Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

¥

Ой толқыны (II бөлім)

Ч

«ТАРБАҒАТАЙДАН ХАТ» -  

хат

Бұл  -   С.Т.  қаражат  тапшылығынан  қиындық  көріп  жүрген 

кезінде Баянауылдағы Ақбеттау болысының биліктегілердің жинап 

берген 90 сомды демеу етіп Томск қаласында оқып жүрген кезінде 

Тарбағатайдағы  мұғалім  досына  1916  ж.  жазған  хаты.  С.Т.  білім 

апып,  ғылым  іздеуді  өзінің  басты  арманы,  мақсаты  санағандығы 

осы  хаттың  бастауындағы  алғашқы  мына  сөзден  айқын  көрінеді: 

«Мен  езім  жұмасында  екі  ғана  обед  етемін  (ет  татам),  қүр  шай 

мен нан.  Киім апғаным жоқ.  Кино,  вечерлерге бір мәртаба болсын 

барғаным  жоқ.  Күні-түні  айналдырғаным  бір  қағаздың  беті». 

Адамның достығы таршылық пен қиын кезеңде сыннан өтетіндігін 

эр адам ез басынан кешкен әділетсіздекген сезінетіндігін С.Т. езінің 

Әбубәкір деген досының жақсылыққа жаманшыпық жасаған ісінен 

байқайды.  Күн  керіс  жағдайы  төмендеген  досы  Әбубәкірге  бер­

ген  25  сомын  қайтарып  апа  алмаған  С.Т.  осы  оқиғаның келеңсіз- 

дігін  «Қазақ»  газегіне  жазады,  бірақ,  досынан  ешбір  жауап  ала 

апмайды.  Бүл кезеңде хапықтан  мал жинау жүмысы жүреді деген 

сездер  шыққандықтан  ол  ақшаны  С.Т.  үйдің мұқгажына  жаратуға 

сақгап  жүрген.  Кешіктірмей  қайтарып  беруге  уәде  бергесін 

ақшасы  болмай,  қиыншылық  көріп  жүрген  досы  Әбубәкірге  С.Т. 

көмек  жасаған  екен.  С.Т.  Тарбағатайдағы  досына  жазылған  осы 

хатта  Әбубәкірдің шәкірт жағдайын  білетін  адам деп  сенгендігіне 

өкініш білдірілген. С.Т. бүл хатты оқыған адамдардың ойына Абай 

айтқан: «Қажымас дос халықга жоқ, Айнымас серт қайда бар?..» -  

деген пайымды елең жолдары түсетіні анық. Хаттан: С.Т. осындай 

тіршілік  қиындығына  мойынсынбай,  барлық  мүмкіндігін,  жігерін 

білім  алуға  жүмсап,  қажымай  кеп  оқу  үшін  өзіне-өзі  серт  берген 

деген ой түйіні шығады [78,  35,36].

391

Бижан Ж. Қ.

Жұмасейт Қогабайұлы 

Шырай Шалқарқызы

Е.  БЕКМАХАНОВТЫҢ ЗЕРТТЕУІНДЕГІ 

¥ЛТТЫҚ САНА

Қазақ  қазақ  атанғаннан  бөргі  қоғамдық  даму  жолында  вл 

тағдырын  қиындатқан  көзөңцер  өтті,  Соларды  еске  түсіргенде 

бұрынғы  өткен  қазақ  қоғамындағы  бай  мен  кедей  аралығындағы 

теңсіздік,  Ресей  бодандығындағы  қазақ  елін  дәстүрлі  биліктен 

айырып,  жат  елдің  аузына  қаратудағы  кемсітушіліктер,  Кеңес 

одағының  қурамындағы  тарихымыздың  да  ұлттық  дамудың 

езегінде сарапанбай ұзақ жылдар  бойы  ұлттық сананы тежелгені 

ойға  оралады.  Алайда,  қазақтың  рухани  мұрасында  жазбаша 

тарихнамалардың  қолда  жоқ деп,  қол  қусырып  отыру  үлт  діліне 

қиянат жасау болып шығар еді.  Оған тәуелсіздік алған 24 жылдың 

ішінде  тарихымызды  тарихнамапар  негізінде  жазудың  өзі  нағыз 

тарихтың  толық деңгейінде  енді  ғана  кіріскендігіміз  айғақ  болып 

отыр.  Оның себебі мен салдарын  қазақ тарихы жайындағы жазба 

деректер Ресей, Қытай, тіпті, Еуропа мен Азияның кейбір елдерінің 

мүрағаттарында қалып отырғандығымен түсіндіруге болады.

Қазір  қазақ  халқының  өзіне  тән  ділін,  мәдениетін,  ол 

мәдениеттің ¥лы Дала дел аталған бабаларымыз -  көшпелілердің 

бүкіл  Еуропа  мен  Азия  елдеріне  танытқан  мәдениетін  болашақ 

ұрлаққа жеткізуде әлемдік деңгейдегі ғылыми деректерге сүйеніп, 

айғақтауға  мүмкіндік  туды.  Оны  өміршең  ету  мақсатында  Қазақ

тарихи шындық осы.

Қазіргі

соңды

дел ойлауға болмайды.  Бізге дейін де тарихшылар не қалдырды?

деген  сауал  кеңілге оралуы  заңдылық.  Біздің заманымызға дейін

ата-бабаларымыздың  заманындағы  даналардың  шежірелері

мен  ауызша  деректері  мен  дәйектері  қазақтың  қазақ  болғаннан

бүрынғы,  сондай-ақ,  қазақ  хандығының  лайда  болу  туралы 

тарихнамалар жоқ емес.

Шоқан  Уалиханов  ез  тарапынан  Орта  Азияның  кене  және 

ортағасырлық  тарихы  туралы  құнды  деректер  жинады.  Ол  қазак

Р  тари/ының  ең  қиын  кезеңін  баяндайтын  XVIII-XIX  ғғ.  тарихын 

жазуды  қолға  апған  еді. 

Осы  кезең  ішіндегі  тарихымызды 

көрсететін  дерекнамаларды  шежіреші,  ақын,  философ  Мөшүр- 

Жүсіп Көпеевтің, сондай-ақ, М. Тынышбаевтың, С, Аспандияровтың 

жазбапары бар.

Мынадай  ресми  қүжаттарға назар аударайық.  Бүрынғы  Кеңес 

Одағының  мектептерінде  үлт  республикаларының  тарихын 

оқыту  туралы  алғаш  рет  іс-әрекет  БК(б)П  Орталық  Комитетінің 

«Бастауыш  және  орта  мектептердің  оқу  программалары  мен 

режимі  туралы»  1932  жылғы  25  тамыздағы  Қаулысы  бойынша 

басталған  екен.  Ап  ¥лы  Отан  соғысы  жылдары  (1941-1945) 

КСРО Ғылым  академиясының тарихшы ғалымдарын  Қазақстанға 

орналастырылғаны  да  тарихымыздан  белігілі. 

Қазақстанға 

келген  аса  кернекті  кеңес тарихшысы,  академик A.M.  Панфатова 

Қазақстан  КП  Орталық  Комитетіне  хат  жазыпты.  Ол  хатта  орта 

мектепке арналған  Қазақ ССР тарихы  оқулығын жазып,  баспадан 

шығаруды  сүраған.  Қазақ  ССР-ның  тарихын  жазуға  Қазақстанға 

келген  Москваның  аса  кернекгі  тарихшыларының  қолдауымен 

Е.  Бекмаханов,  классик  жазушылар  М.  Әуезов,  С.  Мүқанов 

қатысты.  1943  ж.  «Қазақ  ССР  тарихы»  кітабын  жазу  басталды. 

Бүл  оқулықтың алғашқы  нұсқасы  академиялық нұсқада  баспадан 

шыққанымен 

мектеп  оқулығы  ретінде  жарияланбаған.  Мүның 

себебі  қазақтың тарихи оқиғаларының коммунистік идеологияның 

тапабына  сай  келмегендігі.  Бүл  саясаттағы  мақсат  Одақтың 

қүрамындағы  үлттардың  үлт  ретінде  дамытпау  еді.  Алайда,  ділі 

мықты  үлтты,  халы^гы  жою  мүмкін  емес  екендігін  бүгінгі  тарихи 

оқиғалар айғақтап берді.

1958  ж.  КСРО  Жоғарғы  Кеңесінің  сессиясында  «Мекгептің 

өмірмен  байланысын  нығайту  және  халыққа  білім  беру  жүйесін 

одан әрідамыту туралы» Заңқабылданады. Осы қүжатта Қазақстан 

мектептерінде Қазақ ССР тарихы курсының оқытылуы белгіленген 

еді.  Бүдан  кейін  Кеңес  Одағы  Коммунист  Партиясы  Орталық 

Комитеті  мен  КСРО  Министрлер  Кеңесінің  1959  жылы  8  қазанда 

«Мектептерде  тарихты  оқытудағы  кейбір  өзгерістер  турапы» 

Қаулысы  қабылданды.  Бүл  қүжатта  одақтас  республикалардың 

мектептерінде ұлттық тарихты  оқыту қажеттігі жөне оның маңызы 

атап көрсетілді. Осыдан кейін орта мектептерде Қазақ ССР тарихы 

1958/59 оқу жылынан бері оқытыла бастады.

O jC " *  

О й   ТО Л КЫ Н Ы   ( II  б ө л ім )

с

Бижан Ж. К.

'Ш

г 

Бул

 

бағытта 

Баянауылдың  тумасы, 

дарынды 

ғалым  ^

Бекмаханов 

ШИШ

1 

■ 

• 

1   Г - 1 —

---

J

 

• »  

w #  ( V I  i f f  I  

■ W I / r i A V i n

қалпында  айғақтауда  жан-тәнімен,  бар  болмысымен  қызмвт  етті.

Оның ғылыми еңбектерінің өзегі -  елім деген азаматтың өз халқы

мөн қонысын, ділін ардақтау. Бұл үстаным Ермұхан Бекмахановтың

бойына  ұлттық сана  пәрменімен  орныққан.  Ермұхан  ақын Жүбан

Молдағалиев  айтқандай  «Мың  өліп,  мың  тірілген»  халқының

бұлыңғырлана бастаған тарихын көрсөтетін дөрөктөрді  іздөу жәнө

оларды жүйелеу ісіне кіріскен. Оның осы бағыттағы тарихи-ғылыми

зерттеуінің  бастапқы  қайнарында  адамдардың  қауымдасуы:

алғашқы  бірлесіп  күн  көруден  рулық  қарым-қатынасқа,  жүздік

қауымдастыққа ету және қазақтың үш жүзінің қарым-қатынастарын

сараптаған.  Оның  осындай  жүйелі  зерттеуінің  нәтижесінде

қазақтардың  XIX  ғ.  шаруашылығы,  әлеуметтік  жағдайы,  Қазақ

жүртының  әлеуметтік-әкономикапық  қатынастары  және  таптық

құрылымы, Қазақстан мен Ресей арасындағы байланыс, Орта Азия

халықтарына  көзқарас,  Қазақстандағы  таптық  күрес,  шаруалар

көтерілісі,  ұлт-азаттық қозғалысы,  Кенесары  Қасымовтың  10 жыл

бойы упт азаттық күресі  (1835-1848) тақырыптары  негізінде қазақ 

тарихы жазылды.

Біз  ғалымның  көптеген  ғылыми  өңбегін  жәнв  оның  ғыпыми 

деректері  туралы  Кеңес  Одағының  және  Қазақстанның  аса 

көрнекті  тарихшыларының 20-дан  астам  естеліктерін  зерделедік.

ұлттық сана, ұлттық мүдде,

ғана  емес,  аға  үрлақтың 

да  Отан  үшін  өмір  сүру  және  бойыңцағы  барлық  күш-жігерді

жүмсаудың  маңызын  сараладық.  Өйткөні,  коммунистік  кәңөстік

үлттық

Ермүхан

итін  идеологиясының  қүрбаны  болған  дарынды  ғалым 

Бекмахановқа  үлтшыл  деген  айып  тағылып,  сталиндік 

яға  үшыраған  еді.  Ғалымның  Отаны  үшін  жанын  қиюға 

дайын  болғандығына  көзімізді  жеткіздік.  Соның  негізінде  ғалым

санасындағы  Отандық  патриотизмнің  керөметі  айшықталды. 

Ойлал қарағанда ғалымды ажал аузынан алып қалған амал — мәңгі 

өшпейтін  үпттық  сананың,  үлттық  мүдденің,  үлттық  намыстың 

мызғымас мәңгілік қүдіреті екендігін аңғардық.

¥лттық  сана,  ұлттық  мүдде,  ұлттық  намыс  категориялары 

ауқымындағы  ғылыми  негіздемелеріндегі  түйінді  ой  ел  мен 

жүрттың тұтастығын  қалыптастыруда және өміршең етудің басты

Ой толқыны (II бөлім)

бір  себебі  болатыны  айқын.  Осыған  орай  Кеңестік  коммунистік

қоғам  кезеңінде 

кеңестік халық деп аталган идеологиялық ұғым 

мен 

үлттық  құндылықтар

  арасында 

қарама-қайшылық  бар 

екендігі анықталады.

Е.  Бекмаханов  -   Кеңес  Одағының  бір  ғана  кеңестік  тарих 

жасаудың  аса  қатаң  талабынан  тайсапмай  қазақ  тарихының

Тарихты

түрінде 

та жүр.

Е.

тарихты  зерттеуді

басты  мақсаты  санаған.  Бул  тұста  ол  өзінің  тарихи  ғылыми 

зерттеулерінің  алғашқы  баспалдағынан  бастап,  мектеп  және 

жоғары  оқу орындары үшін жазылған тарих оқулықтарында  қазақ 

қоғамының  түпкілікті  тарихи  негізі  ескерлімей  қалғандығына 

еркеше  зер  салған.  Осы  бағыттағы  жіберілген  олқылықтардың 

орнын  толтыруды  ол  өзінің азаматтық парызы  санаған.  Түпкілікті 

тарихнамаларды  зерделеудегі  үстанымы  осы.  Осылайша  өткен 

кезеңнің ғыпыми жүйеде зерттеуге бекінген. Сөйтіп, Орта Азияның 

солтүстік  бөлігіндегі  көшпелі  түрмыстың  рулық  қүрылымына, 

кәсібіне, сапт-дәстүріне және саяси үстанымдарына көңіл бөлген.

Бұл  ғылыми  зерттеуден  Ермұханның  тегінен  келе  жатқан 

үлттық  сана-сезімінің  өрелі  деңгейі  аңғарылады.  Психология 

ғылымында  сана  —  адам  миының  қоршаған  ортаны,  табиғатты 

және  жаппы  дамуды  объективті  шындық  ұғымында  бейнелеуі 

деп түсіндіріледі.  Мүны  ми  қызметінің жемісі деп  айтамыз.  Екінші 

сөзбен  айтқанда,  адам  ми  қызметінің  әрвкеті  арқылы  қиялы  мен 

елесін  бағамдап  зейініне  үялаған  қүбылыстарды  түйсінуі  мен 

қабылдауы  нәтижесінде ойлау және сөйлеу қабілетін жетілдіреді. 

Осындай  психология,  яғни жантану үдерісі  Ермүханның танымын

байтақтандырған.

Ғалымныңқазақтарихыныңқойнауынажетебарлаужасауында

жоғарыда  ескергеніміздей  өзінің  шыққан  ата-тегінің  қасиетті  мәні 

бар.  Бүл  мән  өзегі  қазақтың:  «¥ядан  не  көрсең  үшқанда  соны 

ілесің»,  «Ата  -   асқар  тау,  Ана  -   бауырындағы  бүлақ,  Бала  -

жағасындағы  құрақ,  -   дейтін  өмір  тәжірибесінен  өрнектелген 

мақалынан табиғи туындайтын өзгешелік. Сондай-ақ, ол қазақтың:

туған  елдеи ел  болмас»,  «Кісі  елінде

еліңде

с

Бижан Ж. Қ.

елің бәрінен де жақсы», — деген ел мен жерді қастерлейтін дәстүрлі 

шартпен өзектес үғым.

Ермханның ата-тегі былай таралады: Абылай (бірінші атасы), 

одан  Уәли  (екінші  атасы),  одан  Төуке  (ушінші  атасы),  одан 

Жанпейіс  (төртінші  атасы),  одан  Жанбек  (бесінші  атасыУ  олам

(алтыншы

Ермүхан

туралы

жүрдіңіз

Әдепті іске кірдіңіз.

Арманың бар ма, хан ием...», -  [80,34]

деген  сөзін 

Ермұхан  санасына  ұяпатып,  езінің  елтану, 

дүниетану әлемін  байытуға тірек еткен.

Е.  Бекмаханов  тарихты  зерттеуде  көне  тарихқа  үңіліп, 

қазақтардың  әлеуметтік  қатынастарын  зерделеген.  Ресей  патша 

екіметінің 

сьіртқы  саясатында  Орта  Азияда  және  Қазақстанда 

билік  жүргізуді  кездегендігіне  ерекше  назар  аударған.  Осыған 

орай  XIX  ғасырдың  20  жылдарының  басында  (1822  ж.)  «Сібір 

қырғыздары 

туралы 

жарғыға» 

байланысты 

іо-әрекеттерді 

сараптайды.  Бүл  Жарғы  негізінде  Ресей  өзінің  әкімдік  жүйесін 

алдымен  Орта және  Кіші Азиядан бастауды  үйғарған. Ғапым  осы 

кезде  ағылшын-орыс  бақтапастығының  шиеленіскендігін  атап 

көрсетеді. Сөйтіп, ағылшын-орыс бақталастығының майданы орыс 

меншігі шекарасынан сыртқары созылып, Хиуа -  Бүхар, -  Қоқан -

Иран -  Ауғанстан 

кезде жақын  маңдағы

Қазақстан бүл

да оған бекіну патшаның бірінші кезектегі міндеті болды», -  деген 

түйін  жасайды.  Ғалымның  бүл  еңбегінде  ойын  ортаазиялық 

хандықтар мен Қытай арасында орналасқан Қазақстанның орасан 

зор  стратегиялық  маңызын  еркеше  атап  көрсетеді.  Осы  елдерге 

жэне одан  әрі Ауғанстан  мен Үндістанға  баратын  сауда жолдары 

Қазақстан  арқылы  етеді,  — деген  тарихи  дерекпен  жалғастырған 

[81,  121-122].  Бүл  тарихи  дерек  Қазақстанның  қазіргі  геосаясат 

ауқымында  езекті  мәселе  ретінде  заманауи  жағдайда  қазақ 

елі  үшін  оңтайлы  шешім  қабылдауға  тірек  болып  саналады.

мемлекеттік санаға,  үлттық

үлттық

келер  үрпағынын  ез  елін

Ой толқыны (II бөлім)

қорғауда жанын аямаитын қазақстандық патриот, отаншыл санасы 

жетілген  азамат  болып  өсуіне  ерекше  тірек  болатыны  сөзсіз.

Е.  Бекмахановтың осы негіздегі ұстанымы  Ш.  Қудайбердиевтың: 

«...Мен қайғы жедім ғой,

Қапы өттім дедім ғой,

Қазағым қам ойла,

Сен де адам едің ғой!», -  [82,47]

дейтін  өміртану,  елтану уғымын  қамдау өзегінде қапыптасқан 

деген ой түйеміз. 

Бұл -  ғалымның тарихи зерттеу жүмысындағы 

ұлттық сана негізіндегі басты ұстанымы,  іиі танымы.

Е.  Бекмаханов „  тарихи  зерттеуінде  данапар  өмірлерінің 

тұрмысы  мен  шаруашылық  жағдайы,  дәстүрлі  тәлім-тәрбиесі 

және  мәдени  мурапарын  тірек  еткен.  Қазақ  дүниетанымынан 

бастапған  бұл  зерттеуде  мәңгілікке  үласатын  өміршең  негіз  бар. 

Айқарып айтқанда, оның тарихи зерделеуінде халқымыздың қауіп- 

қатерді  бағамдау,  олардың  себеп-салдарын  таразылау,  ақыл- 

ойға  тоқталу,  үлкенді  сыйлау,  қауымдасып  өмір  сүру,  тапқырлық 

көрсету,  қиындыққа  төзімді  болу,  ел  мүддесін  қамдау  сияқты 

даму  заңдылықтары  сараптаған.  Мүндай  өсу  белгілері  оған  ата- 

балаларымыздың өнегесінен де таныс.  Осы арқылы  Ермүханның 

қазақ  қоғамының 

қалыптасуын,  қазақ  жүртының  дәстүрлі 

қундылықтарын 

адамзат 

қүндылықгарымен 

салыстырған. 

Ғалымның дүниетанымдық санасының ауқымдылығын аңғартатын 

үстанымы осы.

Жазушы  және  журналист  Сәлкен  Суханбердин  Ермүхан

Бекмаханов  туралы  естелігінде

жүрсек

те  қазақша  қабырға  газетін  шығаратынбыз»,  -  дейді...  Одан  әрі 

ол  Ермуханның  Воронеж  ледагогикалық  институтын  бітіргеннен 

кейінгі  ғылыми  жүмыстарын:  «...ғылымға  белсене  ерекше  бекем 

берілген...»,  -  деп  еске  алады  [83,  78].  Осы  сөзден  Ермүханның 

ата-анасына,  достарына,  өскен  ортасына  деген  мейірбандығы 

жалпы  елім-жерім  дейтін  сананың  аясында  езін-өзі  тануға 

жеткізген  деген  ой  түйінделеді.  Халық  даналығына  зер  салу 

Ермүханды  Еп  адамы,  Қазақтың дарынды  үлдарының  бірі  атану 

дәрежесіне жеткізген. Өмірден көрген-түйгенін ата-ана тәрбиесінің 

ауқымында  ойлаудан  ол  түтас  Қазақ  елінің  келешегін,  үрпақтар 

болашағын ойлау үстанымын қамдаған.  Бүгінгі үрпақ,  біз оны үпы

адам деп айта аламыз. Ғалымның тарихи-ғылыми зерттеуін

Р  зерттеп  отырса,  келер  ұрпақ  та  оны  осылай  бағалайтындығына  ч 

I  кумән болмайды.  Өйткөні,  ол  ғылыми еңбектерінде өміртанудың, 

елтанудың  басты  бағыты  ¥лы  Дала  деп  аталған  ел-жұртының 

мәдениетін  тірек  еткен.  Сөйтіп,  ол  өзінің  бойындағы  ұлттық 

сананың  әсерінен  қазақ  даналарының  өнегісінде,  тағылымында 

қалыптасқан  ғасырдан-ғасырға  ұласқан  даналық  рухта  қазақ 

тарихын жазып, тарихи әділеттіпік көрсеткен.

Азамат өзінің бойындағы табиғи дарынды дер кезінде ескеріп 

және  оны  қажетті  тұста  бағамдап,  дамыта  алса  ғана  өскен 

ортасындағы  қалыптасқан  қоғамдық  қарым-қатынастың  халық 

болашағы  үшін  кемелін  пайымдап,  ел  адамы  атанады.  Ермухан 

осындай  дәрежөдөгі  азамат  өкөндігі  оның  әрбір  тарихи  зөрттөу 

жұмыстарынан айқын байқалады.  «Адамның басшысы — ақыл», — 

Деп  Саққүлақ  шешен  айтқандай  даналық  тағылымнан  Ермүхан

алған  рухани  дүние  оның  ғұмырына  ғана  әмес,  ұрпақтарға 

жалғасып келеді.

Ермұхан алғаш мектеп есігін ашып, сынып партасына отырған 

кезеңде 1922 жылғы Кеңестік одақтың жаңа экономикалық саясаты 

басталды.  1917 жылы  қазақ вліндә  5  миллион  қазақ болса,  оның 

1  миллион  500  мыңы  1921-1922  жж.  аштықга  қырылған.  Ап 

1926  жыл  тірі  қалғаны  — 3  миллион  500  мың.  «Қазақстан  ¥лттық 

энциклопедиясындағы»  аштық  қүрбандары  туралы  мәліметтерге 

де назар аударғанда  1930-1933 жылдардағы аштық қүрбандары 2 

I 

млн.  200  мың адамнан  асады, -  деп  көрсетілген.  Сонда  барлығы 

осы ашаршылық жылдары 3 млн 250 мың, ал кейбір деректерде 3 

млн 700 мың адам қырылған делінген.

Сонымен  бірге,  1932  жылғы  аштықта  алғашқы  зұлматтан 

әупіріммен  сау  қалған  3,5  миллион  адамның  тең  жартысы  апат 

болған.  Ап  1939 жылы  1  миллион  750  мың  қазақ  қана  тірі  қалған 

екен.  Артельге,  колхозға  кіру  сияқгы  ұжымдастыру  жұмыстары

«Асыра сілтеу болмасын,  аша-таяқ қапмасын», -  деген сталиндік 

зұлымдық саясатта жүргізілді.

Халқының  басына  түскен  аса  қауіпті  зұлматты  шақты 

жастайынынан  керіп ескен  Ермұхан азамат қатарына  қосылғанда 

еткенді  дүниетанымдық  таразысымен  салмақгаған  заманының 

білікті  де  ұлғатты  азаматының  бірі  де,  ірісі  де  бола  білді. 

Ермұханның  Воронеж  лединститутында  бірге  оқыған  курстасы 

А.  Карпачев:  «...Еще  в  Томбове  однокурсники  называли  его  по-

_______________Бижан Ж. Қ.  _____________  

*3 ^ 1

Ой толқыны (II бөлім)

дружески  кратко  -   Беком.  Так  стали  его  называть  и  мы  те,  кто

ранее учился в Воронеже.....Бек был очень дисциплинирован.  На

семинарских занятиях он  не стремился  выступать  часто.  Не был 

многословен.  Но его выступления всегда были обстоятельными и 

четкими», -  деп жазған екен [84,  154,155].

Бүл  ой-түйін  негізінде  Ермұханның  оқығанын,  естігенін, 

көргенін  зерделеп,  тақырыптың  бастапқы  айтылу  себебі  мен 

сапдарын пайымдап, тақырыпқа байланысты оқиғаның кезеңдерін 

пысықтап,  айтар  ойын  логикалық жүйеге  салып,  оқиғаның  өткені 

мен бүгінгісін үйлестіріп, болашақтағы белгісізді болжау мүмкіндігін 

меңгергеннен  соң ой-пікір  айтуға  бейім түлға  екендігі  байқапады. 

Зерттеу  жұмысында  түпкілікгі  нәтижені  айқындайтын  ғылыми 

жүйе осы. Е. Бекмаханов тарихи зерттеу жүмыстарын осы ғылыми 

өзекте дамытқан.  Мәселен, ол:

-  қазақтыңтайпапық одақгар пайда болып, алғашқы қауымдық

қүрылыс ыдырай бастауына;

-   жаңа  дәуірге  дейінгі  бірінші  мыңжылдық  ауқымындағы 

Қазақстан  аумағындағы тайпалар және тайпалық одақтар турапы 

мәліметтерге;

-  көшпелі тайпалардың тарихына,  Сақ тайпаларының даңқгы

ескерткіштеріне;

-   Дала  тарихында  маңызды  орын  алған  «¥лы  жібек  жолы»

және жаңа қалалардың пайда болуының негізіне;

-   Бірінші  түрік  қағанаты  (556-603  жж.),  1218  жьілғы  далаға 

жэне  одан  әрі  мавераннахрге  моңғолдар  шапқышылылаіның 

басталуы,  1718  жылы  жоңғарлардың  шабуылынан  қүлаған  Қазақ 

хандықтарының (1465-1718) тарихтарын зерделеген.

Сондай-ақ,  Қазақ  хандықтары  қүпағанымен  моңғолдар  тү- 

сындағы 

ҮлыЖүз (оңтүстік),  Орта Жүз (солтүстік шыгыс)

 және 

КішіЖүз (батыс)

 аумактық бөлінуі жапғасуының негіздерін ғылыми 

түрғыда  пайымдаған.  Одан  әрі  ғалым  Жоңғар  шапқыншылығы, 

Қазақ даласына  алғашқы  қоныстанушылар,  Орта  жүздің  Ресейге 

бағынуы,  Ресей  билігінің  үстемдігі,  Ресей  бодандығына  қарсы 

күрестер,  Кеңес  екіметінің  зорлық-зомбылық  саясатына  қарсы 

Маңғыстау  қазақгарының наразылық қимылдары:  Адай  көтерілісі 

(1930-32), Алаш орда -  Алаш автономиясының үкіметінің қүрылуы 

(1917-20)  сияқты  қазақ  қоғамындағы  қүрылу  мен  қүлдырау, 

қайта  кетерілу  сияқты  тарихи  оқиғалар  Ермүханның  зерттеуінде

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: