Биотехнология

струкциялар мен  биожүйелерді  молекулалық деңгейде  басқаруға 
мүмкіндік береді. Нанотехнологияның нысандарына. нанобөлшек- 
тер,  нанотүтікшелер,  наноорамдар  жатады.  Ал  бионанонысанда- 
рына -  вирус, вирустік капсидтері, нанотүтікше, ақуыз молекула- 
сы, ДНҚ қальщдығы, көміртегі атомдары жатады.
Көміртектік  наноматериалдар  (графен,  фуллерен  және  т.с.с) 
бірнеше жылдан  бері  анық зерттеуге  алынды, дегенмен  олардың 
барлығы  әлі  зерттелінген  жоқ.  Мысалы,  Қытай  ғалымдары  гра­
фен,  наноленталар мен  нанотүпкшелерге  көміртек наноорамдар- 
ды  (КНО)  қосу  арқылы  бүндай  материалдар тізімін  толықтырды
(АЪ-сурет).
Наноорам — графеннің ширатылған қабаты —
 көптеген ерекше 
касиетгерге  ие.  Графенді  кремний орнына интегралды  микросхе- 
маларда  пайдалануга  болады.  Мысалы,  электрондық  транспорт 
сыртқы және ішкі  жақтарынын п-п  өзара әсерлесуіне тәуелді,  ал 
электрөрісі көпқабатты нанотүтікшелер (КҚН) жағдайындағы си- 
яқты тек сыртқы цилиндр аркылы ғана емес, барлык беті арқылы 
өте  алады.  Олардың  ерекше  топологиясы  интеркаляцияны  қара- 
пайымдайды,  өйткені  наноорам  түйық  емес,  және  оларды  сутек 
аккумуляторы ретінде тиімді  қолдануға мүмкіндік береді.  Казак- 
стан ғалымдары түрлі компаниялармен  бірлесе отырып,  кремний 
өндіру  арқылы  келешекте  ауыл  шаруашылықтарға  арналған  күн
177
43-сурет.
  Нанолента,  нанотүтікше 
ж ә н е  
наноорам  көміртектік
наноматериалдар

батареяларын  шығаруды  жоспарлады.  Дамыған  Еуропада  жылу 
көздерін алмастыратын салаға қаржылай қолдау жасалады. Күннің, 
желдің, судың, қуат көздерін пайдалану жылына 300 тәулік бойына 
күн  шығатын,  күшті  жел  соғатын,  оңтүстік  шығыс  аймақта  тау
өзендері сарқырап ағатын Қазақстанның экономикалық әлеуметтік 
дамуы  үшін өте  пайдалы.
Бионанотехнологияны  дамыту  басым  ғылыми  бағыттар  мен
әлемнің көптеген өнеркәсібі дамыған елдерінде сындарлы техно-
логияларының тізбесіндегі жоғарғы жолдардьщ бірінен орын алған,
бионанотехнологияларды дамыту жөнінде үлттық бағдарламалар
қабылданды.  Қазақстанда  наноғылымы  мен  нанотехнологияны
дамыту үшін 2007-2009-жылдарға арналып бағдарлама қабылдан-
ғаны белгілі. Еліміздің «Жер, металлургия және байыту жөніндегі
ғылыми орталығы» АҚ таратқан мәліметтерге қарағанда бүл баг-
дарламаны орындау үшін қаржыландырудың барлық көздері арқы-
лы  230  миллион  теңге  бөлінген.  Қазақстанда  бионанотехнология
қатысуымен  негізгі  бағыттарда  жасалып  жатқан  ғылыми-зерггеу 
жүмыстар:
• терапевтикалық белсенділігі жоғары, үзақ мерзім эсер ететін,
антибиотиктермен  биоүйлесімді полимерлердің дәрілік  наноком- 
плекстері;
• адамның онкологиялық, жүрек, қан тамырларының ауруларын 
алдын  алу мақсатында, ауруларды  бастапқы  кезеқде анықтайтын 
молекулярлы диагностика әдістерін  жасау;
•  қан  аурулары  және  баска  да  патологиялық  күйлердің  диаг- 
ностикасын  жасайтын,  гаптоглобинмен  иммобилденген  гемогло­
бин  әрекеттесуінің  негізінде  қүрастырылган  тест-жүйелер;
•  бидай  генотиптерінің  физиологиялық-генетикалық  және 
селекциялық қасиеттерін  көміртек пен азот изотоптарының диск- 
риминациясы  арқылы  бағалайтын  әдістерді  жасау;
• түрлі  реакциялық кабілетгілікке ие наноқүрылымды жогары 
молекулалық  қосылыстардың  синтездерінің технологиялары;
•  осімдіктердің  өсуі  мен  дамуын  реттейтін  жаңа  нанокомпо- 
зитті  реттегіштердің  синтезі;
Медицинадагы  бионанотехнологияны  қолдану  мәселелерінің 
бірі жасушаның қүрылысын молекулалық деңгейде озгерту. Яғңи 
нанороботгардың көмегімен молекулалық хирургия жасау. Қазіргі 
уақытта дәрігерлер молекулалық роботтардың жасалуын ойласты- 
руда. Нанороботгар жасуша геномын өзгерте алады, ягни гендерді 
өзгертіп жасушаның қызметін арттыру үшін ауыстыра алады.  На-
178

44-сурет.
  Медицинада  пайдаланатын  наноробот
нороботтар ағзадағы қартаюға әкелетін өзгерістерді атом деңгеи- 
інде  жояды,  сонымен  қатар  макромолекулалар  және  жасанды 
бөлшектер адам денесінің зақымданған жасушалар мен ұлпаларды 
қалпына келтіруде  қолданылады  (
44-сурет
).  Мысалы,  Сазе  \¥ез- 
іе т  Ш іүешіу (Кливленд, Огайо штаты) ғалымдары «синтетикалық 
(жасанды)  тромбоциттерді»  жасады,  яғни  қан  тромбоциттерінің 
жүмыс  істеу  механизміне  ұқсас  болатын  нанобөлшектерді  жаса­
ды.  Осы бөлшектер  қан  тромбоциттерімен  қосылып ұю  процесін
2  есе  жылдамдатады.  Тромбоциттер  қанда  жараланған  ұлпа  не 
қан тамырына келіп оны «жамайды». Жасанды тромоциттер «апат» 
кезінде  қан  тамырларынан  шығып,  тромбоциттермен  қосылады, 
жарақатты  жауып тастайды.  Жасанды тромбоциттердің полиэти- 
ленгликолмен өңделген полимерлі ядросы болады, полиэтиленгли- 
коль тромбоциттердің бір-бірімен қосылып кетуіне жол бермейді. 
Ал полиэтиленгликоль үстінде активтелген тромбоциттерді тани- 
тын пептидтік тізбектер болады,  сондықтан жасанды тромбоцит- 
тердің қабылдамауы (отторжение) болмайды. Сонымен бірге, жа­
санды нанобөлшектерді жүрек ауруларын емдеу үшін пайдаланы- 
лады.  Медицина  саласында  қолдан  жасалған  жүрек  қақпақшасы 
клапан  көп  қолданылады.  Ол  титан  және  тат  баспайтын  қоспа 
алтыннан  жасалған.  Бірақ  оны  адам  денесіне  енгізгеннен  кейін
179
\

ағзаға  зақым  келуі  мүмкін.  Ғалымдар  кристаллы  нанобөлшекті 
пайдаланып  антиденелердің  зақымдауынан  сақтайтын  материал 
жасаған,  ұзындығы  10  нм  тұратын  нанобөлшек.  Ол  қан  тамырда 
еркін жүріп жинақталған  холестеринді  тауып  ыдыратады.  Жүрек 
қантамырындағы  майлар  мен  ми  қантамырындағы  тромбыларды 
ыдыратып,  тазалайды.
Ісік  ауруларды  емдегенде  ісік  жасушалары  нәтижелі  түрде 
нанороботтармен  айқындалып,  күшті  дәрілік  препараттармен 
жояды.  Себебі  нанороботтар  патологиялық  жасушаларды  тауып, 
тек сол  жасушаға ғана дәрілерді тасымалдайды.  Магниттік нано- 
бөлшектермен ісікке қарсы дәріні біріктіріп адам денесіне енгізіп 
емдейді. 
Іп үііго
 ісік жасушалар культураларымен жасалған тәжіри-
75|
іш
10-100
( Ж )
а
Ь
е
А  -   алтын  нанобөлшектер  ерекше  антиденелері  бар  ісік  жасушаларын 
танып,  ішіне  енеді;  Ь  -алтын  нанобөлшектерді  лазермен  өндеуі;  с  -   алтын 
нанобөлшектері  лазердің  өңдеуінен  кейін  өзінің  айналасында  қызған  бу 
көпіршіктерін  т ү зед і-  ріазшопіс  папоЬиЬЫез; 
д.  -
 
лазер  сәуелерін  жіберген- 
де,  нанобөлшектер  өздерінен  жарық  шығарып,  ісіктің  пайда  болған  орнын 
анықтауға  мүмкіндік  береді;  е  -   лазердің  күшін  үлкейтсе,  нанобөлшектер 
жасуша  ішінде  жарылып,  ісік  клеткасын  жояды
45-сурет.
  Ісік жасушаларды  жою  үшін  алтын  наноболшектерді
пайдалану
180

беде қатерлі ісікпен күресудің жаңа бағыты ашылды («Алтын на­
нобомба» жобасы). Белоруссия мен АҚШ ғалымдары организмдегі 
ісік жасушаларын жою механизмін ойлап тапты (
45-сурет
). Биоло- 
гиялық ортада жүрген алтын  нанобөлшектері лазердің өңдеуінен 
кейін өзінің айналасында қызған бу көпіршіктерін түзеді, оларды 
нанотехнологияда ріазшопіс  папоЬиЬЫез -  Й&Ш деп  атап  кеткен. 
РЫВ-ді екі мақсатта қолдануға болады: диагностика мен терапия- 
да.  Биоортада  алтын  нанобөлшектері  ісік  жасушаларына  деген 
арнайы  танушы  қасиеттерімен  ерекшеленеді  (спецификалық  ан­
тиденелер  көмегімен).  Организмде  осы  бөлшектер  ісік  жасуша­
ларын  танып,  ішіне  енеді.  Лазер  сәулелерін  жібергенде,  осы  на- 
ноболшектер оздерінен жарық шығарып, ісіктің пайда болған ор­
нын  анықтауга мүмкіндік  береді  (диагностика).  Егер де лазердің 
күшін үлкейтетін болсақ, онда бүл бөлшектер жасуша ішінде жа-
рылып, ісік клеткасын жояды (терапия).
Бірақ одан бүрьга бүл зерттеулерді жапон ғалымдар зертхана-
лық  жануарларды  пайдаланып  іске  асырган.  Жапон  галымдары 
нано  алтын  материалды  қолданып  ішінде  дәрі  бар  нанобөлшек 
жасаган.  Бүл  бөлшектің  сыртын  оттегімен  қаптаган,  ол  жануар­
лар  денесіне  енген  соң  қызыл  инфра-күлгін  сәулесін  шыгарып, 
ісік жасушасын танып,  сәулені  энергияга  алмастырып  ісік жасу­
шаларды жояды,  бірақ сау жасушага зақым  келтірмейді.
3.5.2.  Ғары ш ты қ  биотехнология
Соңгы онжылдықта биотехнологиянын жаңа багыты гарыштық 
биотехнология  дамып  отыр:  1957  жылдан  бастап  медициналық- 
биологиялық тәжірибелер бойынша тірі организмдерге гарышта- 
гы болатын факторлардың әсерін зертгеулер жүргізілді. Алгашқы, 
бастапкы  зерттеулерді  «Бион»  багдарлама  боиынша  гарыштық 
биология,  медицина  және  биотехнология  үшін  жануарлар  мен 
өсімдіктер  организмдерді  пайдаланып  арнайы  биоспутниктерде 
жүргізген. «Бион М №1» гарыштық аппарат үшқан кезінде «Био 
Космос  1»  жоба  бойынша  өсімдіктердін  өсуіне  және  дамуына 
гарьшітық үшуының факторларының әсерін анықтайтын зерттеу- 
лер  және  гарыш  жағдайында  осімдіктерді  өсіру  технологиясын
оңдеу  бойынша  зерттеулер  жүргізілді  (
46-сурет
).
Ғарыштық үшуының факторлары ретінде арттырылған (үлғай- 
тылган) радиациялық фон (радиация), ауыр зарядталган түйіршік- 
тердің  тасқын,  микрогравитация,  Жердің  әлсізделген  магниттік
13-559
181

Оң  жақтан  сол  жаққа:  ӨФГБ  институтының  директоры  -   б.ғ.д.,  профес­
сор  І.Р.  Рақымбаев,  ұшқыш-космонавт  М.  Бударин  (Ресей),  үшқыш-космо- 
навт  Т.М.  Мусабаев  (Қазақстан),  «Росавиакосмос»  компаниясының  өкілдері,
нов,  а.ш.ғ.к.,  а.ғ.қ.  Қ.Ж.  Жамбакин.
Мухамбетжа
тер  физиологиясы,  генетика  ж ән е  биоинженерия 
институтының  ғылыми  қызметкерлерімен  кездесу
өкщ дері
өріс,  вибрация  болады.  1989  жылы  «Биопрепарат»  акционерлік
қалып
тасты.
жасушалық
жаңа  бейімделудің  механизмін  көрсетеді  (гравитация  -   жердің 
айналасындағы барлық объектілерді өзінің орталыгына тарту күші
8
т /
8
ес
2
)
Жасуша
ететін негізгі клеткалық механизмдерді түсіну
ап қайтарады деген болжам бар. Ауырлық күшінің механизмі жа­
суша әсері белгісіз. Бірақ цитобиологияның негізгі механизмдерін 
түсінуде, биология ғылымдарының дамуына жаңа тәсілдер енгізуде 
микрогравитация маңызды рөл атқарады.  Жасушаға микрограви- 
тацияның  потенциалды  әсері:
-  сигналдық трансдукциясын  өзгерту;
-  жасушаның  бөліну үдерістерін  тежеу;
-  ген экспрессиясын және ДНҚ қүрьшымының өзгеруі;
182

щ жасушалық қозғалысты  шектеу;
-  
макромолекулалардың синтезін өзгерту. Мысалы, микрогра­
витация жағдайында ақуыздардың кристалдауы байқаланады.  Су 
буланған кезде, ақуыздар кристалл тәрізінде бөлініп шыгады. Сол 
кристаллдарды әрі  қарай  көлемі  мен  санын көбейту үшін 
іп 
уііго
 
жағдайы жарамайды.  Бұл  іс тек қана ғарыштық жағдайда жүзеге 
асады,  кристалддар  өздігінен  көбейе  береді.
Кез келген өсімдіктің өсіп жатқан ортасын ауыстырса, ол бас­
ка жерге тез арада бейімделе алмайды. Ол әрі қарай өсуін тоқтатуы 
мүмкін.  Ғарыштық  жағдайда  өсірген  кезде,  ең  бастысы  клетка 
дақылы болып саналады, яғни өсімдік ғарыштық жағдайға бейім- 
деледі,  бүл  бағыт  өсімдіктің  қандай  да  бір  ерекшеліктерін  көру 
үшін  керек.  ДНҚ-  және  протеин-электрофорезі  арқылы  ғарышта 
өсіп  шыққан  өсімдіктердің  молекулалық  деңгейінде,  яғни  ақуыз 
бен ДНҚ көлеміндегі, жерде өсіп-өнген өсімдіктерден ерекшелігін
анықтауға  болады.
Өсімдіктер  жасуша дақылды  бөліну,  өсу  процестерді  зерттеу
Оң  жакган  сол  жаққа:  үшкыш-космонавт  Т.М.  Мусабаев,  ӨФГБ  инсти- 
тутының  директоры  —  б.ғ.д.,  профессор  І.Р.  Рақымбаев,  М.Ә.  Айтхожин 
атындағы  Молекулалық  биология  және  биохимия  институтының  қызметке- 
рі  -   б.ғ.д.  Г.Л.  Лигай,  ӨФГБ  институтының  ғылыми  қызметкері,  «Биотехно­
логия»  зертханасының  меңгерушісі,  а.ғ.қ.  Қ.Ж.  Жамбакин
47-сурет.
  Өсімдік  жасушаларды  фиксациялау  (қатыру)  үшін  арнайы
аспаптың жүмыс барысы талқылануда
183

■   •
2 - А
3 - А
I
%  •
Ф  I
*
%  •  
.  
%
#
*
%
%
%
V:
•   •
*
*
и
*
Нк
»
  ♦ 
2-В
■
 
4
з-в
Фотосуреттер  «Космические  исследования  в  Казахстане»  кітаптағы 
М.А.  Берлина,  С.К.  Турашева,  Н.К.  Исмагулованың  «Бидайдың  тозаңқап 
культурасында  клеткалық  бөліну  процестеріне  ғарыштық  факторлардың 
әсерін  зерттеу»  тарауынан  алынған  (2002  ж.).
48-сурет.
  1-Бидай микроспоралардың  12 сағат өсіру барысында 
бөлінуі,  (А  -бақылау,  В -  ғарышта);  2-Бидайдың маманданбаған
Бидайды ң
морфогенез
184

үшін,  каллустардың  қалыптасуы,  жасушалық  дифференциялану, 
морфогенез  процестерді  зерттеу  үшін  модельдік  жүйе  ретінде 
қолданылады. Сонымен қатар жасуша дақылын өсімдіктердің әр- 
түрлі  абиотикалық  стресс  факторларға төзімділігін  зерттеу  үшін 
модель ретінде өте лайықты болып келеді. Ғарышта қолданылатын 
аспаптар  мынандай талаптарға сай болу керек:  кіші  салмағы  (ас- 
паптың массасы үлкен болмауы керек), шағындау, герметикалық, 
улы емес, химиялық заттар сүйық болмау гель сияқты болу керек 
(
47-сурет
).  Осы  талаптарға  сай  Петри  табақшасында  өсірілетін 
жасушалық дақыл болып табылады.
Ғарыштағы  тәжірибелерде  нысана  ретінде  пайдаланатын  жа- 
сушалық  дақылдың  артықшылықтарына:
1
) нысаналарды яғни экспланттарды  өте оңай  өсіру;
2
)  ғарыш  жағдайларында  жасуша  және  үлпалардың  өсуі  мен
даму процестерді оақылау және реттеу мүмкіндігі;
3
) 
жасушалық  дақыл  арқылы  өсімдіктің  барлық  даму  кезең- 
дерді (онтогенездің барлық кезендерді) зерттеу, яғни жыныс және 
сомалық  жасушалардан  бастап,  көпжасушалық  агрегаттардан, 
днфференцияланған жіктелген жасушалардан эмбриоид пен бүтін 
өсімдікке дейін зерттеу жатады  (
48-сурет
).
Қазіргі  таңда  ғарынггық  биотехнология  ғарыштық  биология- 
ның бір сатысы болып саналады және «Биотрек, Биоэкология және 
Биоэмульсия»  бағдарламалары  бойынша  «Фотон-М»  деген 
ғарьпнтық аппараттың үшуы  арқылы  іске  асады.  Жануарлар  мен 
өсімдіктердің жасушаларымен қатар микроорганизмдердің ғарыш- 
тағы өсу процестері зерттелінеді. Мысалы, «Биотрек» бағдарлама 
бойынша МКС-экипаж  арқылы  2006  жылы  ғарыштық  кеңістікке 
микориза саңырауқүлақтардын штамдарымен төрт контейнер жі- 
берілді.  Сол контейнердің ішінде радиацияны зерттеу үшін және 
ауыр  элементтердің  энергияны  анықтау  үшін,  радиодатчиктерді 
орналастырды.  Осы  бағдарламаның  максаты —
 саңырауқүлақтар- 
дың өнімділігіне және биохимиялық қасиеттеріне күшті радиация-
ньщ  әсерін  зертгеу.
Ғарьшггық  биотехнология  қазіргі  таңда  медицина  саласында
елеулі жетістіктерге жетп.  Тыныс жолдарының ауруларын:  астма, 
туберкулез  т.б.  аурулардын  емдеу  жолын  тапты.  Осыган  мысал 
ретінде  туберкулез  ауруының  «Кох»  таяқшасы  бар  жасуша  сус- 
пензиясы алынган. Осы тәжірибе ашғаш рет адамга 30 жасар эйелге 
Барселона  қаласында  жасалды.  Бүл  тәжірибе  арнайы  ғарыштык 
технологияға арналған «айналдырғыш биореакторда» жасалған. 
Іп
185
I
I

уііго
 жағдайында жасушаларды өсіргенде, еш өзгеріссіз ауру жасу­
шалар  көбейе  береді.  Осы  құбьшысты  ғарышта  байқағанда,  жасу­
шалар тез көбейіп, ауру жасушаларының жойыла бастағаны байқа- 
лған. Зерттеу нәтижесі бүл жердің әлсіз тартылыс күші, микрогра­
витация  т.с.с.  ғарыштық  факторлардың  әсері  екеидігі  дәлелденді. 
Бүл  тәжірибе  сәтті  өтті.  Ғарыштық  жағдайда  өндірілген  жасуша­
лар әйелге орнатылып, ол төрт айдан кейін өзін жақсы сезінген.
Ғарыштъщ биотехнология дамуының  негізгі багыттары:
1
)  ғарышта биологиялық  қүнды  заттардың  қүрылысын  анық- 
тау үшін және оларды медицинада,  фармакологияда,  ветеринари- 
яда қолдану үшін  сапалық кристаллдарды  алу;
2
) ғарыштадағы микрогравитация жағдайыида микроорганизм- 
дердің  рекомбииантық  штамдарды,  өсімдіктердің  төзімді  және 
жақсартылғаи  жасушаларды  сүрыптап  алу,  оларды  медицинада, 
фармакологияда,  ауыл  шаруашылығында,  экологияда  қолдану;
3) биология және биотехнология салаларында фундаменталдік 
білімін  кеңейту  үшін  бионысаналарга  гарыштық  факторлардың
әсерін  зерттеу. 
V -,»
Қазақстанда  1991  жылдан  бастап  «Мақсат»  атты  гарыштық 
багдарлама  бойынша  әртүрлі  гылыми-зерттеулер:
1.  «Өсірілген  бидай  жасушаларына  гарыштық  факторлардың 
әсерін  зерттеу»;
2.  «Картой селекциясында жаңа биотехнологияларды  қолдану»;
3.  «Ғарыштық  факторлардың  әсерімен  байланысты  метабо- 
лизмніц ерекшілігін анықтау»;
4.  «Бидайдың селекцияда патогенге төзімділігіне микрограви- 
тацияның  әсерін  зерттеу»  жүргізілді.
Екінші  багдарлама  бойынша  ғарышта  өскен  картоптың  мезо­
филл  жасушалардан  пайда  болған  жасушалық  культурадан 
5
  со- 
маклонды линиялар алынды. Ал  1998 жылы бүл жасушалық линия- 
лардан  картоптың  «Тохтар»  сортын  шығарды.  Картоптың  «Тох- 
тар» сорты басқа жергілікті сорттарымен салыстырғанда 
8
  селек- 
ция-генетикалық  көрсеткіштерлері  бойынша  және  түздылыққа,
қүрғақшылыққа  төзімдшігі  ооиынша  ерекшеленеді.
3.5.3.  Экологиялық  биотехнологий
Жалпы биотехнологияның экологиялық биотехнология саласы 
көптеген экологиялық жагдайларға қатысты мәселелермен айналы- 
сады.  Экологиялық  биотехнология  өнеркәсіптік  әртүрлі  қалдық-
186

тарды  қаита  өңдеу,  қоршаған  орта  нысаналарын  әртүрлі  ласта- 
ғыштардан,  тазарту  сияқты  қоршаған  орта  мәселелерін  шешуде 
биотехнологиялық  әдістермен  биологиялық  емес  технологияны 
біріктіре  отырып,  биотехнологияны  қолдану  болып  табылады. 
Экологиялық  биотехнология  тұрғысынан  алып  қарағанда  ағын 
суларды тазарту және тұрақтандырудың аэробты процестерін пай- 
даланудың маңызы  зор.  Бұл мақсатта әртүрлі  конструкциялы ре- 
акторлар  қолданады.
Биотехнологиялық  үдерістердің  ерекшелігі  -   олар  суды,  ал 
аэробты  жағдайда  ауаны  көп  көлемде  тұтынады  да,  алынатьін 
қатты қалдықтар мөлшері тым жарамсыз болады. Микробиология- 
лык өнеркәсіптердің мекемелерінде екі мәселе шешіледі:
1. Өнеркәсіптік асептика, ягни биореактор ішіне бөгде микро- 
организмдердің ену мүмкіндігін жою.
2.  Қоршаған  ортаны  қорғау,  ягни  ауа  және  су  қалдыктарына 
түзгіш жасушалардың  еніп  кетуін  болдырмау.
Бұл құбылыс қауіпті, өйткені адам үшін микроб ақуызы бөлек 
нәрсе,  сондықтан  ол  халық  арасында  аллергиялық  реакциялар 
қоздыруы мүмкін. Биотехнологиялық өнекәсіпте қоректік заттарды 
даярлау, жуу, бөліп алу үшін және сонымен бірге биореакторлар- 
дың режимдерін бір қалыпты дәрежеде үстап түру үшін көп мөл- 
шерде су қажет.  Айналадағы  судың ағыны түйық болса да, бүны 
тазалау  жүмысы  қарастырылып  түрылуы  тиіс.  Өйткені  хладоа- 
гентке  биореакторлардың  конструкциялық  ақауынан  дақылдық 
жасушалары  аз  ғана  мөлшерде  болса да  кез  келген  уақытта  еніп 
кетуі  ықтимал.  Реакторлардан  технологиялық  суларды  шыгарып 
тазалауда  көптеген  қиындықтар  кездеседі.  Көбінесе,  мүндай  ак­
тив^  (белсенді) лай (түнба)  қолданады.  Бірак болашақта су таза- 
лайтын  мембраналық  технологияны  ендіру  және  бір  реактордан 
шыгарып  микроорганизмдерден  тазартылған  технологиялық  су­
ларды  басқа  реакторлардагы  жасушаларга  қоректік  зат  ретінде 
пайдалану  сияқты  метаболизмдерді  айналымда  болатын  жабық 
өндірістерде  жасау жүмыстары  жүргізілуі  тиіс.
Қалдық  агынды  суларды  аэробты  өндеу  I   судағы  ластагыш 
қалдықтардын жай түздарға, газдар мен суга дейін толық минера- 
лизациясы жүретін, микроорганизмдердің көп пайдаланатын, био- 
технологияның  үлкен  салаларының  бірі.  Белсенді  лайды  комму- 
налды  ағынды  суларды  тазарту  үшін  қолдануды  1914—1921  ж. 
Ардерн мен Локс үсынған.  Коммуналды агынды суларда органи- 
калық  заттар  (көмірсу,  зәр  қышқылы,  майлы  заттар,  сабын  мен
187
I
л

жуғыш  заттар  детергенттері),  әртүрлі  бейорганикалық  заттар, 
патогенді микроорганизмдермен (бациллалар, энтеробактериялар 
және т.б.) ластануда. Белсенді лай дегеніміз -  органикалық ласта- 
нулардың ыдырауы үшін қажет ферменттердің әртүрлі тобын қү- 
райтьш (протеазалар, липазалар, амилазалар) микроорганизм био- 
массасы. Белсенді лайда микроорганизмдердің: көміртегіні тотық- 
тьфатын флокула түзетін бактериялар; көміртегіні тотықтыратын 
жіпшелі бактериялар; бактериялар-нитрификторлар деген үш тобы 
бар.  Сонымен қатар, белсенді лайда 
Іоо^иіа гатщега, Ьеиеоіһгіх, 
ШігоЪасІег, Аеготопоз,  Р'зеисіотопоз,  ЫосагсИа,  Кһойососсиз
 түр- 
лері бар. Белсенді лайдың микроорганизмдері тағамдық қажетгілік 
бойынша  бөлінеді:  а)  гидролитикалық  бактериялар,  әдетте  олар­
ды  ацидогенді  деп  атайды,  себебі  олар  субстраттың  бастапқы 
гидролизін органикалық қышқылдарға жөне тағы басқа төмен мо- 
лекулаларға  дейін  ыдыратады  (
2оо£Іоеа,  Асеіоһасіегіит,  ЕиЬас- 
іегіит,  СІозігШіит
) және басқаларын қамтамасыз етеді; б) гетеро- 
ацетогенді  бактериялар,  сірке  қышқылын  және  сутегін  өндіреді
(,ЗупіһгоЬасіег  моііпіі,  8упіһгорһотопаз  м/оЦіі).
Жоғарыда атап өткендей, экологиялық биотехнология қорша- 
ған  ортаны  табиги  жағынан  толық  сипаттайды.  Мүнда  топырақ, 
су,  мүнай  тағыда  көптеген  мәселелерде  талқыланып  отырады. 
Соңғы  жылдары  табиғаттың  өзі  тазалауы  мүмкін  емес  антропо- 
гендік іс әрекеттер нәтижесінен ластану шегі жоғарылауда. Себе- 
бі  адам табиғатта қалыпты жағдайда ыдырамайтын байланыстар- 
ды  жасады.  Олар  әр  түрлі  синтетикалық  полимерлер,  бояулар, 
пестицидтер,  фармацевтикалық  заттар,  жугыш  заттар,  сонымен 
қатар  ксенобиотиктер  қатарындағы  табиғи  мүнайды  да  жатқы- 
зуға болады.  Ксенобиотиктердің мөлшерден тыс көп болуы мута-
генді, канцерогенді, аллергиялық және тератогендік қасиет туды- 
рады. Адам осы заттарсыз өмір сүре алмағандықтан, осы заттарды 
ыдырату үшін  микроорганизмдерді қолданылады.  Биодеградация 
(биобүзылу)  -   биологиялық  жүйелер  арқылы  күрделі  заттардың 
жай заттарға дейін ыдырауы.  Биодеградациялаушы негізгі биоло- 
гиялық агентгер — қарқынды метаболизмі мен әртүрлі ферменттік 
жүйеге  ие -  микроорганизмдер.  Олар  кең спектрдегі түрақты  хи- 
миялық  байланыстарды  ыдыратып,  сонымен  қатар  глобальдық 
заттар  айналымына  қажетті  элементтерді  береді  және  жер  бетін- 
де  қалдыктьфдың  қалмауын  қамтамасыз  етеді.
Биодеградацияға  қатысатын  негізгі  микроорганизмдер:  топы- 
рак  пен  судан  бөлініп  алынған  бактериялар  мен  саңырауқүлақ-
188

тар. Маңызды грам-теріс бактериялар туысы: 
Рзеисіотбпаз, Зрһіп- 
%отопиз,  ВигкһоЫегіа,  Аісаіщепез,  АсіІоЬасіег,  ҒІауоЪасІегіит, 
метантотықтырушы және нитрифицирлеуші бактериялар, ал грам- 
оң  бактериялар  туысы: 
Агіһгоһасіег,  Ыосагдіа,  Кһосіососсш,  Ва- 
сіііш.
  Кейбір нитрат- және  сульфатыдыратушы  бактериялар,  со­
нымен  катар  метаногенді  археилер  анаэробты  биодеградацияға 
белсенді  катысады.  Саңырауқүлақтардан  күрделі байланыстарды 
ыдырататын  өкілдері: 
Рһапегосһаеіе,  Репісіііит,  Азрег§і11ш,  Тгі- 
сһосіегта, Ғизагіит
 туыстары аэробты ыдыратады. Негізінен мик- 
роорганизмнің тек  бір түрі  ғана емес,  олардың біріккен  ассоциа- 
циясы  қолданылады.  Себебі,  бір  микроорганизм  ксенобиотикті 
ыдыратса, екіншісі корекпен қамтамасыз етеді.  Бүл кезде әртүрлі 
микроорганизмнің  ферменттік  жүйесі  қолданылып,  субстратна 
метаболикалық  «шабуыл»  немесе  көпсубстратты  конверсия  бо­
лады.
Бактерияларға қарағанда саңырауқүлақтар өте тез биодеграда- 
циялайды. Олар пентахлорбензол, пентахлорфенол сиякты затгар- 
ды ыдыратады. Бір тәжірибеде топырақтың  10000 тоннасын өңде- 
генде, топыракта алғашқыда пентахлор мөлшері  700 мг/кг болса, 
бір  жыл  ішінде  онын  мөлшері  10  мг/кг  болтан.  Ал  бактериялар 
мұндайға тек 4-5  жыл  ішінде ғана өндей  алатын еді.  Саңырауқү- 
лақтар  қыста да белсенді  болады.  Бактериалды және  саныраукү- 
лақты  тазалау  күны  бірдей,  бірақ  саңыраукүлақты  қолдану  дег­
радация  уақытын  қыскартады  және деградация  қүнын  азайтады.
Биотехнология  және  қоршаган  орта  Казақстандагы  эко­
логия  мәселелери
  Бүгінгі  танда  шешілмей  жатқан  экологиялық 
мәселелер өте көп.  Антропогендік жүктемелер нәтижесінде Қазақ- 
станның  іс  жүзінде  барлық  аумағында табиғи  ортаның елдщ бо- 
лашак  экономикалык  және  өлеуметгік  дамуын  қамтамасыз  ету 
қабілеттілігі  бүзылған.  Ауыл  шаруашылығы  өндірісінщ  қарқын- 
ды дамуы жер азуы мен ландшафттың азаюы түрінде із қалдырған, 
елдін аумағынын 60% артығы қатан шөлге үшыраған, бүл топырақ 
қүнарлыгынын төмендеуіне және мал шаруашылығы мен өсімдік 
шаруашылығынын өнімділігінің азаюына әкеліп соғады. Бір үрпақ- 
тық  көз  алдында  Арал  теңізінін  көлемі  екі  есеге  жуық  азайған. 
Болашақта  экологиялык  жағдай  қадағаланбаса,  Балқаш  көлін  де 
үқсас тағдыр күтеді. Республиканың су кажетгілігі бір жылға  100 
км
3
 кезінде  іс  жүзіндегі  қамтамасыз  ету  34,6  км
3
 қүрайды.  Жан 
басына шаққанда сумен қамтамасыз ету бойынша Қазакстан ТМД 
елдерінің  арасында  соңғы  орында.  Жыл  сайын  республиканың
189

сыртқы  су  қоималарына 
200
  млн.  м
3
 артық  ластанған  сарқынды
сулар төгіледі.  Көлемдері  бірнешеден жүздеген текше  километр-
ге дейін ластанған жер асты суларының 
3
  мыңнан артык көзі айқ- 
ындалған.
Өңдеу және энергетикалық кешендердің көптеген  кәсіпорын- 
дарында  жетілмеген  технологияларының,  негізгі  өндірістік  қор- 
ларының табиғи тозуы бұл зиянды қалдықтардың санының артуы- 
на  ықпал  етеді.  Ауаны,  суды  және  топырақты  қарқынды  ластау, 
жануарлар  мен  өсімдіктер  әлемінің  табиғи  ресурстардың  азаюы 
экожүйелердің құлдырауына, шөлге және биологиялық және лан- 
дшафттық алуантүрлілігшің жоғалуьша, халықтың ауру және өлім- 
жітімінің өсуіне әкеліп соқты.  Мұндай  өзгерістердің салдары ха- 
лықтьщ өмір сүру сапасының төмендеуі және республиканың да- 
муының  тұрақсыздығы  болып  табылады.  Биотехнология  қорша- 
ған  ортаны  -   бактериядан  папоротникке  дейін  (папоротниктің 
күмәндық қосылыстарды жинау қабілеттілігі), адамға қажет емес 
сияқты папоротниктен жоғары өсімдіктерге дейін және барлығын 
қорғауды  да  адамға  қызмет  етуге  мәжбүр  етеді.  Егер  қоршаған 
ортаны қорғау үшін әлемдік технологиялар нарығы қазіргі уақытта 
235  миллиард  долларға  бағаланса,  кейбір  бағалар  бойынша  25- 
тен  40%-ға дейін  биотехнологиялар  үлесіне тиеді.
Жиырмасьшшы ғасырдың аяғында әлемде синтетикалық пла- 
стмассалардың  ондірісі  30  млн.т/жылға  жетті.  Пластмассаларды 
пайдаланудың  жылдам  дамитын  бағыттардың  бірі  қаптау  болып 
табылады.  1975  жылы полимерлер қаптау үшін қолданылуы бой­
ынша әйнек, қағаз және картоннан кейін үшінші орынға шыққан. 
Барлық шығарылатын пластиктердің 41 % қаптауда пайдаланыла- 
ды, осы санының 47% азық-түлік өнімдерін қаптауға жүмсалады. 
Егер  әйнек  ыдысы  тұтыну  циклінда  болса,  ал  қағаз  табиғи  жағ- 
дайларда ыдырауға жатады, түрмыстық қоқымның 40% қүрайтын 
синтетикалық полимерлерден жасалған қаптау іс жүзінде «мәңгі»
— ол ыдырауга жатпайды және пластмассалық қоқыммен не істеу 
және қалай болу керек мәселесі ғалымдық экологиялық мәселеге 
айналып  отыр.  Пластмассалық  қалдықтар  мәселесін  шешуде 
елеулі дәрежеде әлемдегі экологиялық жағдай және жиырма бірінші 
ғасырдағы  синтетикалық  пластмассалар  өндірісінің  дамуының 
қарқьгаы мен бағыттары тәуелді болады. Керісінше жағдайда, біз 
өз-өзімізді  пластмассалық  қоқыммен  коміп  тастаймыз.  Биотех- 
нологияны ң  дам уы м ен  қатар  қаптау  м атериалдары н  алу 
технологиялары  да  дамуда,  сонымен  бірге  қаптаудың  функция-
190

лары кеңеюде. Азық-түлік пен қоршаған орта арасындағы инертті, 
индифференттік кедергіден қаптау қазіргі уақытта өндірістің фак- 
торына айналуда,  өйткені, оның көмегімен:
1
)  өнім  қүрамын  өзгертуге  бағытталған  (бұл жағдайда қапта- 
уды  жасау  үшін  иммобилденген  ферменттер  мен  биологиялық
белсенді материалдар  қолданылады);
2
) азық-түлік өнімдерін, олардьщ «өмірін» ұзартьш, микробтық 
бүзылудан  қорғайды.  Мысалға,  «белсенді» қабықшадағы шүжық
өнімінің сақталу мерзімі 2-3  есе артады;
3
)  қабықша  ішінде  тиімді  газдық ортаны  жасайды,  бүл  азық- 
түлік өнімдерін модификацияланған және реттелетін ортада сақтау
кезінде кеңінен пайдаланылады;
4
)  микротолқындық жылыту жағдайында азық-түлік өнімдерін
өвдеудін температурасын  реттейді.  Бүл  бағыт  сөзсіз  қызығушы- 
лық туғызады, өйткені, қоспаны тамаққа емес, полимерлік қабық- 
шанын матрицасына енгізу оны азық-түлік өніміне жаппай көшіру- 
дің жылдамдығын реттеп,  қоспаның қолданылуын үзартуға мүм-
кіндік береді.
Қазір  әртүрлі  ксенобиотиктердің  деструкция  реакцияларын 
жүзеге  асыратын  ферменттердің  көптеген  түрі  бар  микроорга- 
низмдердін әлеуетін барынша пайдалану міндеті түр. Бүл әлеуетгі 
пайдалану «биоремедиация» болып табылады. Бүгін өнеркәсіптік 
өндірістің отыз және одан да көп пайызын тазартушы қондыргы- 
лар салуға арналған шығыстар күрайды. Ағынды суларды тазарту- 
дың  іс  жүзіндегі  әдістері  үнемі  жетілдірілуде,  бірақ  олардың 
тиімділігі кейде экологиялық талаптарға сай келмейді. Ондай жағ- 
дайдан шығу жабық сүйық ағындарды пайдалану жиілігімен қал- 
дықсыз өндірістерді жасау мақсатында дәстүрлі өнеркәсіптік тех- 
нологияларды қайта қарау болып табылады. Осы мәселедегі қажет- 
ті  нормаларға  дейін  тазарту  технологиялары  бірнеше  рет  қайта- 
ланады. Ағынды сулардан пайдалы биоөнімдерді алу мәселесімен
жергіпікті  биотазарту технологиялары  басты  рөль  атқарады.
Қазақстанда көк-жасыл балдырларды жеке және аралас өсіру, 
олардан  маңызды  биологиялык  заттар  алу  және  су  өсімдіктері, 
жасыл, көк-жасыл балдырлар көмегімен ластанған су қоймаларын 
ауьф  металдардан  тазарту,  микробалдырлардан  арзан  жанармай 
«биодизель»  алу  мөселесі  зерттелуде.  Микробалдьфлар  мен  циа- 
нобактериялар бағалы қоспалардын продуценттері болғандықтан, 
экологиялық  және  өндірістік  биотехнологияньщ  нысаны  болып 
табылады. Осы саламен альголог ғалым С.А. Жөкебаеваның жетек-
191

шілігімен «Экологиялық биотехнология» зертханасының ғылыми 
қызметкерлері айналысуда. Кейбір балдырлар арқылы судың таза- 
лығын  (мониторинг жасап) анықтауға  болады,  ондай  балдырлар- 
ды жан-жақты зерттеу арқылы  суды  биологиялық жолмен  тазар- 
тудың негізгі әдістерін айқындау тәсілдерінің жолын  шешуге бо­
лады. Сөйтіп балдырлар шаруашылықта, табиғатта, көптеген био- 
техникалық  мәселелерді  шешуде  ерекше  орын  алады. 
АпаЬаепа 
жасушасын өсіріп жатқан сұйық ортадан жоғары активтілік көрсе- 
тетін екі гликопептид табылған.  Оның бірі гетероцистаның даму- 
ын тежейді,  екіншісі  күшейтеді.  Яғни,  жасушалар  неғүрлым  жас 
болса,  ортаға  заттарды  бөліп  шығару  қабілеті  жоғары.  Сорбулақ 
су  қоймасынан  алынган  балдырларды  таза  қоректік  орталарда 
өсіріп, 
АпаЪаепа /Іо з ^ и а е
 балдырын бөліп алып  культураны әр- 
түрлі тәжірибелер жасауга, қүрамынан биологиялық белсенді зат­
тар бөліп алу үшін биомассасын көп жинақтау қажет. Балдырлар- 
дың  ауылшаруашылықтагы  өсімдіктер  алқабына  пайдаланганда,
олардың  өсімін,  түсімін  арттырып,  дамуын  тездетіп,  өнімділігін 
ж о ғ ар ы л атқан.
Қазақстанда 2006 жылдан бері биожанармай зауыттары жүмыс
істеп келеді. Халықаралық энергетикалық ассоциациясының (ХЭА)
болжамы  бойынша  2030  жылга  қарай  биожанармайдың  көлемі
150  млн.тоннага  дейін  өседі,  2006  жылы  оның  көлемі  40  млн.
тоннаны қүраган.  Қазіргі таңда бензин, дизель -  ауаның ластану-
ына үлкен экологиялық шыгынга әкеліп соқтыруда. Ал биожанар-
майлар ауаны газдың ластануынан сақтап, экологияга барынша аз 
әсерін  тигізеді.
Бақылау  сурақтары:
1.  Биоэлектроникада  қандай  биосенсорларды  пайдаланады?
2.  Биосенсорлар  неден  тұрады?
3.  Белоктық чиптің маңызы  неде?
4.  ДНҚ-чиптерді  не  үшін  пайдаланады?
5.  Ғарыштагы тәжірибелерде нысана ретінде қандай жүйелерді пай­
даланады?
6.  Ғарыштық  биотехнология  дамуының  негізгі  бағыттары  қандай?
7.  Қазақстандағы ғарыштық бағдарламалардың маңызы неде?
8.  Ғарыштық  биотехнологияның  болашағы  қандай?
9.  Экологиялық биотехнологияның қандай шешелмеген өзекті мәсе- 
лелерібар?
192

ТЕРМИН  СӨЗДЕРГЕ  ТҮСІНІК  (ГЛОССАРИЙ)
Аллель 
(гр.
 
аііеіоп  -  бір-бірін,  өзара) 
ор.
 
аллель 
аг.
 
аііеіе -  геннің 
бірнеше баламалы  формаларының бір түрі.
Альбинизм 
(лат.
  аІЪиз  -   ақ) 
ор.
  альбинизм 
аг.
  аІЬіпізт  — орга- 
низмнің  өзіне  тән  пигментінен  айырылуы,  ақ  түсті  өсімдік  болуы.
Амфидиплоид 
(гр.
  атрһі -  айнала,  жанында;  ёіріооз -  қос;  еісіоз -  
түр) 
ор.
  амфидиплоид 
аг.
  агпрһісііріоіё  -   түраралық  будандастыру 
нәтижесінде  екі  диплоидтық  хромосомалар  жиынтығы  қосылады  да 
(2лх2=4л),  будан  организм  (клетка)  пайда  болады.  Оны  аллотетрапло- 
ид деп  те  атайды,  себебі  хромосомалардың диплоидтық  екі  жиынтығы 
да екі  бөтен түрлерден дарыған.
Андрогенез іп 
уііго
 (
лат
. 
апёгоз -  еркек; 
гр.
 
епезіз -  тегі) 
ор.
 
андро- 
генез 
іп 
уііго
 
аг.
 
іп 
уііго
  апёго§епезіз  -   аталық  гаметофитті  жасанды 
коректік ортада (іп 
уііго
)  өсіргенде, тек қана аталық хромосомалар жи- 
ынтығы  бар  өсімдіктің  пайда  болу  процесі.
Анеуплоид 
(гр.
  ап — бір нәрсенің немесе күбылыстың болмауы, еи — 
жақсы,  әбден  ;  ріооз -  еселі;  еісіоз -  түр) 
ор.
  анеуплоид 
аг.
  апеиріоіё -  
ядро,  клетка,  организм  хромосомалар  жиынтығының  (кариотиптің)  бір 
немесе  бірнеше  хромосомаға  артуы  не  кемуі.  Мысалы,  диплоидтық 
хромосомалар жиынтығы жалғыз бір хромосомаға кемісе -  моносомик, 
бір жүп  хромосомалары  жойылса -  нуллисомик  деп  аталады.
\ У
\н т и гендер 
{лат.
  апіі-карсы,  карама-карсы, 
гр.
  §епоз-туыс,  шығу 
тегі), 
ор.
  антиген,  ағ.апіу§епе  -   иммундық  жүйеде  антиденелерді  түзу 
қоздыратын  акуыздар,  антиденелер  антидене  түзетін  затаен  арнайы
өзара байланысуға  қабілетті.
А пикальды к  меристеманы  өсіру  (
пат
.  арех -   үшы, 
гр.
  тепзіов -  
бөлінетін) 
ор.
 культура апикальной меристемы 
аә.
 арісаі шегізіеш сиІШге
-  өсу  конусының  ең  жоғары  үшынан  бір  немесе  екі  алғашқы  жапырақ
бастамасы  бар окшауланған  бөлігін  залалсыздандырылған  қоректік ор­
тада өсіру.
Антисарысу 
(ор.
сыворотка)  — бөтен  агенттерге  қарсы  антиденесі 
бар  иммунизацияланған  жануар  мен  адамның  сарысуы.
^А нтидене 
(ор.
антитело) — иммундық жүиемен шығарылатын акуыз­
дар, олар бөтен патогендік агенттердің, ақуыздардын (антигендер) әсерін
тежейді.
Апомиксис 
(гр.
  аро  — бір  нәрсснің  немесе  қүбылыстың  болмауы,
193

тіхІ5  -   араластыру) 
ор.
  апомиксис 
аг.
  аротіхіз  -   организмдердің  жы- 
ныссыз  жол мен  пайда  болған  ұрықтар  арқылы  көбеюі.
N7 Асептикалық  жагдай 
{гр.
  а  -   бір  нәрсенің  немесе  құбылыстың 
болмауы; зерйкоз -  шірік) 
ор.
  асептические условия 
аг.
  азергіс сопсІШопз
-   толық  залалсыздандырылған  жағдай  (шіріктің  болмауын,  шірімеуді 
қамтамасыз  етеді).
Ауксотрофтық  жасуша 
{гр.
  аихо  -   өсіремін,  Ігорһе  -   қоректену) 
ор.
  ауксотрофные  клетки 
аг.
  аихоігорһіс  сеііз  -   калыпты  (прототроф- 
тық)  жасуша  қажет  етпейтін,  өзінің  бөлініп  өсуі  үшін  сыртқы  ортаның 
қосымша  бір  факторын талап  ететін  жасушалар.
Бағдарламалы   мұздату 
{ор.
  программное  замораживание 
аг. 
рго§гатт ей ітее
2
Іп§) -  алдын ала жасалған бағдарлама бойынша сүйық 
азот  буын  қосып,  арнайы  камерада  жасушаларды  мүздату.
Басымдылық 
{лат.
  сіотіпапз -  басым, үстемдік етуші) 
ор.
  домини­
рование 
аг.
  ёотіпапсе -  буден жасушада не аталық, не аналық геномы- 
ның  біреуінің  гені  экспрессияланып,  қызметі  белсенді  болып  айқын- 
далса,  екіншісінің  гомологтық  гені  бола  түра  оның  белгісі  білінбейді, 
яғни  оның  экспрессиясы  өтпейді.
Беккрос 
{аг.
  Ьаск-  кері  қарай,  сгозз  -   будандастыру) 
ор.
  беккросс 
(возвратное  скрещивание), 
аг.
  — Ьасксгозз  -   қайыра  будандастыру,  бу- 
данды аталық немесе аналық форманың біреуімен қайта будандастьфу.
ч /  Биоқауіпсіздік 
{ор.
  биобезопасность, 
гр.
  Ьіоз-тіршілік)  -   табиғи 
немесе  гендік  инженериялық  түрлендірілген  биологиялық  нысандарда 
және  олардан  алынған  өнімдерде  болатын  улы  және  аллергиялық  зат­
тар мен қосылыстардың зиянды, өмір мен денсаулыққа қауіпті әсерінен 
адам,  қоғам,  өркениет  және  қоршаган  ортаның  қорғалу  күйі.
ч>Биогаз 
{гр.
  Ьіоз-тіршілік, 
аг.
  Ьіо§азе,  ор.биогаз) -  субстраттың ана- 
эробтық  ашуы  нәтижесінде  түзілетін  газ,  ол  негізгі  метанның  (60%), 
көмірқышқыл  газдан  (35-40%),  және  басқа  газдардың  аз  мөлшерінен: 
күкірт,  сутегі  (2%-ға  дейін)  түрады.
уБиомасса -  беттің бірлігіне немесе тұрған жерінің көлеміне сай бір
түрдің  дараларының,  түрлер  тобының  немесе  толық  қауымдастықтар- 
дың жалпы массасы.
^
  Биореактор  (ферментер) 
(гр.
  Ъіоз-тіршілік, 
аг.
  геасіог-қүрылғы) 
ор.
  биореактор  (ферментер) 
аг.
  Ьіогеакіог  (Ғегтепіег)  -   биотехнология 
өндірісінде  микроорганизмдерді,  өсімдік  және  жануар  жасушаларын 
өсіру  үшін  қолданылатын  аппарат.
194

V 
Биотехнология 
(гр.
  Ъіоз-тірш  ілік,  Іесһпе -  өнер,  шеберлік,  Іо^оз  -  
сөз) 
ор
.биотехнология 
аг.
  Ъіо*есһпо1о§у -  экономикалық жағынан тиімді
де  маңызды  заттар  өндіру  және  жоғары  өнімділігі  оар  микроорганизм­
дер  штаммдарын,  өсімдіктердің  сорттары  мен  формаларын,  жануарлар 
асыл түкымдарын шығару үшін биологиялық процестер мен объектілерді 
пайдалануға  негізделген  ғылым  мен  өндірістің  жаңа  саласы.
уУБиотехнология  жаңаша 
-   генді-инженериялық  және  жасушалық 
әдістермен генетикалық трансформацияланған (түрлендірілген) өсімдік-
тердің,  жануарлардың,  микроорганимздер  мен  вирустардын  әртүрлі 
бағытқа  арналған  жаңа  өнімдерін  алу  мен  өндірісті  интенсификация- 
лау  мақсаттарында  пайдалану  жөніндегі  ғылым.
Биотрансформация 
(гр.
  Ьіоз -  тіршілік, 
лат.
  Ігапз  йэгшайо -   айна- 
лу) 
ор.
  биотрансформация, 
аг.
  Ъіоігаш Ғогтагіоп -  қоректік ортада өскен 
клеткалардың ферменттері  қатысуымен  арзан  және  қоры  мол бастапқы 
заттардан биологиялық  активті  қосылыстарды  синтездеу  (биологиялық 
жолмен  бір  затты  басқа  затқа  айналдыру).
Будан  ядро 
(ор.
  гибридное  ядро 
аг.
  һіЬгіё писіеоиз) -   аталық  және 
аналық  ретінде  қосылысқан  клеткалардың  екеуінің  де  бүкіл  гендерін 
(геномдарын)  толығымен  иемденген  будан  жасушаның  ядросы.
Будан  ядролық  (нагыз  будан) 
(ор.
  гибрид  ядерный  (истинный 
гибрид), 
аг.
  ҺіЬгісі  писіеаг  (һіЬгісі  Ігие)  -   аталық  және  аналық  ретінде 
қосылысқан  жасушалардың  екеуінің де  тек  қана  ядролық  гендерін  (ге­
номдарын)  қабылдаган  будан  жасушаның  ядросы.
Будан  асимметриялық 
(ор.
  гибрид  асимметричный, 
аг.
  ҺіЬгісі 
азугшпеігіс)  -   аталық  және  аналык  ретінде  қосылысқан  жасушалардың 
біреуінің  ядролық  гендерінің  толық  жиынтығымен  қатар  екіншісінің 
тек  цитоплазмалық  гендерін  қабылдаған  будан  жасуша.
Будан  цитоплазмалық  (цибрид) 
(ор.
  гибрид  цитоплазматичес­
кий  (цибрид) 
аг.
  һіЬгіс!  суіоріазтіс)  -   аталық  және  аналық  ретінде 
қосылысқан  жасушалардың  тек  қана  біреуінің  ядросын  (ядролық 
гендерін)  қабылдау  мен  қатар  екеуінің  де,  немесе  баламалы  біреуінің 
ғана  цитоплазмалық  гендерін  бойына  дарытқан  будан  жасуша.
Будан  гетероплазмалық 
(гр.
  һеіегоз-басқа,  ріазша-қүрылған, 
түзілген),  о/?.гетероплазматический  гибрид, 
аг.
  һіЬгід  һеіегоріазшіс)  -  
цитоплазмалық  гендері  (плазмагендер  )  бойынша  гетерозиготалық  бу­
дан  жасуша.
1/Вектор 
(лат.
  уес^ог -алып жүруші, 
ор.
  вектор, 
аг.
  уесіог -  өз алдына 
репликациялана  алатын  және  бөтен  генетикалық  информацияны  жасу-
195

шага тасымалдай  алатын  генетикалық элементтер  (мысалы,  плазмида- 
лар  мен  вирустар).
Вируленттік 
(лат.
 
УІгиІепШз-улы, 
ор.
 
вирулентный 
аг.
 
уігиіепі)  -  
микроорганизмдердің ауру  тудырғығыштық  қабілеті.
Вирусты  айқындаушы  өсімдіктер 
(ор.
 
растения-индикаторы, 
аг. 
іпсіісаіог ріапі) I  вируспен  зақымданған  өсімдіктен  алынған  шырынды 
жапырақ бетіне тамызғанда,  сол  шырында  вирустар  бар  екендігі  тура­
лы арнайы сезімталдық реакция арқылы белгі беретін өсімдіктер (жүққан 
вирусқа тән  морфологиялық өзгерістер  тез  арада айқын  көрінеді).
Гаплоид 
(гр.
 
һаріооз -  сыңар,  жалғыз,  еісіоз  -  түр 
ор.
 
гаплоид 
аг. 
§ар1оі(1) -  сыңар дара  (гаплоидтық)  хромосомалар  жиынтығы  болатын 
ядро,  жасуша,  организм;  гаметаларда сыңар хромосомалар  жиынтығы.
Гемморизогенез  іп 
уііго 
(лат.
  §ешша  -   буршік, 
гр.
гһіга  -   тамыр, 
ор.
  гемморизогенез  іп уііго, 
аг.
  §епшюгһІ20§епе5І5  іп уііго) 9  ұлпаларды 
жасанды қоректік ортада (іп уііго) өсіргенде  бүршіктін де тамырдың да 
пайда 
болуы.
Ген 
(гр.
 
§епо8-туыс,  шығу  тегі, 
ор.
 
ген, 
аг.
 
§епе)  -   тұқым  қуалау 
информациясының генетикалық бірлігі; ДНҚ молекуласының нақтылы 
бір  бөлігі,  РНҚ-ның  немесе  полипептидтің құрылымы туралы мәлімет 
сақтайды.
Гендер  амплификациясы 
(лат.
 
ашрІіГісаІіо-өсу,  көбею, 
ор.
 
амп­
лификация  генов 
аг.
 
§епе  атріійсасіоп)  -   гендер  кошірмелері  (копия- 
лар) санының көбеюі.
Гендер  цитоплазмалық  (цитоплазмон) 
(ор.
 
цитоплазматические 
гены, 
аг.
 
суіоріазтіс  §епез)  -   ядродан  тыс,  митохондриялар  мен  хло- 
ропластарда  орналасқан  гендер.
Гендік ех 
уіуо 
терапия 
(ор. генная терапия ех 
уіуо, 
аг.
 
ех 
уіуо 
§епе 
Іһегару)  -   науқастың  бөлінген  жасушаларына  генді  енгізу.  Өсіру  мен 
трансформациялаудан  кейін  жасушаларды  трансфузия,  инфузия  неме­
се  инъекция  жолымен  науқасқа  кіргізеді.  Бұл  емшалар  генетикалық 
дефекттерді  болдырмауға мүмкіндік береді.
Генезис 
(гр.
 
§епезіз  -   шығу  тегі, 
ор.
 
генезис, 
аг.
 
§епезіз)  -   шығу, 
пайда болу тегі («ата тегі»).
у і г
енетикалык  (гендік)  инженерия 
ор.
 
генетическая  (генная)  ин­
женерия 
аг.
 
§епе(1іс)  еп§іпеегіп§ -   белгілі  қасиеттері  бар  генетикалық 
материалдарын 
іп 
уііго
 
алдын  ала  құрастырып,  оларды  тірі  клеткаға 
енгізіп,  көбейтіп,  зат  алмасу  процесін  өзгеше  жүргізу.
196

Гене гикал ык өзгергіштік 
(ор.
 
генетическая изменчивость 
аг.
 
депсііс 
уагіаЬіНіу) 
-  ДНҚ-нің  бірінші  реттік  қүрылымынлағы  тектік  өзгерістер 
(мутациялар,  гендер  комбинациясы).
Ген  репрессиясы 
(лат.
 
гергеззіо -  басу, 
ор.
 
репрессия  гена 
аг.
 

жүктеу/скачать 16,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: