Бiліміндегі кӛптеген зeрттеу жұмыстaры ұлттық танымды, ұлттық бейнені ашуға негізделген

1 

 

ӘОЖ

 398.9 (574)   

 

ҚАЗАҚ

 

МАҚАЛ

-

МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ ӘДЕТ

-

ҒҰРЫП, САЛТ

-

ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ЭТНОМӘДЕНИ 

ТҰРҒЫДАН КӚРІНІС ТАБУЫ

 

 

Сейтова С.Т. –

 

журналистика және коммуникациялық менеджмент кафедрасының оқытушысы, 

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті.

 

 

Қазiргі  таңда  тiл  мен  мәдениет,  сoның  iшінде  салт

-

дәстүр,  әдет

-

ғұрыпқа    бaйланысты  тiл 

бiліміндегі  кӛптеген  зeрттеу  жұмыстaры  ұлттық  танымды,  ұлттық  бейнені  ашуға  негізделген. 

Дегенмен,  этнoмәдениеттің  дерeгі  ретiнде  қазақ  мaқал

-

мәтелдеріндегі  халқымыздың  байырғы 

немесе ертеден келе жатқан мәдениетін зерделеу әлi де жеткiліксіз.

 

«Қазақ  мақал

-

мәтелдеріндегі  әдет

-

ғұрып,  салт

-

дәстүрлердің  этномәдени  тұрғыдан  кӛрініс 

табуы»  деп  аталатын  мақалада  салт

-

дәстүрге  байланысты,  қонақжайлылық  жӛнінде,  наным

-

сенім,  туған

-

туыс, кӛрші тақырыбында мақал

-

мәтелдер теріліп талданды.

 

 

Мақал

-

мәтелдер  қазақ  халқының  күнделікті  тұрмыс

-

тіршілігінен,  этномәдениетінен,  салт

-

санасынан  туындай  келiп,  ұлттық  бoлмыстың  бaрлық  сaласына  қaтысты  ұлттық 

этнoмәдениеттің тiлдегі бiр кӛрiнісі бoлып кeледі. Осылaрдың бәрiн мaқал

-

мәтелдeр фактiлеріне 

талдау  жaсай  oтырып,  белгiлі  бір  жүйeмен  қарaстыру  тaқырыптың  негiзін  құрaйды.  Мақаланың 

ӛзeктілігiн  aрттыра  түсeтін  тaғы  бiр  фaктор  –

 

қазақ  мақал

-

мәтелдерiн  этнoмәдени  тұрғыдaн 

қарaстыру  және  мaқал

-

мәтелдердегі  қaзақ  этнoмәдениетiн  кӛрсететiн  бірлiктерді  тaлдап, 

мaғынасын  aшуға  тaлпыныс  жaсалды.  Мақаланың  мақсаты

 

–

 

этномәдени  мақал

-

мәтелдердің 

ӛзіндік  бейнелі  табиғатымен  халықымыздың  салт

-

дәстүрін,  әдет

-

ғұрпын,  мәдениетін,  ӛзіндік 

ерекшеліктерін  мағыналық

-

тақырыптық топтары арқылы анықтап зерделеу. 

 

 

Мақала  филология  мамандығында  оқитын  студенттерге,  магистранттарға  және  кӛпшілік 

қауымға арналған. 

 

     

Негізгі сӛздер:

 

мақал

-

мәтелдер, этнолингвистика, этномәдениет, салт

-

дәстүр.

 

ТРАДИЦИИ И ОБЫЧАИ В

 

КАЗАХСКИХ ПОСЛОВИЦАХ И ПОГОВОРКАХ С ЭТНОКУЛЬТУРНОЙ 

ТОЧКИ ЗРЕНИЯ

 

Сейтова  С.Т.  –

 

преподаватель  кафедры  журналистики  и  коммуникационного  менеджмента, 

Костанайский государственный университет им. А.Байтурсынова.

 

 

 

 

В  настоящее  время  язык  и  культура,  среди  них

 

множество  исследованных  работ  в 

языкознании,  связанных  с  обычаями  и  традициями,  основываются  на  раскрытии  национального 

понимания,  национального  образа.  Тем  не  менее,  в  качестве  этнокультурного  факта,  не 

достаточно исследование казахских пословиц и

 

поговорок.

 

 

 

В  статье  под  названием  «Традиции

 

и  обычаи

 

в  казахских  пословицах

 

и  поговорках  с 

этнокультурной  точки  зрения»  были  проанализированы  пословицы  и  поговорки  о  казахских 

обычаях и традициях, гостепреимстве, вере народа, братстве и добрососедстве.

 

 

Пословицы  и  поговорки  вытекающие  из  каждодневного  быта,  этнокультуры  казахского 

народа,  являются  в  языке  национальным  этнокультурным  явлением.  Изучив  приведенные 

примеры, автор попытался раскрыть их содержание и разделить по группам. Цель статьи  –

 

при 

помощи  содержательно

-

тематической  группировки  выявить  особенности  казахских  пословиц  и 

поговорок,  в  которых  отражены  обычаи  и  традиции,  культура,  вера  народа  и  гостепреимство. 

Значимая особенность статьи –

 

анализ казахских пословиц и поговорок с этнокультурной точки

 

зрения.

 

 

Статья адресована студентам и магистрантам специальности филология и обществу.

 

     

Ключевые слова

: 

пословицы и поговорки, этнокультура, этнолингвистика, традиции и обычаи.

 

 

THE TRADITIONS AND CUSTOMS IN KAZAKH PROVERBS AND SAYINGS FROM THE 

ETHNOCULTURAL POINT OF VIEW 

Seitova  S.T 

–

  the  lecturer,  department  of  journalism  and  communication  management,  Kostanay  state 

university of A. Baytursynov. 

Nowadays(currently)  language  and  culture,  among  them  there  are  a  lot  of  works  studied  in 

Linguistics  relating  to  customs  and  traditions  are  based  on  disclosure  of  national  understanding  and  the 

national image. nevertheless, as a consideration for the fact, it is not enough to study Kazakh proverbs and 

sayings.  

2 

 

       In  the  article  which  called    "  The  Traditions  and  customs  in  Kazakh  proverbs  and  sayings  from  the 

ethnocultural  point  of  view"  there  were  analyzed  proverbs  and  sayings  of  Kazakh  customs  and  traditions, 

hospitality, 

faith, 

people, 

brotherhood 

and 

good-neighborliness.  

Proverbs  and  sayings  stemming  from  everyday  life,  ethno-culture  of  Kazakh  people  are  in  the  language  of 

national ethnocultural phenomenon. 

After studiyng(through) the examples the  author tried to reveal their contents and divided them into 

groups. The main purpose of the article is to identify the features of Kazakh proverbs and sayings that reflect 

customs and traditions, culture, faith, people and hospitality by using content-thematic groups. A significant 

feature of the article is the analysis of the Kazakh proverbs and sayings from the ethnocultural point of view. 

The article is addressed to students and undergraduates majoring(specializing) philology and society.  

    Tags: proverbs, ethnic culture, ethnolinguistics, traditions and customs. 

 

Әдебиеттанушылар

 

мақал

-

мәтелдерді:  «Халық  даналығының  айнасы,  оның  тіл  байлығының 

алтын  қазынасы»

, 

–

 

деп  сипаттап,  «олардың  кӛбі  ӛмір  шындығының  қорытындысы,  іс

-

әрекеттің 

ережесі болып келеді»

 [1, 94]; 

«Келелі ой мен кең мазмұн, даналық қорытынды мен ақыл

-

ӛсиет, ащы 

мысқыл мен жарасымды әзіл –

 

осының бәрін ӛз бойына жинаған және оларды әрі ықшам, әрі кӛркем 

түрде шебер түйіндеген сан алуан мақал

-

мәтелдерді орынды жерінде пайдалана білудің

 

орасан зор 

маңызы бар»

 [1,304], 

–

 

екендігін айта отырып, аталмыш тараушада қазақ мақал

-

мәтелдеріндегі салт

-

дәстүрлердің  этномәдени  тұрғыда  кӛрініс  табуын  қарастырмақпыз.  Бұған  себеп,  ел  тарихымен  бірге 

жасасып  келе  жатқан  қысқа  да  нұсқа,  ғибратты  мақал

-

мәтелдеріміздің

 

ауыз  әдебиетінде  ел 

тіршілігінен, мәдениетінен,  салт

-

дәстүрлерінен туындауында.

 

Мақал

-

мәтелдер  —

 

сӛз  құрамының  ел

-

халық  ӛміріндегі  әр  түрлі  кезеңдерді,  қарым

-

қатынас 

пен  қоғамдық  құбылыстарды  бейнелей  сипаттайтын,  кӛңілдегі  ойды  шебер  де  ұғымды  жеткізетін, 

қысқа  да  нұсқа  тұжырым  жасайтын,  мән

-

мазмұнға  бай  бӛлігі.  Демек,  ата

-

бабамыз  ӛмір  шындығын, 

кеңілге түйгенін мақал

-

мәтел  ретінде ӛз ұрпағына  үлгі

-

ӛнеге  етіп қалдырып  отырған. Аталмыш тілдік 

бірліктер  арқылы  жас  ұрпақты  патриоттық  сезімдерге,  елін

-

жерін  сүюге,  ерінбей  еңбек  етуге,  білім 

алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, ӛсек

-

ӛтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын 

аулақ салуға тәрбиелей білген.

 

Жер  бетіндегі  ең  ырымшыл,  салт

-

дәстүрін,  әдет

-

ғұпын  сақтай  білетін  халық  –

 

біздің  қазақ 

халқы.  Ӛзіне  қонақжайлығы  мен  бата

-

тілек  айту,  туыс

-

туғандарын  қадірлеу,  алғыс  білдіре  алу 

жарасымды  болып  отырады.  «Құрмет  етсең,  құрмет  кӛрерсің»,  «Үлкенге 

- 

құрмет,  кішіге 

- 

ізет», 

кӛрсете білген де қарапайым қазағым. 

 

«Жаста

 

берген тәрбие, жас қайыңды игендей»

- 

деген қазақ

 

халқы

  

бала тәрбиесіне ежелден бастап 

ерекше кӛңіл бӛлген. Қазақтың дәстүрлі

 

тәрбиелік

 

үлгі

-

ӛнегелері

 

ұрпақтан

 

ұрпаққа ауысып келіп отыр. 

Жаста

 

деген сӛз жас кезінен, кішкене күнінен, қаршадайлығынан деген мағынада. [

2.278]. 

Бүгінгі  күні ұлт (халық,  этнос) болмысы тілдік танымдық  әрекетпен,  кеңістікпен, мәдениетпен, 

ӛркениетпен

 

сабақтастықта қарастырылады. Ӛйткені мәдениет пен дәстүрде халық даналығы жатыр. 

Даналықтың  іздерін  шешендік  сӛздер,  дидактикалық  толғаулар,  мақал

-

мәтелдерден  кездестіреміз. 

Соның бірі –

 

жеті аталық дәстүр. Бұл дәстүр –

 

ата

-

баба арасындағы ӛзіндік байланысты қамтамасыз 

етеді. Айналып келгенде  бұлардың барлығы тектілікті қалыптастырады. Тектілік бар жерде  даналық, 

менталдық тұтастық бар. Тексіз менталитет желмен ұшқан қаңбақ секілді. Сондықтан болар, қазақтың 

«Тегіңе  тартсаң,  тозбайсың» 

- 

дейтіні,  Жеті  атасын  білмеген  –

 

жетесіз,  Жеті  атасын  білмеген  –

 

жетімдіктің белгісі, Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер, Адамға екі нәрсе тірек –

 

тегің, бірің 

–

 

ділің жүректегі» дейді. «Адам» компоненті мақал

-

мәтелдердің ішкі құрылымы «адамгершілік, адами 

қасиет» категориясымен сабақтасып жатады да, адамның сыртқы және ішкі әлемін, яғни, мінез

-

құлық, 

жақсылы

-

жаманды  қасиеттерін,  ақыл

-

ой  ӛресін  тұтастай  қамтуға  бағытталады.  Мысалы,  Ақ  кӛңіл 

адамға біреудің сырқаты да батады. Ақылды адамға екі дүниеде жол ашық.

[3,304]. 

Қазақ

 

мақал

-

мәтелдерінің  тақырыбы  сан  алуан.  Әрбір  оқырман  ӛзіне  қажеттісін  таба  алады. 

Бүгінгі  күні  кӛбімізді  толғандырып  жүрген  заман  тақырыбы.  Мысалы,  «Заманына  қарай  адамы», 

«Заманы бірдің амалы бір», «Заманың қасқыр

 

болса, түлкі боп шал», «Хан  біреу болса, ел түзелер, 

хан екеу болса, ел бүлінер», «Елін сатып асаған, екі

-

ақ күн жасаған», «Бірлікті ел бұзылмас». «Қоғам» 

- 

тілдік  әлем  бейнесінде  адам  ӛмірі  мен  дүниетанымына  ерекше  әсер  ететін  қоғамдық  құбылыс. 

«Қоғам»  тақырыбына  қатысты  мақал

-

мәтелдердің  астарында  қоғамдық  ӛзгеріс,  ӛмірге  қалай 

бейімделу  керек  екендігі  жатқандай,  жаман  жолға

 

түспей,  дұрыс  жолмен  жүру,  адал  ӛмір  сүру 

қағидалары  сӛз  болады.  Бұдан  мақал

-

мәтелдердің  белгілі  бір  дәуірге  тән  ойлау

-

сӛйлеу,  жүріс

-

тұрыс 

қызметінің  тәсілін  рухани,  мәдени  және  ұлттық    құндылықтарын  аңғаруға  болады.  Мысалы,  сәлем 

беру (салт). «Алты жасар

 

бала алыстан келсе, Алпыстағы қария алдынан шығар»

 

демекші мұндағы 

қазағымның  қарапайымдылығы  суреттеліп  отыр.  Сәлемдесудің  ережесі  бойынша  атты  адам  жаяу 

кісіге, жасы кіші үлкендерге бірінші болып сәлем береді деген ауыспалы мағынаны білдіреді.

 

Алдынан шығу–

 

түсіндірме сӛздікте құрметтеп

 

қарсы алу, сәлем беру

 

деп түсіндіріледі 

 [4.41]. 

Балаларға 

жақсы

 

тәрбие, 

үлгі

-

ӛнеге 

беруде

 

мақал

-

мәтелдердің

  

атқаратын 

рӛлі 

зор.

  

Халық

 

даналығы 

балаларды

 

еңбексүйгіштікке, 

алды

-

артын 

аңдап 

сӛйлейтін

 

3 

 

сақтыққа,

 

адамгершілік

 

асыл

 

қасиеттерге

 

баулиды.  Мәселен,  «Аққа  Құдай  жақ»,  «Батырдың  күші 

- 

айласында»,  «Асықпаған  арбамен  қоян  алады»,  «Еңбек  етсең  ерінбей,  тояды  қарның  тіленбей», 

«Бірлік  бар  жерде  тірлік  бар»,  «Қолы  қимылдағанның

 

аузы  қимылдайды»,  «Жаздың  бір  күні  жылға 

азық», «Жақсыда жаттық жоқ», «Жаман үйді қонағы билейді», «Жақсы жігітке жеті ӛнер де аз» сияқты 

мақалдардың тәрбиелік маңызы зор. 

 

Қазақтың

 

ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен апасы ӛз қолына алып, немере 

ыстық  болғандықтан  балаларынан  да  артык  кӛріп,  тәрбиелеген.  Тұңғыш  немерелер  ата

-

апасын  ӛз 

әке

-

шешесідей  санап,  туған  әке

-

шешесін  тек  қана  ӛскеннен  кейін  де  танып  жатады.  Кейде  тұңғыш 

немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та калатын жәйт кездеседі.

 

Әке

  - 

әулет  басшысы,  отбасы  мүшелерінің  тірегі,  асырап  сақтаушысы,  қамқоршысы. 

Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны ерекше.

 

Сондықтан қазақта әке туралы накыл 

сӛздер мен мақал 

- 

мәтелдер кӛп. Мысалы, «Әке 

- 

бәйтерек, бала 

- 

жапырақ», «Әкеге қарал ұл ӛсер», 

«Алты аға бірігіп

-

әке болмас, Жеті жеңге бірігіп  –

 

шеше болмас» т.с.с. Мысалы

, 

«Әке 

- 

балаға  ұлы»

 

деген мәтелде әр баланың жаны да, тәні де әке екені мағынасы жағынан байқалып отыр. Әкеге қарап 

үлгі алады, ақылымен ӛй ӛсіреді, әкені әр уақытта бәрінен биік қойып құрметтейді делінген.

 

Ұлы

 

деген сӛз мынаны білдіреді:

 

1) орасан зор, үлкен, ірі;

 

2) асқан кемеңгер, данышпан, озық ойлы 

[5.858]. 

Қазақ  халқының  ӛмірінде  жеті  атасына  дейінгі 

күйшілік, әншілік, аңшылық ұсталық ӛнерлерді қуып еткен адамдар жиі кездеседі. Содан «Атадан бала 

тумас  болар  ма,  ата  жолын  құмас  болар  ма»,  «Әке  кӛрген 

- 

оқ  жонар»  деген  накыл  сӛздер  пайда 

болды. 

 

М.Әуезовтың  «Абай  жолы»  эпопеясында,  жазушы  Құнанбайды  асқан  сүйіспеншілікпен  жетер 

жеріне  жеткізе  суреттейді.  Құнанбай  Абайға  әке  ғана  емес,  заманның  үлкен  қайраткері  әрі  үлкен 

түлғасы. Ал, Абай ойы, Абай даналығы, Абай тереңдігі 

- 

тазадан тазалыққа, биіктен биіктерге шақырар 

жанның  жарық  жұлдызына  айналған.  Мұндай  эпопеяны  халқын  шын  сүйген  адам  ғана  жаза  алады. 

Бұл эпопея болмаса қазақ ӛмірі, оның тіршілігі дәл осындай дүниеге танылмас еді.

 

Қазақ әрқашан да қызды жат жұрттық деп есептеген. Қыз бала ӛсіп, ер жетіп басқа отбасының 

ұйытқысы болады. Бұрынғы кезде қызды құда түсіп алса, қазіргі заманда ӛздері бір

- 

бірін кӛңіл қосып, 

қосылып  жатады.  Жазушы 

        

Т.Әбдіков

 

ӛз  шығармаларында  халықтық  мақал

-

мәтелдер  арқылы 

халықтың  сана

-

сезімін,  ұлттық  дүниетанымын,  тұрмыс

-

тіршілігін

  

хабардар  етеді.

 

Мысалы,

 

«Әке» 

повесінде:

  

―Дерт  кӛп,  денсаулық  біреу‖депті  ғой  бір  халық.  Не  кӛп  –

 

аурудың  түрі  кӛп...  Бірақ 

солардың  ішінде  бір  оқиға  есімде  айрықша  қалды

[40,326].

        

―Әке‖  повесінде  әкенің  бала 

тәрбиесіндегі  рӛлін  кӛрсету  үшін  және  бала  ұғымын  терең  ашу  мақатында  контекстке  байланысты 

мақал

-

мәтелдерді  қолданған:

 

―  Бала  адамның  бауыр  еті;  Жетім  бала  кекшіл;  Балалы  үйде  ұрлық 

жатпас;  Ата

-

ананың  қадірін,  Балалы  болғанда  білерсің;  Ұл  туғанда

- 

Күн  туған;

 

Алты  жасар  бала 

атқа мінсе, Алпыстағы шал алдынана шығып атын ұстар.‖

 

   

― 

-

Алпыстағы  шал  алдынан  шығып  атын  ұстар

  

дегендей  қалқам,  сенің  келгеніңді  естіп,  ӛзіңді 

кӛрейін деп арнайы келіп отырмын‖ [6

, 106]; 

     

Қазақ халқы қыздың жасауына ерекше кӛңіл бӛліп, 

"

Жасауды алты жастан жинасаң асады, жеті 

жастан жинасаң жетеді‖ деген. Тағы бір мысал  «Жасауы  кӛп  келіннің  күйеуі жуас»,  «Тозбас жасау 

болмас, бас білмес асау болмас». 

 

Жасау сӛзінің мағынасы тӛмендегідей:

 

Жасау–

 

1.Ұзатылған қызға берілетін мүлік, дүние. 

 

                 2

. Үй  ішіндегі жиһаз, дүние. [5

.27] 

Жасау

 

(дәстүр). Жасау —

 

ұзатылатын қызға дайындалатын дүние

-

мүлік. Жасауды ұзатылатын 

қыздың ата

-

анасы дайындауға міндетті. Бұған жақын туыс

-

туғандар, ағайындар да ӛз үлесін қосуына 

болады.  Халық  қыздың  жасауына  аса  зор  кӛңіл  бӛліп,  «жасауды  алты  жастан  жинасаң  асады,  жеті 

жастан  жинасаң  жетеді»  деген.  Небір  жақсы  бұйым,  киім

-

кешек,  әсем  әшекейлі  тағамдар  қыздарға 

берілетін  болған.  Ауқатты  адамдар  ақ  отау  тігіп  ұзатқан.  Жасауды  қыздың  еншісі  десе  де  болады. 

[7.11]. 

Ә.Кекілбайұлының «Дала балладалары» шығармасында

 

«Бүгін кешке қызының жасауын тағы 

бір  кӛріп  шықпақ.  Оны  үстіне  үй  тігіп,  бӛлек

 

кӛш  қылып  жӛнелтпек»

-

деп  қазақ  дәстүрінде  қыз 

баланың жасауының орны ерекше екендігін аңғартады 

[8.22]. 

Бұрын жасауға сәукеле, кілем, текемет, 

ыдыс

-

аяқ,  тӛсек

-

орын,  киім

-

кешек,  әшекейлі  бұйымдар,  сауын  мал,  салт  ат,  т.б.  берген.  Ауқатты 

адамдар  ақ  отау  тігіп  ұзатқан.  Ӛлтірі  Қазақтар  құдалық  бекіп,  құйрық

-

бауыр  жесіп,  құдай  деп  құда 

болған  соң,  жігіт  жақтан  қыз  үйіне  Ӛлтір  қоржын  барады.  Қоржынмен  бірге  екі  бас  мал  апарады, 

қоржынға толтыра киіт салады, ақтық салады. Онысы «ӛлі

-

тірі» деген ұғымыды береді. Екі малдың бірі 

ӛлі,  аруақтарға  арналғаны  да,  бірі  тірі  жүрген  құдаларына  сый

-

сыбаға.  Оны  қазақ  кәдесінде  «ӛлтірі» 

деп  атайды.  Ата  қазақ  «Ӛлі  риза  болмай,  тірі  байымайды»

 

бала  алғалы  жатырмыз,  алдымен  аруақ 

разы болсын дегені. Ӛлтірі келген соң, қыз жақ туыстарын, кӛршілерін шақырып келген малды сойып, 

аруақтарға  арнап  Құран  оқытып,  шағын  той  жасап,  құда  болғандарын,  қыз  ұзатқалы  жатқандарын 

дүйім елге пәш етеді, жариялайды.

  

4 

 

Киіт–

 

құдалар  арасында  жасалатын  дәстүрлі  кәденің  бірі.  Қазақ  халқы  арасында  "құдалық 

белгісі  киіт,  қоныс  белгісі  –

 

бейіт‖

 

деген  мақал  бар.  Яғни  «Киіт

 

–

 

құдалардан  сыйлыққа,  сый

-

сияпатына киім

-

кешек алу»

[2.396]. 

Киіт  –

 

бас  Киіт,  аяқ  Киіт  болып  бӛлінеді.  Құдаларды  бастап  барған  үлкен  адамға  бас  Киіт 

беріледі  де,  қалған  құдаларға  екінші  дәрежедегі  (аяқ)  Киіт  беріледі.  Киіт  келген  құданың  беделіне, 

алатын  орнына  қарай  бӛлінеді.  Мысалы,  бұрын  құндыз  жағалы  тон,  қасқыр  ішік,  кілем,  т.б.  қымбат 

бұйымдар,  киімдер  мен  заттар,  жүздеген  мал  (жылқы,  түйе,  қой)  берілген.  Киіттің  ең  тӛменгі  түрі 

кездемелермен  бітеді.  Қазақстанның  кейбір  аймақтарында  құда  түспей

-

ақ  тойы  болғанда,  сол  үй 

ішіндегі  адамдарға  жеке

-

жеке  арнап  апарылған  киімді  де  Киіт  деп  атайды.  Қазіргі  кезде  "қалың  мал‖ 

тӛленбесе де, оның Киіт кигізу сияқты дәстүрлері, басқа да жоралғылары жасала береді.

  

«Келіншкетің  бетін  кім  бұрын  ашса,  сол  ыстық»

 

бұл  мақалдан  қазақ  халқының  бет  ашар 

салтын кӛреміз. Жаңа түскен келінді беташар дәстүрі жасалмай ешкім кӛре алмайды. Оны кӛру үшін 

әдейі беташар жасалады. Оған тойға жиналған туған

-

туыс бәрі қатынасады. Мұнда «Беташар» жыры 

айтыла отырып, келінге оның атасы, енесі, оның басқа туыстары таныстырылып, келін оларға сәлем 

жасайды. Сәлем жасаған адамдар кӛрімдік береді. Бет ашатын жігіт ән

-

жырды желдірете,  кӛңілді жыр 

тӛгуі керек. 

 

Беташар–

 

жас  келінге  жаңа  туыстардың  алыс

-

жақындығын  таныстырып,  ізгі  тілектер

 

айту 

дәстүрі

[9.129].

 

«Батыр жігіт жол бастар, Әнші жігіт той бастар»деген мақалда қазақ халқының той бастар 

салты жайлы айтылып, оқырманға құраушы элемент арқылы

 

тойбастар салтынан аз да болса кӛрініс 

береді.  Тойбастар  салты  кӛбіне  үйлену  тойларында,  келін  түсіргенде  жасалатын    салт.  Той  бастар 

салтына  қазақ  халқының  салт

-

дәстүрлері  кітабында  мынадай  анықтама  беріледі:    «Той  бастауды 

дастарқан басында отырған қадірлі қонақтарға  тапсырады. Ондай  кезде тойды әнмен  немесе жақсы 

тілектерін  әндетіп  айтып  береді,  бастап  бергендері  үшін  сыйлық  ұсынылады.  Той  бастайтындар 

құрметті қонақтар, құдағилар мен құдашалар, той иелерінің басқа да құдағилары. Тойды жасы үлкен 

кісілер де бастап береді. «Ұлың ӛссе күндей болсын, деп тіле, қызың ӛссе гүлдей болсын деп тіле»

, 

«Дәулетіңнің  қадірін  ұлың  ӛскенде  білерсің,  абыройыңның  қадірін  қызың  ӛскенде  білерсің»  деген 

халықтың  даналық сӛздері той бастауға шабыт береді. «Ӛзен кӛлге қосылса,  теңіз болады, ал елге 

қосылса, егіз болады» деген сӛз екі елдің мың жылдық құда

-

жекжат

 

болғандығын кӛрсетеді

. 

 

Салт

-

дәстүр, әдет

-

ғұрып туралы мақал

-

мәтелдер

 

1. Орамал тонға жарамаса да жолға жарайды.

 

2. Ас кӛп болса кәде кӛп

 

3. Бір күн дәм татқанға қырық күн сәлем.

 

4. Ел

-

елдің заңы басқа,

 

Иті қара қасқа.

 

5. Сақтағанын жесе,

 

Сағынғаны келер.

 

6. Ескерген ескі асынан сақтайды.

 

7. Берген қолым алаған.

 

8. Сұрап бергенше соғып бер.

 

9. Ет жемесе де сорпа ішкендей болды.

 

10. Келіншектің бетін кім бұрын ашса, сол 

ыстық.

11. Шақырған жерден қалма,

 

Шақырмаған жерге барма.

 

12. Тойған үйге тоғыз бар.

 

13. Асаған білмес,

 

Тураған білер.

 

14. Ас иесінің әлі біледі,

 

Асатушының қолы біледі,

 

15. Алты жасар бала алыстан келсе,

 

Алпыс жасар кәрі алдынан шығар.

 

16. Барымен базар, жоқты қайдан қазар.

 

17. Құр қасық ауыз жыртар.

 

18. Күн жазға айналды,

 

Ет азға айналды.

 

19. Құс жаманы шажа,

 

Дос жаманы бажа.

 

20. Келіншектің бетін

 

кім бұрын ашса, сол 

ыстық. [ 10

. 87] 

 

Сонымен қатар қазақтарға дәстүрлі қонақжайлылық қасиет ежелден тән. Олардың бұл қасиеті 

кӛптеген ғасырлар барысында қалыптасқан. Бұл жӛнінде XIX ғасырдың аяқ кезінде Ресей зерттеушісі 

Виктор  фон  Герн  былай  деп  жазған  болатын:  «Жалпы  алғанда,  қазақтар  осы  уақытқа  дейін  жылы 

жүзділігімен, қайырымды ақкӛңілділігімен және қонақжайылық қасиетімен таңғалдырады. Мұның ӛзі 

олардың сүйегіне ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиет».

  

Қонақжайлылығымен

 

тәнті еткен қазақ халқы осы қонаққа қатысты, қонақты күтудің сауабына 

қатысты  кӛптеген  ырым,  наным

-

сенімдерді  ұстанғанын  тӛменде  берілген  ырымдардан  байқауға 

болады:

 

 - 

қонақ  болып  барған  үйінде  қызды  тӛрге  отырғызады.  Себебі,  «қызда  қырық  кӛліктік  бақыт  бар». 

Тӛрде  отырса  ол  бақыттың  жұғыны  қыз  отырған  тӛрде  қалады.  «Қызда  қырық  қырсық  та  бар,  қызда 

қырық

 

сайтан  да  бар».  Босағада  отырса,  сол  қырсық  сол  үйде  қалады.  «Қызда  оттай  ыстық  мейір 

бар». Тӛрде отырса, сол мейір сол үйге бағышталады. «Қызда мұздай суық ызғар да бар». Есік жақта 

5 

 

отырса, сол ызғар сол үйді шалады. «Қызда қырық періште бар». «Тӛрде отырса, сол періштелер сол 

үйге

 

қонады, есік жақта отырса, сайтандар сол үйде қалады»;

 

- 

жолаушылап келе жатқан адам бір үйге сусын ішуге түспек болса, сол үйдің есігіне тура беттеп келіп 

аттан  түспейді.  Оң  жағынан  түседі,  әрі  үйді  айналмайды.  Себебі,  жау  үйінің  жай

-

күйіне  қарамайды, 

ӛлімнің  суық  хабарын  естірткелі  келген

 

адам  да  күй  таңдамай  үйге  кіреді.  Сондықтан,  жолаушының 

жүрісі жаман ырымға ұқсамасын дегені. Дос, туыстар оң жол, оң тілеумен оң жақтан келіп, оң аяқпен 

үйге кіреді;

 

-

қыдырып, қонаққа келген жас баланы үйден құр қол шығармайды. Ӛйткені, сәбидің меселі қайтпасын, 

кӛңілі  қалмасын,  жүрегі  суымасын,  келер  бақытының  беті  қайтпасын,  үйде  оттай  ыстық  ықыласы 

қалсын

 

деп ырымдаған. Егер, сәби суық рай кӛріп, кейіген кейіппен шығып кетсе, бұл шаңырақтан бақ, 

тӛрден 

бақыт, 

дәннен 

ырыс 

кетеді 

деп 

ырымдалады

; 

-

үйде  отырған  қонақты  саусақпен  санамайды.  Оның  ішінде  ақ  сақалды  қариялардың  да  отыруы 

мүмкін. Малды, қолға түскен тұтқынды

 

ғана саусақты шошайтып санайды;

 

-

үлкен

 

тойда,  аста  немесе  салтанатты  мереке

-

мейрамда  сыйлы  қонаққа  кӛк  қасқа  тай,  ақ  сары  бас 

қой, атан түйе, дӛнен ӛгіз сойылады. Сонда барлық тілек қабыл болып, зор бақыт қонады деп сеніп, 

ырымдалады

; 

-

қазақ  үйіне  қонған  қонақты  ырымдайды.  Қонақ  қонған  түні  мал  тӛлдесе,  құйрық  асып,  қонақты 

сыйлайды. Әрі киіт кигізіп, «Ақ жолтай қонақ»

 

деп шығарып салады;

 

-

дастархан оң бетімен жайылады. Дастархан қос қабатталған болса, қонақ келгенде оның тұйық жағын 

қонаққа  қаратып,  оң  бетін  келтіріп  жаяды.  Мұны  «дастархан  оң  болмай,  ісіңде  жол  болмайды»  деп 

ырымдайды. Дастархан –

 

береке

-

бірліктің, тірліктің бейнесі ретінде қастерленеді;

 

-

қонақ

 

келгенде  есікті  үй  иесінің  ӛзі  ашады.  Ал  қонақ  шығарда  есікті  үй  иесі  ашпайды,  қонақтың  ӛзі 

ашып  шығады.  Қонақ  үйге  келгенде  құт  бірге  кіреді  деп  жориды.  Қонақ  кетерде  үй  иесі  есік  ашып 

берсе, құт та әлгі кісімен

 

ілесіп кетеді деп ырымдалады;

 

-

қонақтың

 

пышағы  немесе  бәкісі  дастарханмен  бірге  жиналып  кетсе,  қайтарып  берілмейді.  Қонақ  ет 

турағанда  пышағын  ӛзі  сүртіп  қынына  салып  алуы  керек.  Егер  дастарханмен  бірге  жиналып  кетсе, 

қонақ

 

үндемейді, пышағын сұрамайды. Сұраса «Қырық пышақ боп ӛштеседі»деп жориды.

 

Қырық

 

пышақ боп

 

деген сӛз тіркесі кӛп болып, халық, бұқара болып дегенді білдіріп отыр, ал ӛштесу–

 

дұшпан болып қастасу, жауласу. 

[11.663] 

-

ұзақ

 

жолдың  азабын  тартып  келген  жолаушыны  жаңа  босанған  әйелдің  үстіне  кіргізбейді.  Ол  ӛте 

жақын  туыс  болса  ғана  біраз  демалғаннан  кейін  беті

-

қолын  жуып,  сыртқы  киімдерін  шешіп, 

жеңілденгеннен  соң  барып  кіруге  тиіс.  Ӛйткені,  жол  азабын  тартқан  адамның  түсі  сұсты,  қабағы 

қатыңқы

 

болады.  Ӛмір  есігін  жаңа  ашып,  кӛзі  мӛлдіреп  жатқан  сәби  мен  сүйек

-

сүйегі

 

босап,  әлсіреп 

жатқан  ана  шошып  қалмасын,  секемденбесін,  сырттан  кірген  қонаққа  ілесіп  келіп,  жын  жабыспасын 

деп 

ырымдаған

; 

-

қазақта

 

кетік,  жырық  ыдыспен  қонаққа  ас  бермейді.  Себебі,  ыдыстың  кетігінен  сайтан  қосарлана  ас 

ішеді, қонақ қорланады, қонақтың жебеуші иесі шамданып, кәрін тӛгеді деп ырымдайды.

 

Ал осы тақырыпқа байланысты мақал

-

мәтелдерге келетін болсақ, «Қонағын сыйласа 

тӛрге

 

шық дейді»

 

деген мақалда қазақтың қонақжайлылығымен қатар, тӛрге шығару салтын кӛреміз. 

Келген қонақты я болмаса кісіні тӛрге шығару тек қазақ халқына ғана тән қасиет. Тӛр сӛзінің мағынасы 

тӛмендегідей: 

 

Тӛр –

 

үй ішіндегі ең құрметті орын, үйдің босағаға қарама

-

қарсы жоғарғы жағы. 

[9.817]. 

Тӛр