-   Павлодар,  2003. -  Б.  338-339

Ой толкыны (II бөлім)

Жүсіп  Қуран-шариғаттағы  оқиғаны  баяндайтын  «ИбраҒіим» 

өлеңінде Ғазірейіл періште Пайғамбарға келіп:

«Иә,  Мухаммед, Алладан пәрмен болды,

ИбраТіимнің ол жанын алмақ болды.

Не үмбетің, не перзентің (таңдауына),

Екі тілек бір көңілге сыймас болды», -

дегенінде  жер  бегіндегі  өзін  Пайғамбардың  үмбеті  боламын 

деген адамдармен, яғни үмбетімен болатындығын айтқанда:

ИбраҒіим еді:

«Ай, ата болмағым күн,

Ғамкүн болып мешітке келдің бүгін.

Он сегіз мың ғаламның бар қүдайы,

Тәуекел, Ғали Алла, Хаққа жүгін

тұсында

■Жүсіп Көпейүлы. -  Шығармалары. -  Павлодар,

2003. -  Б.  368.

ҒАРШЫ,  КҮРСІ  ЖАРАТПАҒЫ  -  дін  сөзі.  Ғаршы  араб  сөзі  -  

көк  әлемі,  ғарыш  деген  ұғымды  білдіреді.  «Күрсі  -   арабша  -  

«орындық,  тақ»  деген  сөз.  «Көрұғлы»  өлең-дастанында  түрік 

тектес  өзбек  пен  түркімендердің,  қазақ  өзбекті  өз  ағам  дейтін 

кезеңдегі  бірлік,  ынтымақ  идеясын  дәріптеп,  ел  іргесін  бекітудің 

үлгісі  баяндалады.  Түрікпен  Толыбайдың  баласы  Шағала  батыр 

болған,  ал, оның бапасы  Мүңдыбек патша болған. Сол  Мүңдыбек 

бір  қырғын  соғыста  мерт  болып,  оның  өйелі  Алтыншаш  жүкті 

кезінде  бүл  дүниеден  өтіп,  қүрсақтағы  баласын  көрде  табады. 

Жүкті екендігін көрге кірмей түрғанда інісі Бозқүланға айтқан екен. 

Одан  әрі  сол  бала  көрден  шыққан  соң  Көрүғлы  болып  атапады. 

Ақыры Бозқүлан баламен  кездесіп,  қызылбас пен қапмаққа қарсы 

соғысқа шығарда Бозқүлан: «...Иа,  Кәрім, иа Аллаға Ғаршы, Күрсі, 

Лух,  Қалам,  Мүлкікще дүр  Шағалам!  Қозыма  бергіл  сен  иары!»,  -

ғарыштағы Алладан

елін

көтеруде халықтың сүиген үлы атануы үшін осы дастань 

байлықңа  негізделген  оқиғаларының  ықпалы  зор  болаі 

үлкен сеніммен шығармашылық жігер жүмсаған [57,17 

Әдеб.:  МәшПүр-Жүсіп  Көпейұлы.  -   Шыгармалары

Павлодар,  2003. —Б  108-109.

ж . к

«ҒАРШЫ,  КҮРСІНІҢ  БАЯНЫ»  -   өлең.  МәшГіүр-Жүсіп  осы 

өлеңінде  көк  әлемінің  қүбылыстарын  діни  баяндағанымен  оны 

танудың  қиындығын  атап  көрсетеді.  Табиғаттың  өзгерістерін, 

қүбылыстардың 

өзара 

байланысын 

аңғару 

бағытындағы 

Аристотельден  басталған  әлемтану  жүмбағы  толық  анықгалған 

жоқ.

Ғарыштың  таңғажайып  қүбылыстарын  бағамдау  ақыл-ойдың 

жемісі екендігін: 

: 

і,. **

«Осылай жаратыпты әуел  нүрды,

Жаратқан

сонда

Ғаршыны жаратпаққа жарлық қылды», -  

деген  баяндаудан  діни  ұғымның  да  ғарышты,  оның  кең 

әлемін  тану  үшін  сезіну,  түйсіну,  ойлау,  ойды  түйіндеуге  жетудің 

нәтижесінде жүзеге асатындығын айғақтайды.

«Арасы аяқлардың сондай алыс,

Құс үшса, отыз мың жыл шапса, жетпес,

Кітаптың айтқанымен қылман алыс»,

«Осылай жаратыпты әуел нүрды,

Жаратқан тәннен бұрын ақыл-ойды.

Ерітіп жасыл гауііар сонда ағызып,

Ғаршыны жаратпаққа жарлық қылды», -  

деген  ой  түйілген  төртінші  шумақгағы  автордың  бағамы 

ғарышты  түсінуге  көп  уақыт  кервктігін,  апайда,  діни  кітапта 

жазылғандай, тіпті, оның мәнін білуді тым алыстатуға болмайтынғы 

туралы болжам жасаған.  Мәселен, автор өзі бұл мәселені зерттеп,

*  >

н  хапық  арасында  тараған  діни  үғымдарды  тыңдап,

түйген

ца нұрдың терінен жаратты хақ; 

күрсі-баршасын: тамұқ, жұмақ»

дөп  адамның  бойындағы  жақсылық  пен  жауыздықты 

таразылай  білудің  шегі  болатынын,  оның  маңызын  аңғармаған 

жан өмір жазасына түсетінін еске сапады.  Қисаның соңғы: 

«...Тахитында шапағаттың мың жыл тұрды,

Үстіне Ғарыш тәсеп, күрсі қүрды.

Лаухи қалам жаннаты жаратқан соң,

Орынлы, салтанатлы патша болды», -

$

Ой толқыны (II бөлім)

деп  аяқталатын  шумакгағы  түйіннен  де  (Әлемдегі  Тахит, 

I  Лаухи  мекендерінде  ғарышты,  күрсі  қүрылды  дейді) діни  үғымды 

баяндағанымен,  бүл  әрекеттерді,  ғарышты  бағамдаудың  мәнін 

жеткізуді мақсат еткен [58,  172].

Әдеб.: Мәшһ үр-Жүсіп Көпейұлы. -  Шығармалары. -  Павлодар, 

2003.  2 том. -  Б. 108.

ҒАСЫ  -   күнәкар  деген  діни  үғым.  МәшҒіүр-Жүсіп  «Бөгелген 

хат» елеңінде қолданған.  Патша заманында  1909 жылы жазылған 

осы  өлең  ақынның  Ташкенттегі  жақын  достарының  бірі  жазып 

жіберген  хат  Байманкөт  баласы  Шөкі  ауылнай  болып  жүрген 

күнінде,  соның  үйінің  әбдіресінде  бір  жаздай  жатып  қалған  болу 

керек, -  деген Жолмүрат көшірмесінде. МәшҒіүр Жүсіп өз қолымен 

мынадай  ескерту  жазған:  «Байманкөт  баласы  Шекі  ауылнай  еді. 

Соның әбдіресінде жатып қалыпты».

Сондай-ақ,  ақынның  «Барша  Мақүлықты  беске  белгені» 

діни  өлеңце  адам  өлгеннен  кейін  о  дүниеде:  1)  пендешілікпен 

арам  ойың  болды  ма?  2)  қанағатың  болды  ма?  3)  жалқаулықгы, 

енжарлықты  жан  рахаты  деп  ойлайтын  адам  күнәлі  болатынын 

білдің  бе?  4)  өлімнің  болатынын  біле  түра  күнәні  жолатпауды 

ойластырдың ба? -  деген сауалдарға жауап қайтаруды үсынады. 

Отыз шумақты осы өлеңнің он бірінші шумағында:

«... Үшінші, ойламас ол ақыретті,

Ғасы-ғышырат:  ойлағаны -  жан рахаты,

Тілеуін оның Қүдай қайтіп берсін,

Көрседе, қорықпаидыкөпапатты», -

деген  ой  баяндауында жапқаулық,  енжарлық,  жайбарақаттық 

білімсіздікке  әкелетінін,  ал  білімсіздік  адам  өміріне  қасіретке 

үшырататын  түсіндіреді.  МәшЬүр-Жүсіп  «Бегелген  хат»  елеңін 

жазу  негізінде  Ресей  патшасы  ауылнайлық  лауазымға  хат 

танымайтын  адамды  қою  арқылы  қазақ  жерінде  өз  саясатын 

бүлжытпай  орындауға  қол  жегкізуге  болатындығын  байқауға 

болады. Жаз бойы хаттың мәнін түсінбей, әбдіресіне салып қойған 

Шөкі  ауылнайдың  қараңғылығын  жазады.  Газеттерді  мезгілінде 

таратпай жаз бойы үйінде үстап,  онымен бірге Ташкенттен келген 

хатты дер кезінде бермеу діни үғымда болу,  күнә болумен тең деп 

бағаланған.  Шығарылған  газет,  жазылған  хат дер  кезінде  иесінің 

қолына тиюі мемлекеттік қызмет түрғысынан да еңбек заңын бүзу

371

S f

Ржәь

Бижан Ж. К.

жүзінен  аманатты

заңдылық

Әдеб.: МәшПүр-Жүсіп Көпейүлы.

 -  

Шығармалары. -  Павлодар 

2003.  2 том. -  Б.316.

«ҒАУИНТ  АЛАҒЗАМ  ӘУЛИЕЛЕР»  —  өлең.  МәшТіүр-Жүсіп 

«Басқа патшалар, жомарттар әулиөлвр» өлеңінде жарық дүниеде 

адам  ғұмырының  өткінші  кезеңі  жырланады.  Қазақ  өмірдің 

қысқалығын қамшының сабына төңейді.  Бүл өмірдің эмпирикалық

іамымы,  одан  кеиін  осы  тәжіриое  ғылыми  непзделетіні  де  емір 

заңцылығын  сипаттау  деп  білеміз.  Ақын  осы  тарихи  дөректер 

байланысында өрнектелген өлеңінде адам ғүмыры мен қоғамдық 

қүрылыстың 

ара 

қатынасын 

шиырлайды. 

Жаратылыстан 

басталатын  тіршілікті,  сондай-ақ,  Қазақ  елінің  көне  заманынан 

басталған  дәуірлеріндегі  ел  басқарған  парасат  иелерінің, 

көріпкел  әулиелердің,  тәуіптердің,  сөз  бастаған  шешендер  мен 

қол  бастаған  батырлардың,  жеке  түлғалардың  халық  санасына 

ел-жұрт  болудың  сара  жолдарын  айқындаудағы,  ел  қорғаудағы 

ерліктері мен тапқырлық амалдарын тиянақтап баяндаған. 

«...Сахаба өтіп кетті отыз үш мың,

Өтіпті табиғинлар олардан соң.

Төрт имамның абзалы -  имам Ағзам,

Қожа Ахмет

үниеден қалады кім?! 

Алағзам, -  олао ла өтті

кетп

Ғұмар,  Нәсхи, ғұлама Тіптазаны, 

Ғазалы, ол Мірсейіт Шәріп кәні?!

Дариға,  көрмей қал

і 

Әнбия әулиеден бір 

Дүниеге бәрі де өтті 

Патша Жамшид,  Баі

өтті

Зор еді заманын да олар қандай?!

БаТіадүр Рүстем,  Зымак,  Сахып  қыран, 

Қаһарман: Дәл менен Зәл,  ол — Қатиран. 

Аспандияр, Уақсыбад,  Шам, Нуриман,

Кеше еткен Тасыр, Хысырау,  Ойран, Туран»,

О Й   ТОЛКЫНЫ  (II  б ө л ім )

деп жалғасатын шумақтардан кеиін:

«Хан қайда ғаділ болған Наушеруандай?!

Дүниеде жомарт қайда Атымтайдай.

Шыңғыс, Жошы -  төреден тегі шыққан,

Есім, Тәуке,  ер қайда Абылайдай?!», -  

деп  қазақ  елінің  хандары  тұсындағы  қазақтардың  ділінің 

қалыптасу  кезеңін  еске  алады.  Қазақ  еліндегі  биліктің  ұлттық 

мүддені  қорғағандығын  МәшҒіүр-Жүсіп  ¥лы  жүз,  Орта  жүз,  Кіші 

жүз  елдері  ынтымаққа  ден  қойып,  бірігіп,  ел  болудың  қамын 

жасағандығын,  соның  нәтижесін  Баян  өңіріндегі  Мейрам  сопы, 

Қуандық,  Сүйіндік,  Бегендік,  Шегендік  руларының  өсіп-өніп,  ел 

басқарған сүлтандары мен билерінің ел игілігіне көрсеткен қызметі 

жайында айтылады.

Бүл ойды:

«Би болып Едігеден туған Шоң-ды,

О дағы ақылға мол диқан болды.

Тауына Баянаула дуан салып,

Хан болып аға сұлтан билеп түрды», -  

деген шумақта анық көрсетілген.

Шығарманың идеясын:

«Жігіттер, кесірленіп, жүрме шалыс,

Азық ал: атың -  арық, жолың апыс.

«Қүдайдың, тапапты ерге,  нүры жауар», -  

деген  сөз  «Пайғамбардан  қалған  хадис»  деген  шумақтан 

аңғару  қиын  емес.  Атап  айтқанда,  «Басқа  патшалар,  жомарттар 

әулиелер»  өлеңінде  автор  замандастарына,  кейінгі  үрпаққа  ел

ел

түсіндірген

■Жүсіп Көпейүлы. -  Шыгармалары. -  Павлодар

2003.  1,  2 том. -  Б 397;  167-172.

Ғ

АУСЫЛ АҒЗАМ, ҚЫРЫҚІІІІЛТЕН -  мүсылман дінінде қатерлі

түста

рухани  демеп,  күш-қуат  беріп,  күші  азайғанда  жәрдем  беретін 

періштелер.  1907  ж.  Қазан  қапасында  басылған  «Сарыарқаның 

кімдікі  екендігі»  туралы  кітабының  көшірмесінде:  «Күнбатысы  -  

Сырдария,  күншығысы  -   үзын  аққан  Ертіс,  оңтүстігі  -   Жетісу 

(Семиречинский)  өзені,  солтүстігі -  Еділ, Жайық.  Сол төрт судың

ллС 

Бижан Ж. К.

арасы

цимда «Дешті Қыпшақ» атанған. Қыпшақжүртының 

Қыпшақтан тоқсан екі ру еп тарайды.  «Қытай  көп

Қыпшақ көп  пе?», -  деп  мақап  болғаны сол», -  деп жазылған.

(Мық)

қазақтың

келіп,  иеленіп  болғаны  Абылайдың  аз-ақ  апды  екен,  одан  кейін 

Ресей  патшасы  болған.  Ел  аумағын  сақгауға  арнапған:  эр  адам 

жаратылған  топырағынан  жырақ  қапса,  жаратылыс  байланысы 

үзіліп,  күш-қуаты  азайып,  ойлау  қабілеті  сыңаржақтанып,  мұң 

күйге  түсіп,  тіршілік  қамын  жасауға  дәрменсізденіп,  өзгенің 

айтқанымен жүруге бейімделетінін  қазақ басына түскен замандық 

қиындықтардан  байқаған  екі  дәуірдің  куәсі  болған,  ойшыл 

ақынның жер, ел-жүрт, ата-тек, өзге жүрттың пайда-залалы сияқты 

тақырыптарды  жан-тәнімен,  бар  болмысымен  сезінген.  МәшҒіүр

Жүсіп

ел болу,  ел қорғау,  соған лайыкгы

кемел,  парасатты  адамдар  қатарын  көбейту,  халық  дәстүрінде 

елін өз хапқынан  шыққан дара түлғаның билігіне жету болған.

Ақын  өзінің  сапар  серіктесі  болған  қожа  Көшекүлы  Күдері 

қожадан естіген аңызынан жазылған дастанды:

«Қүлақ кәрі, бой -  жас», деген -  мақал қалыпты,

«Жаңа туған жас ұл», -  деме кәріпті,

Сол кісінің шыққан сөзі аузынан,

Қүлағында бүл  Мәшһүрдің қалыпты», -  

деп  аяқгауында  шығарманың  тәрбиелік  мәніне,  үлкеннен 

үлағат  естуге  қүштарлыққа  бейімдейтін  қазақ  психологиясын  тап 

басып айтқанын көруге болады. «Ертерек за манда МәшҒіүр айтқан 

екен»  тақырып  бойынша  берілген  жазбада:  Көшекүлы  Күдері 

қожа  -  өзі  ақын,  атақты  шайыр  болған  кісі.  Ақын  өзінің отыз  жеті 

жасында  «Ышқышбап сапары» өлеңінде Апатаудан асып Хазіреті 

Ыдырыс,  Ышқыш  (ІІІықыш)  бапқа  зират  қылып  бару  сапарында 

қасиетті  өңірдің  киелі  орындарын  көріп,  қиын  түстарда  сабыр 

қылып,  амандық-саулық тілегенде:

«Қүдай-ау, өзің қолда! -  дедім,

Қалдырмай жер ортасы осы жопда! - 

Қырық шілтен, ғайып ерен -  бірқатарың,

Барсың ғой Хызыр Ілияс мүнда! — едім», -  

деп 

өзіне 

қайрат  қосу  үшін  жақсылыққа  жетелейтін 

періштелерді  еске  апады.  Алған  жолыңның дүрыстығына  сену  -

дедім.

Р  адамды  ойлаған  мақсатына жеткізетін  сенім  күшін тірек етеді.  Ол  Ч 

күш-сапар  барысында  кездескен  игі  жақсылардың  көмекке  даяр 

психологиясы,  әулиелер  бойына  дарыған  парасат,  адамгершілік, 

адалдық пәрмені [61,174].

Әдеб

.; 

МәшПүр-Жүсіп Көпейүлы. -  Шығармалары. -  Павлодар, 

2005.  5,  9 том.

 г  

Б.167-215; 286-287.

«ДАҚАЙЫҚ  АЛ-АХБАРДАН  АДАМНЫҢ  СУРЕТІ»  -   өлең. 

Бұл  өлеңде  мусылманның  құдайға  құлшылық жасап,  адамның 

адамгершілік  қундылығын  сақгау  парызын  өтеудің  бағыты 

нұсқалған.  Құранда^  жазылған  шариғаттың  Мухаммед  ғ.с. 

пайғамбардың табиғаттан, тегінен берілген даналығы оны дара 

тұлға  еткендігі  сараланады.  Жаратылысты  байыптау,  тану 

үшін  адамның  ой  тоқтатуы  қажет,  әр  нәрсеге,  қүбылысқа  ілесе 

алмай,  ойы  тұрақтамай,  шым-шытырық  толассыз  қозғалыстың 

легінде  жүре  берген  адам  ешнәрсені  пайымдай  алмай, 

жақсылық  пен  жамандықтың  теке-тіресінде  мүқалып,  мүжіліп, 

рухани титықгап, жүйке әлсіздігіне үшырап, өмірдің қиындығына 

тезе  алмай  қалатындығын  айтады.  Өлеңнің  негізгі  идеясы 

емір  сүретін  ортада,  қоғамдық  қатынаста  адамның  мүңынан 

қуанышын  басым  жасайтындай,  ол  қуаныш  -   білім,  үлкенді 

сыйлау,  кішіні  қүрметтеу,  жақсылық  пен  мейірімдікке  және  т.б. 

адамгершілік қасиеттерге сүйенсе, тірек етсе ғана адам ойының 

(логикасының)  аумағы  кеңейіп,  бекіп,  ауқымды  дүнитаным 

қалыптастыруға  болатындығында.  Жаратылыстан  бастап  бүкіл 

халықтың бір тылсым  күштің бар екендігін айтып келе жатқаны, 

адамға  белгісіз  қүбылыстардың  бәрі  бір  құдайдың  қүдіретінен 

туып  отыратындығы  жайында  жазылған  Қүран  сөзін  мүсылман 

қауымы  жетік  білуін  қалаған  МәшТіүр-Жүсіптің  елеңдерінің 

көпшілігі  діни  үғымның  философиялық  кезқарастағы  түйіндері 

басым  болып  келеді. 

Мүсылман  шариғатын  түсіндіруге 

бағытталған «Дақайық ал-ахбардан -  адамның суреті» елеңінде 

де  дүниетанымдық  ойлар  тиянақталады.  Намаз  алдында  адам 

дайындалып, өз басыннан өткен өмірлік құбылыстарды саралап, 

дүрыстық  пен  қателікті  жіктеп,  ажыратып,  ойын  жүйелеп, 

жақсылық  жолын  үстауға  бекіндіретін  іс-шара  деп  түсінудің 

қате  болмайтындығы тіршілік тәжірибесінен  көрінеді.  Мәселен, 

өлеңнің соңын автор:

Ой толқыны (II бөлім)

Бижан Ж. Қ.

«Әркім сол өз қылғанын өзі табар,

Пендеге залым  қылмас паруардігер», -  

деген  оймен  түйіндеуінен  жақсыпықты  бетке  ұстаған  адамға 

өмірде  қошемет  көп  жасалтындығы  айқын  байқалады.  Қазақтың: 

«Іздеген  жетер  -   мүратқа»,  -   деген  сөзінің  түп-тамыры  осында 

деуге болады [62,  179].

Әдеб.:  МәшТіүр-Жүсіп  Көпейулы.  -   Шығармалары.  2  том.  -  

Павлодар: ЭКО,  2003. -  Б.  180.

«ЕКІ  ЖІГІТТІҢ  ӨНЕР  САЛЫСТЫРҒАНЫ»  —  күлдіргі  әңгіме. 

Мұнда бала күнінен бірге өскен екі жігіттің үйленгеннен кейін ғана 

барып  қайта  көрісуі  сөз болады.  Екеуі де өз әйелдерін  тәрбиелеу 

үшін  бірінің  әйеліне  екіншісі  қулық  айла  жасап,  өзара  өнер 

салыстырады. Бірі өз әйелінің қасқайып отырып қасын кермейтінін, 

күліп  отырып  ас  бермейтінін  т.б.  айтса,  екінші  жігіт  оның  әйелін 

күлегеш  қылайын  деп  уәде  береді.  Керісінше,  екінші  жігіттің  де 

әйелі бойында кездесетін кемшілікті бірінші жігіт түзетуге келісімін 

береді.  Бүл  жасалған  амал-әрекеттер  ею  жігіттің  де  жанүясына 

тыныштық,  береке әкеледі.  МәшҒ»үр-Жүсіп біраз ретте тақырыпты 

нақты  көрсетпей,  тек  «Күлдіргі  сөздер»  деп  атап,  не,  тіпті, 

аталымсыз  сөз  бастай  берсе,  осы  мәтін  маңдайына  өз  қолымен:

жіпттің өнер салыстырғаны» деп анық көрс 

іТіүр-Жүсіптің  сырт  көзге  анайы,  тұрпайы

тапабына

фольклортану

•Жүсіп  Көпейүлы.  -   Шығармалары

Павлодар: ЭКО.  2005. -  Б.  102-107.

«ЕКІ  Қ¥РДАС  ӘҢПМЕСІ»  -   әңгіме.  Әулеттік  МәшҒіүр-Жүсіп 

жазбасында  сақгапған.  Мүнда  қазақта  үш  түрлі  мінез  бар  дей 

отырып:  бірі  -   атын  біреу  мінсе,  қызғаншақгық;  бірі  -   қойнында 

жатқан қатынын қызғаншақтық; бірі -  жер қызғаншақтығы делінеді. 

Сейтіп,  бүрынғы  заманда  екі  тату  құрдастың  (Айдақ  пен  Бойдақ) 

қалыңдыққа бола татулықгыңжібін үзіп, кейіннен қайтататуласқаны 

баяндалады. Екі арадағы татулықтың жібін үзген Айдақ. Өз кінәсін 

мойындап,  Айдақ  жолдасына  бір  жас  қыз  алып  береді.  Мүның 

арты  құрдастар  арасындағы  татулықтың  баяғысындай  болуына 

септігі тиеді [64, 202].

f

Ой толқыны (II бөлім)

Өдеб.:  Мәшһ үр-Жүсіп  Көпейүлы.  -   Шығармалары.  6  том.  -

  f 

Павлодар: ЭКО,  2005. -Б .  108-109.

ЕЛЕҢКЕ  ақын.  Ол  туралы  МәшТіүр-Жүсіптің  «Елеңке  мен 

Кемпір деген қыз қағысқаны» деген жазбасында айтылған. Атығай: 

Маңдай,  Жандайдың  Маңдайы  -   дуанбасы.  Маңдайдың  Қапар 

деген  баласы -  қазы.  Сәбди деген  бапасы  болыс,  -  деп,  бастап, 

сол  кезеңдегі  феодалдық  қатынастағы  биліктік  қүрылымды 

көрсеткен.  Бүл тұста ойшыл  МәшҒіүр-Жүсіп оқиғаның қай  кезеңце 

болғандығын  кейінгі  үрпақ  түсінсін  деген  мақсатты  үстанғанын 

аңғаруға  болады.  Сол  кезеңдегі  қазақ  ділінің  тәрбиелік  дәстүрі 

сақгалып,  қазақтардың сөз түсінудің,  аталы сөзге тоқтаудың мәнін 

білгендігін байқатады.

Кемпір қыз ақынның:

«Қара кесек, Сүйіндік жазып жүрген,

Белбуардан қара жер қазып жүрген.

Үш қайнаса сорпасы қосыпмайды,

Қаңғырып біздің елде не ғып жүрген?», -

дегенінде:

Епеңке ақын:

«Асқар бел, айдыны зор шалқар көлмін,

Үстінде елітір ешкі жаға-жеңмін,

Кешегі хан Абылай аса алмаған,

Соны да асырмаған сары белмін», -  

деп жауап қайтарады.

Сонда  Кемпір  қыз  ақын  Маңдайдың Сәбди деген  баласының 

болыс  кезінде  сөзге  шешендігі  және тапқырлығымен  аты  шыққан 

Елеңке ақынның, әрі қудың Айдабол: Тайкелтір үрпағынан екендігін 

іркілмей ұтымды айтып бергенін бағалап, сөзге тоқтаған екен [65,

203].

Әдеб.: МәшЬүр Жүсіп-Көпейұлы. -  Шыгармалары. -  Павлодар,

2006;

 7 

том. -  Б.  288.

«ЖАЗҒЫТ¥РЫ»  -   Абайдың  жыл  мезгіліне  арнаған  өлеңі. 

МәшҒіүр-Жүсіп  ел  аралап,  халық  аузындағы  аңыз-әңгімелерді, 

мақал-мәтелдерді,  жалпы  қазақ  фольклорын  жинақтау  кезінде 

қазақтың белгілі ақыны Үлы Абайдың 28 өлеңін жазып қалдырған. 

Солардың  бірі  -   «Жазғытұры»  өлеңі.  Қазақ  мемлекеттік  көрі

S

t

377

с

Бижан Ж. К.

Қунанбаев

Жиреншин

осы  өлеңнің:  «Масатыдай  қүлпырар жердің жүзі», -  деген  бірінші 

шумағының  екінші  жолындағы  «құлпырар»  деген  сөз,  МәшҒіүр- 

Жүсіптің қолжазбасында «құлпыртып» деп жазылған.

Төртінші шумақтың:

«Түие боздап,  қои қоздап-қорада 

Көбелек пен кустао ла сайла nv-j

Көбелек

пен қүс пенен сайда ду-ду», -  делінген.

Өлеңнің:  «Безендірген  жер  жүзін  тәңірім  шебер»,  -   деген 

зінші шумағындағы «безендірген» (А.Қ. «Алматы» 1961,172 б.) 

МәшГіүр-Жүсіп жазбасында «безендіріп» деп берілген. 

«Кемпір-шал шуақ іздеп, бала шулар», -  деп басталатын Абай

Қүнанбаев

МәшҒіүр-Жүсіпте он бесінші шумақта берілген.

Сондай-ақ,  «Күн  қырындай  жүргенде  көп  қожаңдап»,  -   деп 

басталатын  он  үшінші  шумақ  Мәшһүр-Жүсіпте  он екінші  шумақта 

жазылып,  «көп» сөзі «көк» деп берілген.

«Біреуіне біреу  қосылыспай», -  дейтін он  бесінші шумағының 

екінші  жолындағы  «біреу»  сөзі  Мәшһүр-Жүсіптің  қолжазбасында 

«бір дене» деп берілген.

«Қызып  арай  сары  алтын  шатырына»,  -   делінген  соңғы 

шумағынының үшінші жолындағы «аптын шатырына» деген теңеу 

МешҒіүр-Жүсіп  қолжазбасында  «аптын  үясына»  деп  келтірілген 

[66, 216].

Әдеб.: МәшҺүр-Жүсіп Көпейұлы.  -  Шығармалары.  4 том -  Б.

99.

  7 

том. -  Б.  141; А.Құнанбаев.

 —

Алматы,  1961. -  Б.172.

ЖАЛАҢ  АЯҚ  ӘУДЕР  ӘУЛИЕ  -   қазақган  шыққан  әулие. 

МәшТіүр-Жүсіп жазбасында былай берілген: «¥лы Дала деп атапған 

ел-жүртта  өскен,  өнген  ата-бапарымыздың  табиғатпен  егіз  жүру 

дәстүрі  бар  екендігі  тарихымыздан  бепгілі».  Адам  ез  бойындағы 

рухани  күшті  сезініп,  оның  әрекетін  дүрыс  бағдарлағанда  қүдірет 

иесі болады деген ұғым, түсінік ежелден айтылып келеді.  Мәшһүр- 

Жүсіп  қазақган  шыққан Жапаң аяқ Әудердің көріпкелдігіне ерекше 

маңыз  берген.  М.  Қашқаридың  адам  қырық жасқа  жеткеңде  езінің 

бойындағы  езгерістерді  білмегені  зиянды  деп  пайымдауында,

Ой толқыны (II бөлім)

дала  дәстүрінен

түйін  жатыр.  Өз  бойындағы  қүбылыстарға  күдікпен  қарау,  адамды 

ізденіске,  аңғарғанын  пайымдауға  жеткізеді.  Адам  психологиясы 

күдіктенсе,  оның  себебін  анықгап,  негізін  түсінуге  талпындырады. 

МәшЬүр-Жүсіптің  «Абылайдың  қырғызға  жорығы»  жазбасында: 

Созақга «Жалаң аяқ Әшдер (Әудер)» деген әулие диуана бар екен, 

Абылайдың қосынына сол кез болғанын», -  деп жазған [67, 221].

Әдеб.:  МәшТіүр-Жүсіп  Көпейүлы.  -   Шығармалары.  8  том.  -  

Павлодар: ЭКО,  2006

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: