Иіиіиобилиэацияланган  жасушаларлы

1
Т ирозин
3,4-диоксифе-
нилаланин
(ДОФА)
Хоризм
қышқылы
3-индолил-
сірке
қышқылы
Орнитин
Цитруллин
Г лутатион
IV
Пирокатехин
пируват
+
IV
Триптофан
Ь-аргинин
Аргинин
Глутамин қышқылы + 
цистеин + глицин
Е.іпіегтесііа
СіІгоЬасІегіит
/геипсііі
ЕпІегоЪасІег
аего^епез
АіоіоЬасіег
уіпеіапсіи
Зігеріососсиз
іаесаііз
Р.риіісіа
Зассһаготусез
сегеуізіае
Са-альгинаты
Каррагинан
ПААГ
ПААГ
ПААГ
Каррагинан
ПААГ,
каррагинан
Ескерту:
 А.П. Синицын бойынша және т.б., 1994 ж.
-   әрдаиым  бос  дақылды  бір  рет  қарағанда  иммс 
цияланған  жағдайда,  жасушаның  биокаталитикалық
паидалануы
жалпы
қоспалардың
аз  мөлшерінен  тұрады,  сондықтан  соңғы  өнімді  бөліп  алу 
және  тазарту  шараларын  жеңілдетеді.
Биоэлектроникада  биологиялық  микроқондыргы  ретінде -  
датчиктер,  проңессорлар  және  орындаушы  элементтер  қол-
данылды
(ферменттер,  полиферментті
і  жасушалар,  жануар  жасушалары, 
'лар  өзіне  сәйкес  қайта  түзуші  құ- 
рьшғымен  тікелей  байланысқанда  биохимиялық  реакцияны
сан.
электрлік
аиналдыру
иммобилизацияланған.  Биосенсорлар  келесі  жетістіктермен 
сипатталады:
-  микроқүрылымдар үшін  биологиялық материал  (микроб 
жасушалары,  ферменттері  және  т.б.)  әдеттегіден  арзан,  бүл 
ресурстар  шектелмеген,  оларды  бөліп  алу,  тазарту  және 
иммобилизациялау  бағасы  төмендейді;
54

-  биоқұрылым әртүрлі түрдегі  энергия түзілу қабілеттілігі 
(химиялық,  механикалық,  жарықтық,  электрлік) бірақ  кейбір 
жағдайларда  кері  түзілуі  мүмкін.
-  биоөзгегптсіштер пайдалы өрекетінің коэффициенті сонша-
лықты  жоғары,  ол  онда  өтіп  жатқан  энергия  аиналу  үдеріс- 
терінің  автокатализдік  сипатын  анықтайды;
— биодатчиктер заттардың кең спектрінің тіркелуін  қамта- 
масыз  етеді  және  жоғары  сезімталдықпен  (зерттелетін  зат 
конңентраңиясы  10'8-1 0 19  М  дейін  жетеді)  сипатталады;
-   типтік  өзгерткіштердің  (преобразователи)  топтары  -  
модульдері  жинағы  жасалуы  мүмкін.  Бүл  үдеріс  жүрудің 
жылдамдығын  өсіреді.
Ақуызды  синтездейтін  микроорганизмдерді  жеке  топқа
бөліп  алуға  болады.
Олармен  синтезделетін  ақуыз  тамақ  қоспалары  немесе 
жануарлар  үшін  қорек  ретінде  қолданылады.  Біржасушалы 
ағзалардың  биомассасының  қүрамына  кіретін  метионин, 
лизин,  витаминдер  мен  минералдар  маңызы  бойынша  өте 
бағалы.  Ақуыз  синтезіне  қолданылатын  субстрат  едәуір  арзан
болып  келеді  (4-кесте).
Біржасушалы  ағзалардың  ақуыздың  өндіруінде 
қолданылатын  субстраттар  мен  микроорганизмдер
4-кесте
Субстрат
Микроорганизм
Көміртегі диоксиді
5
'рігиііпа тахіта
 (цианобактериялар)
Сарысу (лактоза)
Кіиууеготусез/га^іііз
 (аыіыткы)
Мүнаи алкандары
Сапйійа Ііроіуііса
 (ашыткы)
Целлюлозды қалдыктар 
Сһаеіотіит сеііиіоіу/іси
 (саңьфауқұлақтар)
55

Қазіргі  таңда  молекулярлы  биология,  гендік  инженерия 
табыстарының  арқасында  биологиялық  агенттер  ретінде  — 
өндірістік  микроорганизмдер  есебінде  генетикалық  модифи- 
кацияланған  микроорганизмдер  колданылады.  Олардың 
биоөндіргіш  қабілетінің  (бөтен  ақуыз  синтезі,  микробтық 
емес  табиғатты  биологиялық  белсенді  заттар  синтезі,  т.б.) 
жаңа мүмкіндіктері селекциялық технология мен гендік инже- 
нерия салаларындағы біріккен жетістіктерге байланысты  іске 
асырылды.
Биотехнологиялық  өндірістің  әртүрлі  салаларында  гене- 
тикалық  модификацияланған  бактериялар,  актиномицеттер, 
ашытқылар  мен  мицелийлі  саңырауқүлақтар  қолданылады 
(5-кесте).
5-кесте
Продуценттер  -   генетикалық 
модификацияланган  микроорганизмдер
Езсһегісһіа соіі
Интерферон, инсулин
Зассһаготусез сегехчзіае
Крахмалды этанолға дейін ыдыратады (табиғи 
штамы крахмалды глюкозаға дейіи ыдыратады)
Рзеисіот оп аз /1иоге£еп ез
Өсімдікгер өсуін күшейтеді және фитопатогенді 
саңырауқүлақтың баяулатқышы болып табылады 
(табиғи иггамы тек өсімдіктер өсуін белсендіреді)
Азрег%іИиз пісіиіапз
Интерферон
Рісһа расіогіз
Эритропоэтиқ сілтілік фосфатаза
Васиіоуігиз
Липаза, интерферон
Гендік  модификацияланған  микроорганизмдер  биотех- 
нологиялық  өндірісте  продуценттер  ретінде,  сонымен  қатар 
арнайы  қызметтері  бар  гендердің  козі  ретінде  қолданылады. 
Мысал үшін, термальді  жылудан алынған бактериялар түрақ- 
тандыргыш ДНК-полимеразаны кодтайтын ген полимераздық 
тізбекті  реакцияда  (ПТР)  колданылады,  ал 
Согупеһасіегіит 
%1иіатісит-нът
  генетикалық  модификацияланған  штамы 
аминқышқылдарының  едәуір тиімді  продуценті  болып  табы-
56

лады, рекомбинанттық 
Е.  соіі
 £-треонин мен фенилаланиннің 
өте  жоғары  тиімді  продуценті  ретінде  қолданылады.
Е.  соіі
  штамдары  өздерінің  фено-  және  генотиптік  сипат- 
тамалары  бойынша  кең  зерттелгендіктен,  рекомбинанттық 
микроорганизмдердің  алғашқыларының  қатарына  жатады. 
Бұлар адамдық инсулин мен интерферонды шыгарады. 
Е.  соіі- 
мен  бірге  бұл  қатарға 
5.  сегел>ізіае
  және 
В.ииЬШіз
  штамдары 
да өздерінің қауіпсіздігі мен өндірісте кең қолданатындықтан
жатқызылады.
5. 
сегеуізіае
  генетикалық  модификацияланған  штамдары 
жасалған,  синтезделген  рекомбинантты  ақуыздары  қолданы-
лады:
-  вакцина ретінде:  гепатит В-ның  НВз  антигені,  безгектік 
плазмодийдің  ақуызы,  НІУ-1  қабықшасының  ақуызы;
-  диагностикалық препарат ретінде:  гепатит С  вирусының 
ақуызы,  НІУ-1  антигені;
-  дәрілік  зат  ретінде:  эпидермис  өсімінің  факторы,  инсу- 
лин,  инсулинге  ұқсас  өсім  факторы,  тромбоцитарлы  фактор 
өсімі,  проинсулин,  фибробласттар  өсімінің  факторы,  грану- 
лоциттер  мен  макрофагтардың  колония  белсендіргіш  фак- 
торы,  Ь-антитрипсин,  ұю  жұйесінің  ХІІІа  факторы;
-   фермент  ретінде:  сыр  өндірісінде  сұттің  ұюын  тудыра- 
тын  (казеинді  ыдырататын) химозин  немесе аспартилпротеи- 
наза бұқа  ферменті.  Аталған  ферментті  синтездейтін  5. 
сеге- 
шзгае
  рекомбинантты  штамы  жасалған.
Зерттеушілер 
5.  сегеуізіае-де
  сахарозадан  тәттілігі  бойын- 
ша  3000  есе  асатын  өсімдіктекті  ақуыз  -  таутамин  синтезін 
кодтайтын  генді  экспрессияланған  Сыра  өндірісінде  5. 
сеге- 
уізіае
  дақылдарын  бұрыннан  қолданып  келеді.  Сыра  өндіру 
үдерісінде  сыра  тазаруы  мен  мөлдірленуін  күрделендіретін 
Р-глюкандар  пайда  болады.  Сыра  мөлдірленуін  жақсарту 
мақсатында  Р-глюкандарды  ыдырататын  (3-глюканаза  фер- 
ментінің  синтезін  кодтайтын  ген  рекомбинантты  5. 
сеге&Ыаё 
штамының  геномына  экспрессияланған.
Гендік  инженерия  әдістері  моноклоналды  антиденелердің 
Ғаб-фрагменттерін  синтездейтін  -   рекомбинантты  микро- 
организмдер  штамдарын  шығаруға  мүмкіндік  береді.  Моно-
57

клональды  антиденелердің  продуценті  болып  табылатын  -  
гибридомдар  жануар  текті  болғанымен,  тіндік  дақылдарға 
арналған  қымбат  қоспасы,  қоректік  орталарда  баяу  өсетіні
оелгілі.
• 
■
Нәтижесінде  алынған  моноклоналды  антиденелер  өзіндік 
бағасы  жоғары  болуына  байланысты,  ветеринария  саласы 
түгіл,  медицинада  да  кең  қолданылмайды.  Бүл  себептің  ең 
тиімді  жолы  антиденелердің  Ғаб-фрагменттерінің  синтезіне 
жауапты  генді  микроорганизмдер  жасушаларында  клондау 
болып  табылады.  Соңғысын  иммунотерапиялық  мақсатпен 
ауру ағзаға дәрілік заттарды жеткізетін  антиген  байланысты- 
рушы  ақуыз  ретінде  қолданылуына  болады.  Әрине,  түрлен- 
ген  микроорганизмдер технологиясында жануар текті  ақуыз- 
дарды  өндіргенде  эукариотты  және  прокариотты  жасушалар- 
дың  ерекшеліктеріне  байланысты  әдістемелік  қиыншылық-
тар  бар  (сур.  9,  10).
з
6
9 -су р ет. Эукариотты ж асуш адағы  секрецияланаты н ақуы зды ң ж олы : 
1  - ядросы; 2 - кедір-бұдырлы эндоплазмалық ретикулум; 3 - секреторлы 
көпіршік; 4 - шығарылатын ақуыз; 5 - экзоцитоз кезіндегі секреторлы
'көпіршік; 6 1 Гольджи аппараты.
58

Хромосома 
Сьфтқы мембрана
А.
Периплазматикалық
Цитоплазма
Рибосомалар
кещспк
Жасуша
қабырғасы
Плазмати-
калық
мембрана
Рибосомалар
Плазматикалық
мембрана
Б.
Ядро
Гольджи
аппараты
Лизосома
Цитоплазма
Митохондрия
10-сурет. 
Прокариотты бактериалды жасушаның 
(А) 
және эукариотты жануар жасушасының (Б) схемалық көрінісі.
Прокариотгы жасушада,  мысалы 
Е.  соіі
 генетикалық өзгер- 
ген штамында бөтен ақуыздарының өте жоғары синтезі  нәти- 
жесінде,  осы  ақуыздардың  гидрофобтық  қасиетіне  байла- 
нысты  жасушада  ерімейтін  қосындылар  жиналады.  Бұндай 
жағдайдың себебі -  прокариотты жасушаларда гидрофобтықты 
төмендететін  гликозилдеу  жүйесінің  болмауы.  Сондықтан, 
бактерия  жасушасында  синтезделетін  жануар текті  ақуыздар 
дақылдану  ортасына  шығарылмай,  түнбаға  түседі.
жасушалық
бүзылады.  Эукариотты
нумен  бірге  басқа  да  посттрансляциялық 
фосфорилдену,  ацилдену,  аминқышқы
59

амидтенуі,  дезаминделу,  метилдену  және  т.б.  Сондықтан, 
прокариотты  жасушаларда  синтезделген  жануар текті  ақуыз- 
дар  өздерінің  бастапқы  қызметтерін  сақтаса  да,  эукариотты 
жасушалармен  синтезделген  ақуыздардан  айырмасы  бар. 
Жануар  текті  ақуыздар  синтезі  үшін  эукариоттарды,  атап 
айтқанда  ашытқы  және  мицелиалді  саңыраукүлақтар  жасу- 
шаларын  қолдану тиімді  болып  табылады.  Ашытқы  жасуша- 
ларында  өздерінің  биологиялық  сипаттамасы  бойынша  адам 
мен  жануарлардың  ақуыздарына  үқсас  жоғары  эукариотты 
ақуыздарды  синтездеуге  болады.
Ферменттер
Органикалық  қосылыстарды  синтездеуде,  ыдыратуда, 
трансформациялауда  арнайы  катализдік  қызметті  атқаратын 
ферменттерді,  әсіресе  микробтектілерін,  бірталай  авторлар 
биотехнологиялық  өндірісте  пайдаланылатын  биологиялық 
агенттердің  жеке  тобы  деп  бөледі.  Ферменттердін  көзіне 
микробтар ғана емес, өсімдік, жануарлар жасушалары да бола 
алады.  Қайдан  шыққанына,  жасушалар-қожайынына  байла- 
ныссыз  ферменттер  екі  негізгі  биологиялық  қасиетпен  ката- 
лиздік  активтілігімен  және  әсер  ету  арнайылығымен  сипат- 
талады.
Ферменттерді  биологиялық агенттердің жеке тобына бөлуге 
болатынына  мыналарды  келтіруге  болады.  Тағам  өнеркәсі- 
бінде  крахмалды  ыдыратуда  негізінен  а-амилаза,  глюкоами- 
лаза,  глюкоизомераза  ферменттері  пайдаланылады.  Ь-амилаза 
продуцентіне  көбінесе 
Васіііш   атуіоіідие/асіепз,
  ал  глюко- 
амилаза  -  
Азрег^іііиа  пщег
  жатады.  Ь-амилазаның  амилоза 
мен амилопектин молекулаларында Ь-1,4-байланысты  гидро- 
лиздеп,  глюкоза,  мальтоза  және  әртүрлі  Ь-декстрандарды 
түзей  алатын  қабілеті  бар.  Глюкоамилаза  ферменті  глюко- 
заны  түзеумен  декстранды  қарқынды  ыдыратады.  Өндірістік 
айналыс  негізіне  жататын  ферментациялық  үдерістер  субс- 
траттың,  өсіру  ортасының  температурасы  жоғарылауымен 
жүреді.  Сондықтан  ферменттерде  температура  көтерілгенде 
белок-ферменттің  активтілігін  сақтау  мақсатында,  а-амилаза
60

ыстық  су  көздерінің  табиғи  ортасы  болатын  бациллалардан 
бөлініп  алынды.  Біртіндеп  селекциялау  жолымен  алынған 
микроорганизм  түрінің  бастапқы  табиғи  штамына  қарағанда, 
а-амилазаны  жүздеген  есе  артық  синтездейтін  бацилланьщ 
штамдары  алынды.
Биотехнологиялық  өндірісте  пайдаланылатын  жүздеген 
ферменттердің 20-дан астамы іске жарады және барлық шыға- 
рьшатын  ферменттердің  көлемінің  90%-ын  қүрайды  (6-кесте).
б-кёсте
Кейбір  ферменттер  және  оларды  қолдану
Ферментгер
Қолдану 
г  ,
Ь-амилаза
1
  Сыра қайнату, спирт өндіру
Аминацилаза
Ь-аминқьпиқылдарын алу
Бромелаин
Етті жүмсарту, шьфындарды мөлдірлету
Каталаза
Пайдалануға дайын тамақ өнімдеріндегі антиоксидант
Целлюлаза
Спирт пен гл юкозаны алу
Физин
Етті жүмсарту, шьфьгадарды мөлдірлету
Глюкоамилаза
Сыра қайнату, спирт өндіру
Инвертаза
Сахарозаның инверсиясы
Лактаза
Сары суды іске жарату, лактозаның гидролизі
Липаза
Папаин
Пектиназа
Протеаза
Сыра қайнату, ароматизаторларды алу 
Етгі жүмсарту, шырындарды мөлдірлету 
Шьфындарды мөлдірлету, спирт өндіру 
Детергент, спиртгі өндіру
Ранет
Сыра қайнату
Ферменттер  катализдік  белсенділігі  бойынша  бөлінеді: 
оксидоредуктазалар,  трансферазалар,  гидролазалар,  лиазалар, 
изомеразалар  және лигазалар  (синтетазалар).  Биотехнологияда 
қолданылатын  өндірістік  ферменттердің  көпшілігі  гидролаза- 
ларға  жатады.
61

Өндірістік  микроорганизмдерді  селекциялаудың  көпжыл- 
дық  тәжірибесі,  молекулярлық  биология,  генетикалық  және 
протоинженерияның жетістіктері  нуклеотидтің  немесе  ақуыз  -
фермент,  аминқышқыл  ретіне  өзгеріс  енгізуге  және  соған 
байланысты жылуға тұрақтылық ферменттерді, жоғары  ката- 
лиздік белсенді және әсер етуде арнайлы  ферменттерді  алуға 
мүмкіндік  береді.  Фермент  қүрылымын  модификациялау, 
ферментгі  иммобилизациялау  -  инженерлік  энзимологияның
міндеттері.
Иммобилизация -  бүл ферменттер молекулаларының қозға- 
луын, олардың конформациялық өзгеруін шектеу.  Иммобили- 
зация  физикалық-химиялық  принциптерге  негізделген,  олар 
фермент  қүрылымын  бекітуге  мүмкіндік  бергенде,  оның 
белсенділік орталығы  үзақ уақыт бойы өзінің катализдік бел- 
сенділігін  сақтайды.  Иммобилизацияның  әртүрлі  әдістері 
бар,  оның  ішінде  келесі:
Адсорбция  немесе химиялық  тігу  жолымен  иммобилиза- 
ция.
 
Бүл  үшін  фермент  (биологиялық  нысан)  бейорганикалық 
(силикагель,  кеуекті  шыны,  қүм,  қыздырылған  сары  балшық, 
керамика,  бентонит,  титан,  цирконий,  темір  гидроксиді,  т.б.) 
немесе  органикалық  (целлюлоза,  хитин,  ион  алмастырушы- 
лары,  нейлон,  полиэтилен,  полнстирол)  үстағыштар  бетінде 
бекітеді.  ¥стағышпен  химиялық тігудің,  ферментгің  қызмет- 
тік  белсенділігіне  жағымсыз  әсерін  төмендету  мақсатында, 
ферменттің белсенділік орталығынан гігуді  алыстатады.  Егер 
фермент  гликопротеид  болса,  онда  коваленттік  тігісті  фер- 
мент молекуласының ақуыз бөлігіне емес, көмірсуға жасайды.
Полимерлік  қурылымга  кіргізу  жолымен  иммобилизация. 
Полимерлік  материалдар:  альгинат,  каррагинан,  коллаген, 
желатин,  целлюлоза,  хитин,  полиакриламид.  Мысалы,  фер- 
ментгі  альгинат,  каррагинан  мономерлер  ерітіндісіне  салады 
да,  алынған  қоспаны  тамшылар  түрінде  тиісгі  катиондардың 
су  ерігіндісіне  қосады.  Иммобилизацияланған  биокатализа- 
торы  бар  сфералық  полимерлік  бөлшектер  түзеледі.  ПААГ-та 
иммобилизацияланған  мономер  (акриламид)  ерітіндісіне 
биокатализаторды  енгізу  болып табылады.  Тиісті  жағдайлар- 
да  полимеризация,  полимер  түзелу  (полиакриламид)  жүреді, 
полимерге  биокатализатор  ковалетгі  тігілген.
62

2.  Ж асуша  культуралары  мен  өсімдік  тіндері
Ауыл  шаруашылық  және  сәндік  өсімдіктерді  жүздеген 
жылдар  бойы  адам  өсіреді,  селекция  жолымен  олардың  пай- 
далы  қасиеттері  түрақты  жақсарады.  Ауыл  шаруашылығын- 
да  қолданылатын  бірнеше  мыңдаган  өсімдіктер  ішінде  2000 
түрі кең пайдаланылады, бірақ адам өмірінде ең маңыздылары 
200 түрден артық.  Бүл өсімдіктердің жоғары  сапасы -  селек- 
ционерлердің,  түқым  сүрыптаушылардың және басқа маман- 
дардың  көп  жылғы  жүмыстарының  жемісі.
Арпа,  зығыр,  бүршақтар,  пняз,  жүзім,  соя,  күріш,  бидай, 
зәйтүн  ағашы,  үрме  бүршақ,  картоп,  жүгері,  т.б.  көптеген 
мәдени  өсімдіктердің  оларды  жетілдіруі,  сақтауы  және 
тағамдык  сипатын  жақсартудың  көпжылдық  тарихы  бар.
Түқым  сүрыптаушы  француздық  компаниялардың  бірі 
"Вильмерен"  1777  ж.  үйымдастырылған  1760  ж.  Кельрейтер 
екі  жақын  түқымдастық  түр  -   махорка  мен  темекіні  будан- 
дастырды да, түраралық гибрид алды  (кейін әдіс -  түраралық 
гибридизация  деп  аталды).
Қантты  өндіру үшін  Европаға әуелі тропикалық елдерден 
қант  қүрағын  әкелді,  одан  кейін  қантты  жергілікті  дақыл  -  
қызылшадан ала бастады. Қызылша тамырларында 5-6% қант 
болды,  дүрыс  селекциялық  жүмыс  арқасында  қанттың 
мөлшерін біртіндеп  16-20%-ға дейін көтерді. Осындай жақсы 
көрсеткіштерді  картопты селекциялауда да алынды  (крахмал 
мөлшерін 8%-дан 20%-дейін артгырды). Кеңінен іске жараған 
ауыл  шаруашылық  дақылы  тритикале  -   бүл  бидай  мен  қара 
бидайдың  табысты  будандасу  қорытындысы.  Белгілі  кеңес 
ғалымы,  селекционер  И.В.  Мичурин  өсімдіктердің  әртүрлі 
дақылдарының  300  аса  сүрыптарын  артығын  жасап  шықты.
Өсімдік  дақылдарының  табысты  селекциясының  жоғары- 
да келтірілген мысалдары, әрине, Ч.  Дарвин іліміне  ("Табиғи 
сүрыптау  жолымен  түрлердің  шығу  тегі",  1853  ж.),  түқым 
қуалаушылығы  (Т.  Мендель,  1865  ж.),  жасуша  биологиясы 
мен  генетнканың  іргелі  жаңалықтарына  негізделген
Селекцияда  ерекше  маңызды  өсімдіктердің  алыс  түрлері- 
нің  (мөдени  жөне  тағы  түқымдастар)  гибридизация  (будан-
63

дасу)  технологиясы,  ол  нәтижесінде  генетикалык  материалды 
береді  -  табысты  селекция  кепілі  ("генетикалық  әртүрлілік  -  
селекционердің палитрасы").  Мысалға,  Безостая-1  күшті  күз- 
дік  бидай  сорты  болады,  онда  біршама  қысқа  және  мықты 
сабақ,  жатып  қалуға  төзімділік,  масақтың  жоғары  өнімділігі 
және  шығымдылығы,  суыққа төзімділік,  дәннің  жақсы  үн- 
дық -  нан пісірулік қасиеті сияқты бағалы сапалары біріккен. 
Безостая-1  -   бүл  үзақ  және  күрделі  селекциялық  үдерістің 
нәтижесі;  оны  жасау  үшін  әртүрлі  елдер  мен  континенттер- 
дің  сортын  пайдаланды.  Бүл  сүрып  экологиялык  икемділі- 
гімен және тыңайтқыш өлшемінің артуы мен суаруға жоғары 
қабылдағышымен  ерекшеленеді.  Өндіріске  Безостая-1  сүры- 
пын  енгізу  дәннің  түсімінің  3-4  ц/га  орташа  артуын  қамта- 
масыз  етті,  бүл  жылына  жоғары  сапалы  астықтың  қосымша 
2,0-2,5  млн.  тоннасын  алуға мүмкіндік берді (Гужов Ю.Л.  т.б.,
1984  ж.).
Селекция  жолымен  алынған  азықтық  техникалық  және
дәрілік  өсімдіктердің  көп  сүрьштарының  қолаилы  өнімдік 
қабілеті дүрыс  агротехникада, дакылды  өсірудің технология- 
сын  сақтағанда  тиімділігі  байқалады.  Ауыл  шаруашылық 
өсімдіктерінің өнімділігіне абиотикалық (төменгі және жоға- 
ры  температура,  қүрғақшьшық,  топырақтын  түздануы,  топы- 
рақтың қүнарлы қабатының бүзылуы, пестицидтердің болуы, 
т.б.)  және  биотикалық  (шыбын-шіркейлер-зиянкестер,  фито- 
патогендер,  т.б.)  факторлардың  әсері  әжептәуір  елеулі.
Өсімдіктер дақылдарының дәстүрлі селекциясы  өнімділігі 
және  қоршаған  ортаның жағымсыз  факторларына төзімділігі 
жағынан  бастапқы  сүрыптан  артып  түсетін  гибридтерді  алу- 
мен  аяқталатын  түр  іші — және. түраралық жыныстық будан- 
дастырудан  түрады.
Бірақ  жыныстық  будандастыру  -   бүл  гибридизацияның 
өте  шектелген  және  қатаң  регламенттенген  жүйесі,  мүнда
аналық  түр
паидалануға
өсім-
дік  екі  ата-ананың  гендерінің  бірдей  сандарына  ие.  Жабайы 
түр гендерінің көп бөлігін алып тастау үшін, бастапқы мәдени 
ата-аналық  түрінен  алынған  гибридті  бірнеше  рет  қайталап

жүктеу/скачать 11,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: