Білім беру бағдарламасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті», 5В020500 «Филология: қазақ тілі»
жүктеу/скачать 310,56 Kb.
|
Қаз жазу тар,2020 сил
- Бұл бет үшін навигация:
- Н.И.Ильминский
- (қ, ғ, ң)
| Қарастырылатын мәселелер:
Н.И.Ильминскийдің орыс графикасына негізделген қазақ әліпби жобасы В.В.Радловтың "Образцы народной литературы тюркских племен Южной Сибири и Джунгарии" атты еңбегі туралы Ы.Алтынсаринның "Қырғыз хрестоматиясы" жайында Араб графикасының қазақ тілінің дыбытық жүйесін берудегі қолайсыздығы, омографтардың көбейі кетуінен мәтін мағынасын түсіну кейде қиын болды. 19ғ. аяғында Ресей үкіметі саясатының есебінен орыс жазуына көшу бағыты шыға басталады. 1876 жылы қазақ жауын орыс графикасына көшіру туралы мәселе ресми түрде қолға алынды. Алғашқы әліпбилер жасала бастады. Орыс графикасына негізделген ең алғашқы қазақ әліпбиі жобасын Н.И.Ильминский жасады. Н.И.Ильминский әліпбиіндегі қазақ тілінің өзіне тән дыбыс дауыстылардың таңбалары мынадай болды: ӑ -<ә>, ŏ- <ө>, у < ү>, і -<і>, ы - <ы>, н - <ң>, к-<қ>, г - <ғ>. Орыс әліпбиіндегі е, в, и, ф, ц, х, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я таңбаларын (қазақ тілі дыбыстық құрамына тән емес дыбыс таңбалары) қолданбады. Н.И.Ильминскийдің бұл жазуына кезінде В.В.Григорьев тарапынан арнайы сын айтылған еді. Онда В.В.Григорьев тарапыан арнайы сын айтылған еді. Онда В.В.Григорьев араб жазуы сіз ойлағандай қазақ жауына келмейді емес дейді: «Но справедливость прежде всего, даже и в отношении к арабской азбуке: зачем обижат ее, а вы, я нахожу, обидели ее, унизив паче меры». Ғалым басқа әліпбиді алған соң оны не өзгеріссіз қабылдау керек, не сол әліпби таңбаларының шегінде ғана пайдалану керек деген. В.В.Григорыев казак тілінің консонантизм жуйесіне араб графикасының 19 әрпі жеткен еді, ал сөз болып отырған әліпбиде 3 әріпті (қ, ғ, ң) колдан жасайды, 2 әріпті (w, j) латыннан алады дейді. "Находите вы еще в киргизском языке особое тонкое а которое изображаете через ă. Я полагаю что ва твенности своей с тонким глухим е, можеть быть безо всякого неудобство изображаемо буквою э" деп пікір түйеді. Автор к әрпімен <қ>, <к> фонемаларын, г әріпімен <ғ>,<һ>, <г> фонемаларын белгілеу керек, себебі бұлармен іргелес келген даyысты таңбасы жуан-жіңішке оқылуын айырып тұрады жүген, кереге, каймақ, қол сөздерін баскаша оку мүмкін емес деді. Ң фонемасын нг немесе н деп бергенді дұрыс көреді және й әріпі тұрғанда латыннан ј таңбасын алып кажеті жок екенін, сондай- ак [иа] тіркесін я, [йе]-е, [иы]-йы, [йі] (ий), [йо]-йо деп беруді, сөйтіп я, ю, ъ әріптерін орыс сездерін окығанда онай болу үшн, және әріп үнемдеу үшін қалдыруды ұсынады. Автор <е> дыбы- сын негізгі ренкі [je] деп табады. Оқымысты тарапынан осындай сынға ұшырағанымен Н.Ильминскийдің орыс графикасымен берген қазақ әліпбиінің қазақ тілі дыбыстар жүйесін белгілеуде бірнеше артықшылығы бар. Fалым түзген графикада е графемасы сөз басындағы дифтонг реңкін [је], жіңішке [é] дыбысын және жуан [е]-ні таңбалайды. Және I-буындағы еріндіктен кейін [ө]-ні білдіреді: [тўсӧр]. Н.Ильминский ә әрпі (ӓ) тек араб, парсы және Бәке, әтеке сияқты төл сөздерде қолданылатынын айта келіп, тілде жіңішкеру бағытының күшейгенін ескертеді. Ғалым <а>, <о>, <ұ>- дан кейін <ә>, <е>,<і> келсе, алдыңғылары велярланады дейді: [сӧјерде], [сӧідеіді], [бÿтéді]. Сондай-ақ <й> дыбысының да сөзді жіңішкертетін қасиетін көрсетеді: бÿјум, біідаі, бÿіда, oiлӓды, баіліқ. Сонда автор әліпбиіндегі дауыстылардың әріп-дыбыс қатынасы төмендегідей: жүктеу/скачать 310,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|