Біз бірінші бөлімде астрономияда нүктенің кеңістіктегі орнын анықтауда қолданылатын координат жүйелерін қарастырғанбыз

Құранда көрсетілгендей, Ай – уақыттың өлшемі болып табылады. 354 күннен тұратын мұсылман жылы Айдың Жерді айналуына негізделеді. Күн күнтізбесімен салыстырғанда Ай күнтізбесі 10-11 күнге кем болып отырады, сондықтан мұсылман Жаңа жылы 32,5 жыл циклы бойынша қалыс қалады. Мұсылман күнтізбесі 12 айдан тұрады. Ол жайлы Құран Кәрімде: «Расында Алланың қасында көктер мен жерді жаратқалы Алланың Кітабындағы айлардың саны – он екі» («Тәубе» сүресі, 36-аят). Мұсылман күнтізбесі әдетте 354 күннен тұрады, ал әрбір үшінші жыл – 355 күнге тең.

Мұсылман жыл санауына қай айды бастама ретінде қабылдау жөнінде де біраз пікірталас болды. Абдуррахман бин Ауф харам (тыйым салынған) айлардың алғашқысы болғандықтан Рәжәбты, Талха бин Убайдуллаһ мұсылмандардың мүбарак айы деп Рамазанды, хазреті Әли жыл басы ретінде Мұхаррамды ұсынды. Бұл мәселеде де хазреті Әлидің ұсынысы қабыл болды. Мұхаррам бұрыннан да айлардың алғашқысы болып саналатын.

Мұсылман күнтізбесі бойынша ай аттары былай сипатталады:

1) Мұхаррам - арабша «тыйым салынған, қасиетті» деген мағынаны білдіреді. Жылдың бұл айында әскери қимылдар мен жорықтарға тыйым салынған;

2) Сапар – «сары» деген ұғымды білдіреді. Бұл күз айының аты, өсімдіктер сарғаяды деген сөз;

3) Рабиғул-әууәл – бірінші раби. Қазіргі арабшада «раби» сөзі көктемді білдіргенімен, ежелгі арабтарда күз осылай аталған. Бұл күз айы болған;

4) Рабиғул-ахир – екінші рәби. Ертеде бұл ай да күзге жатқызылған;

5) Жумадал-улә – бірінші жұмада. «Жұмада» сөзі – «тоңу, қату» дегенді білдіреді. Бұл қыс айы болып есептелген;

6) Жумадал-ахир – екінші жұмада. Бұл да қыс айына енген;

7) Рәжәб – жорықтар мен әскери іс-қималдарды тоқтата тұру айы. «Зорлық-зомбылықтан тыйылу» деген мағынаны береді;

8) Шағбан – «бөліну» дегенді білдіреді. Бұл айда араб тайпалары жорықтарға аттанған;

9) Рамазан – ыстық ай. Бұл айда күн көзі өсімдіктерді күйдіріп жіберген;

10) Шәууәл – көшу айы. Бұл айда араб тайпалары тұрақтарынан қозғалып, далалар мен шөлдерге аттанған;

11) Зул-қағда – «отыру, орнынан табылу» дегенді білдіреді. Бұл айда араб тайпалары өз тұрақтарынан ұзамай, орындарында отырған.

12) Зул-хижжа – қажылық айы. Ай аты арабтың «қажылық жасау» сөзінен шыққан.

Ескі кітаптарда көне қолжазбаларда адамдардың туған не қайтыс болған жылдары, сондай-ақ тарихи оқиғалары хижра жыл есебімен белгіленеді. Осы жылды қазіргі Григориан жыл есебіне қалай айналдыруға болатынын қарастырайық.

Мысалы, Абу Райхан Бируни хижраның 363 жылы туылған. Бұл біздің қазіргі жыл санауымыз бойынша қай жылы болатынын есептеп шығару үшін хижра жылын 33 санына бөлу керек. 33 (365/11≈33 немесе 354/11≈32) саны шамамен хижра жылының Григориан кестесінен бір жылға озуына тең келетін мезгілін білдіреді. Бөлуден шыққан санды хижра жылынан алып, одан қалған санға 622-ні, Мұхаммед пайғамбардың Меккеден Мәдинә шаһарына көшкен жылын қосу керек. Сонда нәтиже мынадай боп шықпақ:

Ал, енді Григорян жылын хижра жылына қалай айналдырамыз? Ол үшін осы жылдан 622-ні аламыз. Содан кейін айырманы 32-ге бөлеміз де, бұдан шыққан санды сол айырмаға қоссақ, керек есебіміздің шыққаны. Мысал үшін, Григориан күнтізбесі бойынша қазір 2011 жыл. Бұл Хижраның қай жылына сәйкес келетінін анықтайық:

Біздің жыл санауымыз бойынша 20556 жылы, яғни 18545 жылдан кейін, григориан күнтізбесі мен хижра есебіндегі жыл санау жүйесі теңеседі де, хижра күнтізбесі оза бастайды.

1. 
   Астрономиялық тұрақтылар.
   
2. 
   Күн жүйесі планеталарының орбиталарының элементтері.
   
3. 
   Күн жүйесі планеталарының физикалық сипаттамалары.
   
4. 
   Планеталар серіктері.
   
5. 
   Бұрыштарды градустан сағаттық өлшемге ауыстыру.
   
6. 
   Бұрыштарды сағаттық өлшемнен градустық өлшемге ауыстыру.
   
7. 
   Орташа уақыт аралықтарын жұлдыздық уақыт аралықтарына ауыстыру.
   
8. 
   Жұлдыздық уақыт аралықтарын орташа уақыт аралықтарына ауыстыру.
   
9. 
   Орташа рефракция.
   
10. 
    Шоқжұлдыздардың аттары мен белгілеулері.
    
11. 
    Тік шарықтау бойынша жылдық прецессия.
    
12. 
    Жіктелу бойынша жылдық прецессия.
    
13. 
    1975.0 үшін 4^m,00-ден жарық жұлдыздардың орташа массасы.
    
14. 
    Қос жұлдыздар тізімі.
    
15. 
    Екі жұлдыздың жалпы жұлдыздық шамасын анықтау.
    
16. 
    4^m,5-тен жарық барлық жұлдыздардың V жүйесіндегі каталогы.
    

Жоғарыда көрсетілген кестелердің нөмірлері күнтізбелердегі кестелер нөмірлерімен сәйкес келе бермейді. Сондықтан олардың нақты нөмірлерін мазмұнындағы кестелер көрсетілген беттерден табу керек. 1-4, 9, 10 кестелерді түсіндірудің қажеті жоқ. 13 пен 14 кестелерде сағаттар латынның h әрпімен, минуттар m және секундтар s әрпімен белгіленген.

Аттары ортақ бағаналарға назар аударсаңыздар (мысалы, «доға бойынша сағаттар», «доға бойынша минуттар» және т.б.), онда сол жақ бағаналарда бұрыштардың мәні бір жүйеде берілсе, ал олармен қатар жатқан бағаналарда сол бұрыштардың мәндері басқа есептеу жүйесінде берілген. Бұрыштардың мәндерін бір өлшемнен басқаға ауыстыру үшін берілген мәндер сол жақ бағанадан ізделінеді де, ал оларға сәйкес басқа есептеу жүйесіндегі мәндері сол жолдың оң жақ бағаналарынан жазылып алынып, жазылып алынған мәндер бір бірімен қосылды.

7 және 8 кесте уақыт моментін ауыстыру үшін емес, уақыт интервалын уақыттың бір есептеу жүйесінен екіншісіне ауыстыру үшін қажет. Жұлдыздық уақыт бірлігінің шамасы орташа уақыт бірлігіне сәйкес келеді. Бұл кезде пайда болатын қатеден құтылу үшін кестені қолданғанда бағанның тақырыбына көңіл бөлу керек, себебі бірінші бағанаға келесі үш бағана – екінші, үшінші, төртінші бағаналар сәйкес келеді, ал бесінші бағанаға алтыншы және жетінші бағаналар сәйкес келеді. Бір жүйеде берілген уақыт интервалының берілген мәні бірінші және екінші бағаналардан ізделінеді, ал оларға сәйкес келетін басқа жүйедегі уақыт интервалы аттас бағаналардан ізделінеді. Уақыт интервалының ауысуы кезінде тек мәліметтерді бүтін секундқа дейін домалақтау қажет және осы кестелерде жүзеге асады.

Жалпы астрономиялық есептерді шешу курстарында координаттарға және жұлдыздың тік шарықтануын секундқа дейінгі немесе 0^m.1-ге дейінгі дәлдікпен жазылады, ал жіктелуі доғаның минутқа дейін дәлдігімен дөңгелектенеді. Егер каталогтан әріптік белгіленуі көрсетілмеген, бірақ аттары белгілі жұлдыздар туралы мәлімет жазу қажет болса, онда алдымен А.А.Михайловтың жұлдыздық атласындағы «Жұлдыз аттары» кестесі бойынша шоқжұлдыздардағы жұлдыздардың әріптік белгіленуін анықтау керек, одан кейін осы белгіленуі бойынша жұлдыздық каталогтан іздеуге болады.

Мысалы: Вега жұлдызы туралы мәлімет алу қажет. «Жұлдыз аттары» кестесі бойынша Вега деп Лира шоқжұлдызының жұлдызы аталатынын анықтаймыз, одан кейін каталогтан Лира шоқжұлдызы және ол туралы мәліметтерді іздейміз.

14 кесте көрінетін жұлдыздық шамасы 5^m,94-ке дейінгі жарық қос жұлдыздар туралы мәлімет береді. Бұл кестеде шоқжұлдыздардағы жұлдыздардың белгіленуі берілген, бұл жұлдыздар Р.Эйткеннің (ADS) қос жұлдыздар каталогы бойынша нөмірленген, 1975 жылдың басына сәйкестендірілген және экваторлық координаттары, жиынтық жарқырау (компоненттерінің жұлдыздық шамалары әртүрлі болғандықтан қос жұлдыздың көрінерлік жұлдыздық шамасы m олардың қосындысы ретінде анықталады). Әрбір доғалық секунд (′′) бойынша алынған компоненттерінің арасындағы көрінерлік бұрыштық қашықтық , анағұрлым әлсіз компоненттің позициялық бұрышы (анағұрлым жарық компонентке қатысты орнын анықтайды) және және үшін берілген Е кезеңі.

Соңғы бағанда дүние жүзілік уақыт 0^һ-ғы жұлдыздық уақыт s берілген, яғни орташа гривичтік түн ортасының бастапқы меридианынна берілген жұлдыздық уақыт. Күннің эфемиридаларының Гринвич меридианында Т_0,куль жоғарғы кульминациясының моменті жоқ, ол келесі формуламен есептеледі:

Ай эфемеридтері - Айдың шығу моменті, жоғарғы кульминация және Айдың Гринвич уақыты бойынша батуы, және ^о 0′0′′ пунктінде шығу мен бату нүктелерінің астрономиялық азимуты, сонымен қатар оның тік шарықтауы , жіктелуі δ және орташа гринвичтік түн ортасында көрінетін бұрыштық радиус r (дүниежүзілік уақыт бойынша 0^һ0^м0^s). Кестенің төменгі жағында Айдың фазасы және кейбір басқа құбылыстар туралы мәліметтер келтіріледі. Айдың негізгі фазалары келесідей белгіленген:  – Жаңа ай, – Бірінші ширек, – Толған ай, – Соңғы ширек (үшінші), осы белгілеулердің жанында ағымдағы жыл айында Айдың осы фазалары болуының гринвичтік уақыт бойынша мерзімі және моменті берілген.