Биотехнология

Тағам  өнеркәсібінде  пайдаланылатын  антибиотиктерді 
медицинада  қолданбауы  керек.  Бұл  адам  үшін  ауру  тудыра- 
тын  микроорганизмдерде антибиотиктерге төзімділіктің пайда 
болуы  мен  таралуының  алдын  алумен  байланысты.
Амин қышқылдар
Аминқышқылдардың  дүниежүзіндегі  өндірісі  бірнеше 
миллион  тоннаға  жетеді.  Ең  көп  мөлшерде  өндірілетіндері: 
Ь-глутамин  қышқылы,  Ь-лизин,  ОЬ-метионин,  Ь-аспарагин 
қышқылы, глицин (24-кесте). Аминқьппқьшдарды алудың басты 
тәсілдері:  өсімдік  шикізатының  ақуыздық  гидролизаттардан 
сығынды,  химиялық  синтез,  микробиологиялық  синтез.
Олар  негізі  дәмді  жақсарту  және  өнімдердің  тағамдық 
қасиетін  көтеру  үшін  тағам  өнеркөсібінде  қолданылады.
Аминқышқылдарын  химиялық  синтезделгенде  Й  және 
|р  түрлі  бөлінуі  қиын  рацематтардың  қоспасы  түзіледі.  Іс 
жүзінде  бүл  қоспадан  биологиялық  белсенділерді  бөліп  алу 
күрделі,  сондықтан адам  мен  жануарлар  қорегі үшін  Ь -  түрі 
іске  асады.
Микробиологиялық синтезде тек Ь - түрі таза түрде шығады.
Аминқышқылдарының  ең  көп  таралған  продуценттері  -  
СогупеЪасІегіит,  Місгососст,  АгіһгоЪасІег,  ВгехіЪасіегіит 
тегіне  жататын  грам  оң  спорасыз  бактериялар.
Глутамин  қышқылы 
(СогупеЪасіегіит  §1иіатісит)
  тағам 
өнеркәсібінде және аспаздық дәмдік қоспа есебінде кең пайда- 
ланылады.
Лизин 
(СогупеЪасІегіит  зр.,  ВгеуіЪасІегіит  вр.)
  мал  шаруа- 
шылығында  жемдік  қоспа  түрінде  қолданылады,  ол  лизин 
продуцентінің  қоректік  сүйықтығын  шашырататын  қүрғат- 
қышта  қүргату  жолымен  алынған  ұнтақ  болады.
Органикалық  қышқылдар
Лимон  қышқылы  алғашқы  рет  лимоннан  бөлінген,  оның 
мөлшері  құрғақ  массаның  7-9%  қүрайды.  Вемер  (1893  ж.) 
лимон  қышқылының 
РепісіІІіит
  мен 
Мисог
 текті  өңездердің 
метаболиті  екенін  көрсетті.  Тағам  өндірісінде  қолданылатын 
органикалық  қышқылдардың  ішінде  лимон  қышқылы  көп 
шығатын  өнім  (жылына  1  млн.  тоннадан  артық).  Шығарыла-
176

24-кесте
А минқыш қылдарын  өндіру  тәсілдері  және 
Ж апониядағы  олардың  өндірілу  көлемі  (1987  ж.)
Өндіру көлемі,
т/ж
Өндіру
тәсілдері
Аминқышқылдары
Аланин
Аргинин
Аспарагин қышкылы 
Аспарагин
гіин
Цистеин
Цистин
Глицин
Г лутамин қышқылы
Гистидин 
Г омосерин 
Оксипролин
Глутамин
Изолейцин
Лейцин
Лизин
Метионин
ь-метионин
Орнитин____________ ________
Фенилаланин________ ______ _
П р о л и н _________________ _
Серин 
_________________ _
Ь-Треонин 
_________ _
ОЬ-, Ь-триптофан  __________ _
Тирозин 
____________
Вадин 
_______ __
3 4- диоксифенилаланин (ДОФА)
Белгілер: Ф-
 ферментгік, X - химиялык, М - микробиологиялык сиитез,
Г - жаиуар мен өсімдік ақуыздарыныи гидролизатгарыиаи экстракция жолымен.
177

тын  қышқылдардың  70%  тағам,  10-12%  фармацевтикалық, 
18-20%  техникалық  өндірісте  пайдаланылады.
Лимон  қышқылының  тағам  өнеркәсібінде  және  суеындар 
өндірісінде тәттілік берепн есебінде қолданылуы оның жақсы 
ерігіштігіне, өте төмен уыттылығына және жағымды қышқьш
дәміне  байланысты. 
.......................
}
Өндірісте сірке қышқылы да маңызды (сірке қышқылының 
әлсіз ерітіндісі). Әдетте сірке қышқылын шарапты, мияны, алма 
сидрін 
АсеіоЬасіег  зр.
  немесе 
СІисопоЪасіег зр.
  штамдары- 
мен  ашытқанда  алады.  Сірке  қышқылын,  оның  үстіне,  меди- 
циналық  препараттарды  алғанда,  органикалық  бояғыштарды 
еріткенде,  жасанды  талшықтар  мен  пластмассаларды  өндір- 
генде  пайдаланады.
Фитореттеушілері
Агат-25к - 
Рз.  аигео/асіепз
 культурасы, АПС -  анаэробтық 
бактериялардың  культурасы,  НИКФАН  — бүрген,  эндофит- 
тері -  өңездердің метаболиттері,  Симбионт  1  -  женьшень, т.б. 
эндофиттері  -   өңездер  метаболизмінің  өнімі.  Ауылшаруа- 
шылық  өсімдіктері  түқымдарының  өнімділігін  арттырады, 
олардың  дамуын  үдетеді,  шығымдылығын  жоғарьшатады.
Витаминдер
В12,  В2,  Д -  продуценттері I  пропионқьшіқылды  бактерия- 
лар,  өңездер,  сакшаромицеттер,  медицинада,  мал  шаруашы- 
лығында  және  қүс  шаруашылығында  қолданады.
В  — цианкобаламин 
(РгоріопіЪасіегіит  зр.)
  медицинада 
қаны аздық (анемия), бауыр циррозын емдеуде қолданьшады, 
өсу  себепкер  шарттары ретінде  пайдаланылады,  ол  қан түзеу 
қызметіне,  ақуыз алмасуға жағымды  әсер  етеді,  жемдік өнді- 
рісте  салмақ  қосуды  арттыру  және  ауылшаруашылық  мал- 
дары  мен  қүстардың ішек инфекцияларының алдын  алу үшін 
маңызды.  Витамин  В12  жүмыртқа сарысында мөлшері  төмен- 
деуінің  балапандардың  шығуын  күрт  азайтады.
В2  -   рибофлавин 
(Азрег^іііиз  пщег
  -   өңездер, 
Иосагйіа 
егіігороііз
  -   актиномицеттер)  медицина  мен  мал  шаруашы- 
лығында  қолданылады.
178

Д2  — продуценттер  — 
Азрег§і11из  зр.
  және 
Репісііііит  $р. 
медицинада  пайдаланылады.
Каротиноидтар
Балдырлардан 
(Сһіогеііа зр.),
  ашытқылардан 
(Кһойоіогиіа зр.), 
актиномицеттерден 
(Асііпотусез  $р.)
  алады.  Бета-каротин  -  
тағам  өндірісінде  кең  пайдаланылатын  пигмент,  мукорлық 
өңез 
Віакезіеа  ігізрога
  шығарады.
Полисахаридтер
Декстрандар,  гликандар,  левандар,  зимозан,  продигиозан, 
хитин,  маннандар,  т.б.  псевдомонадалар,  кандидалар,  бацил- 
лалар  және  басқа  микроорганизмдермен  синтезделеді.  Олар 
қанның  плазма  ауыстырушылары,  антикоагулянттар,  им- 
муностимуляторлар  есебінде,  вакциналарды  жасауда  қолда- 
нылады,  тағам  өндірісінде  және  ауыл  шаруашылығында, 
мүнай  өңдеу  мен  химиялық  өнеркәсіпте  пайдаланылады.
Биопестицидтер
Бактоларвицид,  лепидоцид,  энтеробактерин,  дендробацил- 
лин,  т.б.  ауылшаруашылық  өсімдіктерін,  жеміс-жидек  куль- 
тураларын, қабыршақ қанатты шыбын шіркейлерден (ақ көбе- 
лек,  қоңыр  көбелек,  күйе,  жібек  қүрттарынан,  шіркейлерден 
және  масалардан)  қорғау  үшін  қолданылады.  Пестицидтік 
биопрепараттарды өндіруде ең жиі уытгы зат (токсин)  шыға- 
ратын 
Васіііиз іһигіп^іепзіз
 пайдаланылады. Ол зиянды шыбын- 
шіркейлерге  үтымды  әсер  етеді,  токсин  адам,  жануар  және
өсімдіктер  үшін  зиянсыз.
Биотыңайтқыштар
Азотобактерин,  нитрагин,  фосфобактерин,  т.б.  1896  ж. 
Алманияда  Ноббе  мен  Гильтнер  он  тоғыз  бүршақтылар 
түрлері  үшін  түйіндейтін  бактериялардьщ  қоспасы  бар  ком- 
мерциялык препарат -  нитрагинді жасап шығарды. Осы күнгі 
азотобактерин  мен  нитрагин  түйіндейтін  бактериялар  мен 
азотобактердін  биомассасы  болып  табылады,  оларға  түрақ- 
тандырғыштарды  (меласса  мен  тиомочевина)  және  толтыру-
179

шыны  (бентонит,  топырақ)  қосады,  топырақты  азотпен  байыту 
үшін  пайдаланылады.  Фосфобактерин  — фосфордың  күрделі 
органикалық  қосылыстарын  қарапайым,  жеңіл  қорытылатын 
түрге  айналдыратын  өсімдіктің  биопрепаратына  жатады.
Эубиотикалық  препараттар
Пропиолвит, пропиацид — пропион  қышқылы және ацедо- 
филдік бактериялар  негізінде,  ауылшаруашылық мал төлдері 
мен  қүстардың  балапандарының  асқазан-ішек  ауруларының 
алдын  алуы  мен  емдеу  мақсатында  қолданады.
Вакциналар
Инфекциялық  аурулардың  алдын  алу  үшін  медицина  мен 
ветеринарияда  пайдаланылады.  Бүл  тірі  немесе  аттенуир- 
ленген  (туберкулезге қарсы  - БЦЖ,  түйнемеге  (қойдьщ ауруы -  
топалаң, ешкінікі -  кебенек, жылқы - жамандат, түйеде — ақше- 
лек,  сиыр  -   қарасан  деп  аталады)  қарсы  -   СТИ),  өлтірілген 
немесе  инактивацияланған  (менингококктық,  лептоспироз- 
дық, т.б.) және суббірліктік немесе  микроб жасушалары ком- 
поненттерінен  дайындалған  (холероген  -   анатоксин,  сірес- 
пеге  қарсы  анатоксин,  т.б.)  вакциналар.
Қазақстанда  ветеринария  үшін  гылыми-зерттеу  жүмыс- 
тарымен  айналысатын  және  биопрепараттарды дайьшдайтын 
ірі мекемелердің біріне биоқауіпсіздік мәселелерінің ғылыми- 
зерттеу институты жатады, ол ҚР білім және ғылым министр- 
лігінің  үлттық  биотехнология  орталығында  вакциналар  мен 
диагностикумдер  дайындайды  (33-сурет).
Жемдік  акуыз
Бір жасушалы балдырлардың ақуыздық массасы 
(Зрітііпа 
зр.,  Сһіогеіа зр.,  Зсепесіезтш зр.,  т.б.).  Зрігиііпа
 балдьфлары- 
ның  биомассасы  қарын  сөлімен  жеңіл  қорытылады,  ақуыз 
оте  көп  мөлшерлілігімен  сипатгалады  (қүрғақ  массаның  50- 

жүктеу/скачать 11,01 Mb.