өкімет  алдында  беделді  болғанымен,  өзінің  келісімінсіз 

Арғын  руының жеріне  бекіністер  салуға  рүқсат  бергені  үшін  енді 

билеуші  сүлтандарға  қарсы  (патша  тағайындаған  султан  Ахмет

Ой толқыны (II бөлім)

к

Бижан Ж. К.

Жантөринге) өштік пиғыл көрсете бастауына орай Шеген Мусиннің 

1845 ж.  хатында  оған:  «...Сіздің патшадан  рақым  сұраймыз деген 

уәдеңізге сеніп  қалған  едік,  бірақ,  мынадай  күтпеген  оқиға  болды 

және  неден  болғанын  білмеймін.  Менің  ойымша,  сен  та^гық 

суптандықтан,  ал  мен  би  лауазымынан  бас  тартуымыз  керек. 

Мынадай мақал бар: «Қүс қанатымен үшып,  қүйрығымен қонады».

Біз  кеңесіп  іс  қыла  алмадық...»,

апмау

себептеріне дәлел ретінде жазғанын келтірген [107,179,180-6].

Ғалым  осы  ойымен  жеке  тұлғапық  сана  ұлттық  санаға 

және  қоғам  біртұтастықта,  бірлікке  ұласқанда  қоғамдық  қарым- 

қатынастағы  нақты  жағдай  дұрыс  бейнелейтіндігін  түсіндіреді. 

Осыған байланысты сананың өмір сүруге бастайтын бағамы және 

сана үшін емір сүретін үстаным -  білім, қоғамтану даналығын игеру 

екендігіне  көз  жеткізеді.  Сөйтіп,  ғапым  сананың  қүрылымында 

адамның  дүниеге  қатынасының  танымдық  байланыстарын 

ерекше  қарастырды.  Ермұхан  өз  заманында  терең  білім  алуға, 

қоршаған  орта  туралы  сол  жаңа  білімнің  негізінде  ой  түйіндеудің 

маңызының  өміршеңдігін  пайымдады.  Таным,  жаппы  тарихи 

оқиғаға  терең  үңілудің,  түсінудің  негізінде  пайда  болатындығына 

көз  жеткізді.  Ермүханның  тарихи  зерттеуі  негізінде  біз  «сана» 

үғымы  сипаттамасында  білімнің тарихи және  қоғамдық үлкен  рөл 

атқаратындығын көреміз.

Ермүхан  Кенесары  хан  көтерілісінің  үлт  азаттық  көтеріліс 

екендігін дәлелдеу үшін  ұлттық сана  бағамын  айғақтайтын  нақты 

деректерге  сүйеген.  Ол  үшін  алдымен  Кенесары  көтерілісін 

Жаппас  руының  тек  заурядхорунжий  Жанғабыл  Телегенов  пен 

Алтыбай Көбековтың қол астындағы тармақтары ғана қолдамады, 

олардың  ауылын  Кенесары  1845  ж.  талан-таражға  сапды  деген 

патшалық Ресей  екіметінің дерегін  келтіреді.  Одан  кейін  Ермүхан 

өзінің  жианақтаған  Жаппас  руының  Кенесарыны  түтас  қолдамау 

себебін  түсіндіреді.  Жаппас  руының  Жаңғабыл  мен  Алтыбай 

бастаған тармақтары екі жүзділік бағытта болғандығын дәлелдейді.

хандығымен де сыбайластық жасаған.

Қоқан

Жаппастықтар  ездері  телеуге  тиісті  салықты  етеуге  ықылас 

білдіріп,  Наурызбай  батыр  мен  оның  жасауылдарын  иіліп  қарсы 

алса да соңынан жасырын опазсыздық жасайды. Алаңсыз жатқан

Ой толцыны (II бөлім)

Наурызбайдың  100  жасауының  95-н  өлтіреді.  Олардың  ішінде, 

Кенесарының сүйікті батыры Байтабан болған екен.

Ермүхан  жаппастық  Жанғабыл  Төлегенов  Орынбор  Шекара 

Комиссиясына жолдаған рапортындағы  шындық деректе: «Ресей- 

дің бодандығында  адал  боламыз деген  антымызға  сай және  пат- 

шамыздың жауларынан  кек алу үшін  біз  қас дұшпандарымыздың 

95 адамын өлтірдік», -  деп өздерін «сүттен ақ» санауын меңзеген- 

дігін  айтады  [108,  182,  184].  Осындай  нақты  ресми  мәліметтер 

негізінде Кенесары жаппастықтардың бүл әділетсіздігіне төзбейді. 

Сөйтіп,  олар  қырғынды  үйымдастырушыларға  қатысушылардың 

ауылдарына  шабуыл  жасайды.  Осындай  деректерді  айта 

келіп  Ермұхан:  «Алайда,  Жаппас  руы  тармақтарының  дені, 

Наурызбайдың,  жасауылдарының  өліміне  қатысы  жоқтары, 

көтерілісшілерді  белсене  қолдауын тоқтатқан жоқ», -  деп жазады 

[109,  182-6.].  Сонымен  қатар,  Ермұхан  Кенесары  көтерілісіне 

қазақ  руларының  басым  көпшілігі  қатысқандығын  дәлелдеді.  Ол 

үшін  кетеріліске  қатысқан  қазақ руларының көшіп  қонған жерлері 

туралы мәлімегті жиақтаған.

Бүл  мәліметтерден  Ермүхан  өзінің  және  Кенесарының 

елтану,  қоғамтану түйсіктерінің ортақтастығы, ұлттық сана бағамы 

байқапады.  Түйсік,  әдетте,  ете  күрделі  табиғи  және  қоғамдық 

қубылыстарды  қабылдауға  бастапқы  эсер  береді.  Олай  болса, 

қабылдау  арқылы  Е.  Бекмаханов  қоғамтанудың  түйсік  түрлерін 

үйпестірген.  Сейтіп,  жүйелі  еміртану  мен  қоғамтануға  ғылыми 

талдау жасады. Осы жиынтық арқылы ғалым езіндік езгеше үлттық 

тарихи сананыңбағамын нүсқаған. Осылайша оныңөз санасынағы 

тарихнаманың  көрнекі  сипатына  орай  таным  деңгейінің  кеңдігін 

және биіктігін танытқан. Ғапым қазақгың қандай рулары Кенесары 

көтерілісіне  қатысқанын,  қатыспаған  рулардың  себеп-сапдарын 

сараптады.  Ол  үшін  көтеріліске  қатысушы  рулардың  қыстауы, 

жайлауы,  күздеуі орындарын анықтаған.

Сонымен  бірге,  қазақ  руларының  Кенесары  көтерілісіне 

қатысуларының  қоғамдық-саяси  мөнін,  таптық  негізін  зерделеді. 

Бүп тұста ол: «Сарым болысының азаматы Жанғұты Бумантаевтың 

Ақтау  комендантына  берген  жауабын  былай  деп  керсетті: 

«Кенесарыдан  қорыққандықтан  емес,  татарлар  мен  қарқаралық 

орыстардың  тықсыруынан  қырға  ішкерілей  ендік,  алыстағанда 

іздегеніміз тек тыныштық еді» [110,185].

Бижан Ж. Қ.

Ермұханның тарихи зерттеуіндегі ұлттық сананы бағамдайтын 

дәйекті тарихнамалар аз емес. Мысалы, ол «Кенесары көтеріліске 

қатысқандарға тек жер беруді ғана емес,  сонымен  бірге,  ауқатты, 

бай  өмір  сүресіңдер  деп  те  уәде  етті»,  -   дейді  111,185-6.].

Кенесарының жақтас болған  Бағаналы  руынан  шыққан  Түрлыбек

Темағанов  Орынбор  Шекара  Комиссиясына  берген  жауабында: 

«Мен  Кенесарыға  байлыққа  жету  үшін  қосылдым»,  -   [112,  185] 

деген.  Осындай  жауапты  өкіметтің  қолына  түскен  Кенесарының

көптеген  жақга стары  айтқан.  Бүл  жалпы  сол  кезеңдегі  қоғамдық 

қатынастың түрақсыздығын көрсететін жағдай.

Ал  Ермүханның Кенесары  көтерілісі туралы

апған

қайтару,  салынған  бекіністерді  жою,  апым  жинау  мен  әртүрлі 

салық төлеуді  тоқтатуды  патща  үкіметінен  талап  ету  және  Қоқан

жүздің

Біздің

заттаи

шеттетіп  жатыр,  бұл  біздің

қысым

деп мәлімдеген [113,189].

Кенесары  көтерілісіне  қатысушы  батырлар  қүрамында  бай- 

шонжарлар  да  қара  хапықтан  шыққан  батырлар  да  болды. 

Ермұханның  осындай  тарихи  зерттеулерін  сараптағанда  қазақ 

қоғамындағы  саяси-әлеуметтік  қиын  жағдайда  хапық  болып 

субъективтік  және  объективтік  қиындықтарды  да  жеңудің 

мазмүнынан жеке түлға санасының үлттық намысты оятып, үлттық 

санаға  үласуы  аңғарылады.  Нақ  осындай  жағдайда,  хапықтық

реттелетініне

үлттық

шыңцалады

Ермүхан  сананы  бағамдау  барысында  өзінің  ерік  күшінің

байқатты

«Адам

тән,  бірі

жан.  Ол  екеуі  ортапарында  болған  нәрселердің  қайсы  жибили,

яғни  еріксіз  болатын тілек,  қайсы  кәсіби,  яғни  еңбекпен  табылған

нәрсе»,  -   дейтін  дүниетанымдық  кезқарасы  негізінде  түсінуге 

болды [114,486].

f

ТЕЛЕЖУРНАЛИСТЕР ДЕ 

ҚОМАҚТЫ ҮЛЕС ҚОСТЫ

Ой толқыны (II бөлім)

I 

Адамның  дүниетану  мүмкіндігі  мен  жан-жақты  деңгейлі 

I  ойлауы, түйсінуі сөйлеу және сөйлесу,  пікірлесуден көрініс береді. 

Тілдесу, тіл қатынасы арқылы түсіністікке жету, жаппы адамзаттың 

коммуникациялық  байланысы  жасалып  келеді.  ¥лы  дала  деп 

атанған елде ата-бабаларымыздың даналық сөздері, дәстүрлері -  

кейінгі  үрпаққа  ауыздан  ауызға  жеткендігі  баршамызға  аян 

тарихнама. Өткенімізді тым әріге бармай бергі бағытта пайымдасақ

мынадай оқиғапар ойға орапады.

Осыдан  жиырма  жыл  бүрын  1989  жылғы  22  қырқүйекте 

қабылданған «Тіл турапы» Қазақ ССР-нің Заңы негізінде тіліміздің 

мемлекеттік  тіл  мәртебесін  апуы  да  қазакгың  тіл  тарихының 

дамуының ұтымды  кезеңі  болып тарихнама тармағына  қосылды. 

Бүл  заңда:  «Тіп  халықгың  үлы  жетістігі  әрі  оның  ажырамайтын 

және  бөлінбейтін  белгісі»,  — деп  атап  көрсетілді.  Тілдің  дамуы 

ұлттық  мәдениеттің  түтас  өркендеуімен  тығыз  байланысты. 

Ендеше,  «Діл»,  «¥лттық  рух»  деген  ұғымдар  тек  бір  үлт  пен 

үлыстың  өзінің  бет  ажарын  ашарлық,  оның  генетикалық 

ерекшелігін айқындарлық түжырымдық, перцептуалдық (қабылдау 

әдістерінің шоғыры)  пәрменімен өркениетті елдердегідей ғылыми 

жүйеге  түсіп,  дамудың замана  қүбылысында  үздіксіз  тірекгік  рөл 

атқаруына мүмкіндік туғызады деген демеу халықтың көкірегіндегі 

үмітіне  қозғау  сапды.  Оның  айғақтамасы  — Республикапық және 

барлық  облыстарда  облыстық  «Қазақ  тілі»  қоғамының  қүрыпуы. 

Қазақ ділінің өркениеттілігін айқындай түсуге жол ашатын осы бір 

серпіліс  тұрғындарының  70  пайыздан  астамы  өзге  үлт  өкілдерін 

құрайтын  Ертістің  Павлодар  өңірінің  қазақтарына  дүмпу  болды. 

Сол  жылы  Павлодар  облысында  да  облыстық  «Қазақ  тілі» 

қоғамы  қүрылды.  Оның  қурылуына  облыстың  барлық  зиялы 

қауымы  өз  үлестерін  қосты.  Павлодар  облыстық  «Қазақ  тілі» 

қоғамының  алғашқы  қүрылтайында  түңғыш төраға  болып,  ғалым 

Жеңіс  Марденов  бурауыздан  сайланды.  Ол  бүған  дейін  техника 

ғалымдары  саласын зерттеп,  ғылым  кандидаты  атанған. Техника 

саласымен  қатар,  ғапымның  кекейінде  ана  тілінің  түйткілді 

мәселелерін  шешуді  амалдарын  қарастыру жүрген екен.  Мүнысы

ү

  оның тіл туралы  сөйлеген дәлелді  сөздері  мен  арғы-бергі  айтқан

I  тарихи  дәйектерінен  және  қоғам  жұмысын  бастаған  бастапқы 

іс-әрекеттері  мен  жүзеге  асыра  бастаған  іс-шараларынан 

аңғарылды.  Жеңістің  бүрыннан  толғанып,  ойында  жетілдірген 

байламы  «Қазақ  тілі»  қоғамының  газетін  шығаруды  бірден  қолға 

алды.  Қазақ тілінің жойылып кетудің алдында турған шағында оны 

дамытуға дауасы тиер деген үмітпен газеттің атын «Дауа»  қойды. 

¥лттық  дәстүрдің  орнына  Коммунистік  дәстүрді  апмастырған 

Кеңес  Одағының  билікті  қолдан  бермейміз  деп  тастай  бөкінген 

шағында  бұл  істің  қам-қарекеті  көп,  әрі  ауыр  жұмыс  болатын. 

Әйтсе де Жеңістің  болмысынан  табандылығы  оны  алған  бетінен 

қайтармады. «Дауа» газетінің беттерінде қазақ тарихы, тіл тарихы, 

ділі  жайында  Қазақстанның  барлық  зиялы  азаматтарының 

мақалапары  жарияланды.  Оқиғаны  Павлодар  облысы  ғана  өмөс

тұтас қазақ елі біледі.

Облыстық  БАҚ-тар  Жеңіс  Марданов  сайланған  «Қазақ  тілі»

қоғамының апғашқы қүрылтай жиналысынан тікелөй репортаждар

жасады.  Павлодар  облыстық  телерадиокомпаниясы  (ол  кезде

осыпай  атапды)  да  халықтың  рухани  игілігін  бүқараға  жеткізу

амалына  белсене  кірісті.  Сол  кездегі  телестудиядан  тысқары

жерлерден 

ақпарат 

таратудың 

техникалық 

қуралдарының

қол  жеткен  жетістігі  болып  саналатын  кешпелі  теледидар

станциясының  кемегімен  облыстық  қүрылтайдың  жұмысы  толық

жазылып,  «Тіл  тағдыры  —  ел  тағдыры»  айдары  бойынша  30

минуттік  үш  хабар  берілді.  Тілдік  қатынас,  оның  қоғамдағы  орны

мен релі жайында жан-жақгы түсінік беріп, болашақта мемлекеттік

тілдің қолдану аясын  кеңейтуді мақсат еткен хабарлар осы айдар

бойынша  эфирден  одан  кейін де  тұрақты  жарық керді және  қазір 

де жарияпанып жүр.

Алматыдан  Павлодар  облысының  түрғындарымен  кездесуге 

келген  жерлес,  белгілі  ақын-жазушылар:  Аманжол  Шәмкенов, 

Нүтфолла  Шәкенов  (марқүмдар),  Мүзафар  Әлімбаев,  Қалмүқан 

Исабаев, сондай-ақ, еліміздің белгілі ақын-жазушылары: Түманбай 

Молдағалиев,  Қадыр  Мырзалиев,  аудармашы-жазушы  Герольд 

Бельгер  және т.  б.  қоғам  қайраткерлері  облыстық телестудияның 

теріне шақырылып,  рухани қазынамыз -  ана тілі, даналар сездері 

жайлы мазмүнды да өсерлі ойлар айтылған хабарлар таратылды.

_______________Бижан Ж. Қ.

ОЙ ТОЛҚЬІНЫ (II бөлім)

1989  жылы  22  қыркүйекте  қабылданған  Қазақ  ССР-ның  «Тіл 

турапы»  Заңы  облыс  журтшылығыа  ерекше  серпін  берді.  Бул 

эсер  сол  жылы  Павлодар  облыстық  партия  конференциясының 

есеп  беру-сайлау конференциясы  еткен туста ерекше байқалды. 

Конференция  Павлодар  трактор  жасаушыларының  Мэдениет 

сарайында (қазіргі Естай атындағы қалалық Мэдениет сарайында) 

етті.  Оған  көшпелі  теледидар станциясы  (ПТС)  қойылды.  Конфе­

ренция  жүмысын  таспаға  түсіріп,  жазып  жатқан  кезде  күтпеген 

оқиғапарға тап  болдық.  Бұған дейін  қапалық және аудандық есеп 

беру-сайлау  конфевенцияларында  сайланған  облыстық  партия 

ұйымының  есеп  беру-сайлау  конференциясының  делегаттарын 

телерадиодан сейлету үшін облыстық партия комитетінің үгіт және 

насихат  бөлімімен  келісіп,  тізім  жасалатын.  Сол  тәртіп  бойынша 

апдын  ала  жасапған  тізімдегі  делегаттармен  кездесетін  орынға 

бара жатқан жолымызда Павлодар,  Екібастұз,  Ермак (қазіргі Ақсу) 

калапарының және облыстың барлық аудандарының делегаттары

делегаттарды үсынып

шықты.

Жоғарының  айтқанына  мүлде  дағдыланып  қапғандықган 

болар,  алғашқыда  өзіміз  бүл  іс-әрекетке  тосын  қарадық.  Бірақ, 

делегаттардың берік байлам жасағанын,  алған беттерінен  қайтар 

райлары  жоқ  екенін  аңғардық.  Бүл  жағдай  біздің  үйреншікті

технологиямызға  өзгеріс  жасауға  мәжбүр  етті.  Партия

жүмыс

апа

делегеттарды

үдерісімізді

монтаждаиды

Ал  облыстық  партия  комитетінің  жүмыстарының  олқы

түстарын  еткір  сын  жасап,  і 

делегаттардыңекпініне риза ( 

БАҚ-тардың  ақпарат  тарату

айтуға  белді

жол ашатыныдығына көз жеткіздік. Сөитіп, жүмысымызды  ынталы 

атқаруға кірістік, бірақ, сақболуды ойдан шығармадық. Эрине, есеп 

беру-сайлау конференциясының жүмыстары өдетте бір хабардың 

ауқымында  берілетін  көрсетілім-ақпарат. 

Сондықтан,  хабарға 

жазылған  делегаттардың  сын  сездерін  мүмкіндігінше  айтылған 

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: