***
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
54
ӘОК 796/799.378
Сейсенбеков Е.К. – педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
E-mail: Yerlan_fks@mail.ru
Сарсекеев Ғ.М. – педагогика ғылымдарының докторы, доцент,
Алматы энергетика және байланыс университеті
E-mail: sarsekeev_g@mail.ru
Дауленбаев М.Т. – доцент, ҚР еңбек сіңірген жаттықтырушысы,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Айтбаев Д.О. – оқытушы, Есік медициналық колледжі
БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕГІ ДЕНЕ ДАЯРЛЫҒЫ ҮДЕРІСІНДЕ
РУХАНИ-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ
Аңдатпа. Мақалада білім алушылардың дене даярлығы бойынша оқу
үдерісінде заманауи талаптар шарттарында рухани-патриоттық тәрбие алуы
жөнінде сипаттама берілген. Әртүрлі бұқаралық-спорттық іс-шараларды өткізуде
қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету туралы бұқара жұртшылықтың заманауи
көзқарасын оңтайлы ету үшін, осы іс-шараларды қауіпсіз өткізуге жауапты
тұлғалардың назарын аударуда. Сол жағдайларды болдырмас үшін әу бастан спорт
түрлерінен енді ғана айналыса бастаған балалар мен жасөспірімдер арасында
тәрбиенің моральдік, рухани, әдептік, күш-ерік түрлерін сіңдіре беру қажет.
Отансүйгіштік рухта өскен жеткіншектер кез келген деңгейдегі жарыстарда
сабырлы да, әділ жолмен жеңіске жету жақтарын бойларында сіңдіре алу
қасиеттерін жетілдіре берсе, болашақта еліміз өркениетті мемлекеттердің
арасында алдыңғы қатарында көріне беруі хақ.
Тірек сөздер. Спорттық жарыстар, спортшылардың психологиялық
дайындығы мен рухани-патриоттық тәрбиесі, қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Кіріспе. Қазіргі кезеңде Олимпиадалық ойындар, Универсиадалар, кешенді
спартакиадалар және осы секілді басқа да ірі спорттық іс-шараларды өткізу уақыт
өткен сайын қиын да, күрделі болып бара жатыр. Әлемдегі болып жатқан әртүрлі
саяси, соғыстық дүрбелеңдердің әсерінен жер-жерлерде жанкештілік актілер көбейіп
кетті. Өз кезегінде, олардың көбеюі әлемдік, құрылықтық деңгейдегі әртүрлі ірі,
соның ішінде, спорттық іс-шараларды өткізуші-ұйымдастырушы елдердің бас ауруы
болып отыр. 1972 ж. Мюнхен Олимпиадасында болған қанды оқиғаны әлем
жұртшылығы ұмыта қойған жоқ. Онда араб экстремистерінің Израиль командасының
спортшыларына қарсы қанқұйлы әрекеттерінің кесірінен 2 адам көз жұмып, 9 адам
қатты жараланған еді [1]. Дүние жүзінің бүкіл прогрессивті халқы араб
жанкештілерінің бұл зұлымдығын батыл айыптады.
Спортпен айналысу барысында әріптестермен, команда мүшелерімен, басқа
адамдармен, спортқа табынушы жанкүйерлермен араласу және өзара әрекет ету
туралы нормалары мен ережелердің ерекше жүйесі пайда болады, ал спортшыда
Отанға деген ерекше ықылас, өз елі үшін үлкен халықаралық жарыстарда басқа елдің
спортшыларымен үнемі бәсекелесте болғандықтан патриоттық, достастық және
әріптестік сезімдері, команда ішінде ұжым үшін жауапкершілік қасиеттері
қалыптасады. Спорттық іс-әрекет пен жарыстардың ерекше әдемілігі мен
сауықшылығы соған сәйкес көзтартымдылықпен ерекшеленеді де, сондықтан музыка
құралдары мен қозғалыс өнері мүмкіндіктерін дұрыс ойластыра білген дұрыс, әрі
оларды сауатты қолдануды талап етеді, соған сәйкес өзін-өзі ортада алып жүру
мәнерін қалыптастырады, өзіне жарасымды тартымды спорттық талғампаздыққа
мүмкіндік береді. Осы және осы тектес әсемдік мүмкіндіктерінің арқасында
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
55
Олимпиадалық ойындар, Универсиадалар, әлем, құрылық ойындары мен спорт
түрлерінен чемпионаттар секілді, ірі жарыстардың ашылу-жабылу рәсімдері, әдетте,
спорттық-мәдени, сұлулықты, адам денесінің жетілуі мен денсаулығын
театрландырылған көрініс арқылы салтанатты түрде паш ету, адамның әсемдік пен
үйлесімділік туралы көрінісін қалыптастыруы арқасында, тұлғада эмоциялық
сезімнің пайда болуына және оның эстетикалық талғамының дамуына әсер етеді.
Осының арқасында, спорт өскелең ұрпақтың рухани тәрбиесіне өзінің зор үлесін
қосады. Спорт саясаттың құралы емес. Спорттық жарыстарда таза спорттық
сайыстың, бірі-біріне деген қолдаушылықтың рухы, нәтижелердің объективті бағасы
әрқашан да болып тұруы қажет. Нақ осы спорттық жарыстарда спортшының барлық
қасиеттері, соның ішінде, тек дене қасиеттері емес, сонымен бірге, психологиялық,
рухани, күш-ерік қасиеттері барлық қырынан көрінеді [2]. Спорттық БАҚ тарихында
сайыстар барысында спортшы жарақат алып қалған өз қарсыласына көмек еткені,
демегені жөнінде әлденеше рет мысалдар келтірілген.
Бұқаралық ақпарат құралдарының спорттық арналарында немесе басқа да БАҚ
жаңалықтарында жарыстар кезінде спортшы өз қарсыласына көмек көрсетіп жатқан
жөніндегі сюжет-мысалдар көп. Әсіресе, мұндай жағдайлар футболда көп кездеседі –
қарсылас әртүрлі жағдайларға байланысты жарақат алып, орнынан тұра алмай
жатқан кезде, футболшының басым көпшілігі аталмыш жағдайларда допты әдейі
аутқа теуіп жібереді. Қажетті ем-домын алып болған соң, әлгі жарақат алған ойыншы
«Сыйға сый, сыраға бал» дегендей, допты әдейілеп қарсылас жаққа теуіп жіберіп,
ойынды ары қарай жалғастыра береді. Біраз уақыт бұрын Сиэтл қ. өткен
Параолимпиадалық ойындардағы болған жағдай әлем жұртшылығының көзінен
еріксіз жас ағызған-ды: жеңіл атлетикадан 100 м. жүгіру сайысының шешуші кезеңі.
Мәрелік белгі берілген соң, аяғы кемтар жүгіруші алда келе жатып, оқыстан құлап
қалады. Оны басып озған спортшылар да мәз емес қой, олар да мүгедек... Дегенмен,
олар жүгіріп бара жатып, артта құлап қалған баланың зар жылағанын естіп, тұрып
қалады. Қарамай кете беріп, қайсысының болсын, мәреге бірінші болып жетері кәміл
нақ. Алайда, олар қайта қайырылып, ана құлаған баланың жанына барып, оны демеп
тұрғызып, мәреге құшақтаса, бірге жүгіріп, кесіп өтеді. Сол кезде стадионда олардың
адам айтып жеткізе алмас жүректілік пен адами рухына тәнті болмаған, көзіне жас
алмаған бірде-бір адам болмаған шығар...
Міне, спорттық жарыстардағы осындай жағдаяттар, кейіндірек салт-дәстүрге
айналған қуатты түрдегі психологиялық өзара сыйласу аурасын туғызды.
Олимпиадалық қозғалыстың негізін қалаушы барон Пьер де Кубертен осы
олимпиадалық жарыстың «Тезірек! Жоғарырақ! Күштірек!» қағидасын бекіте
отырып, қарсыластар арасында әділ күрес жүргізуіне негізгі зейінін сала жүруі де
бекер емес, өз кезегінде, уақыт өте келе, ол «Fair Play» жарыстық этикетінің пайда
болуына себепкер болды.
Ғылыми мәселенің қойылымы. Қазіргі таңда спортқа байланысты зерттеулер,
тәжірибелер немесе еңбектер жалғыз спорт саласының мамандарына ғана қатысты
емес. Бұл үлкен ауқымды өзекті мәселе болғандықтан, өз кезегінде аталмыш салада
әлеуметші, психолог, саясатшы, медицина мамандарын да толғандырып жүр. Қазіргі
заманда әлеуметтік тұрғыда спортшылардың күнкөріс хал-ахуалы, олардың жарыс
алдындағы немесе жарыс кезіндегі психологиялық жағдайын, дүбірлі жарыстарда
Отанының, елінің мәртебесін көтеретін осы спортшыларға олардың ақыл-кеңестері
мен ұсыныстарының қажет екені дүйім жұртқа белгілі. Спорт – дене шынықтыру
мәдениетінің бір бөлігі болып табылады. Спорт материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы ретінде қоғамда адамдардың ойындық дене іс-
әрекеттері үшін жүйелі, арнайы бағытталған, құрылған және пайдаланылатын ағза
құрылысының түрлері қызметінің және психологиялық қарқынды дайындығының,
оған қоса адамның барынша толық қабілеттерін спорт жарысы жолдарымен алдын-
ала анықтайтын, қозғалыс әрекеттерінде көрсететін дене шынықтыру мәдениетінің
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
56
табиғи бөлігі болып саналады. Яғни, спорт адам мүддесіне қызмет ететін саланың
бірі болып табылады. Ол өзінің қызмет аясында тәрбиелік, дайындық және қарым-
қатынастық (коммуникативтік) қызметтердің шешімін табады, бірақ, адамдардың
тұрақты және арнайы кәсіби мамандығы бола бермейді.
Әлемдік, халықаралық дүбірлі жарыстардағы әділ күрес рухының үнемі
көрініс табуы бұқаралық спорттық жарыстарда да табиғи жалғасын тапты. Соның
ішінде, спорт түрлерінен мектептік спартакиадаларды да жатқызуға болады.
Аталмыш спартакиадалар жоғары білікті спортшыларды даярлайтын алғашқы қайнар
көзі және олардың спорт саласындағы қызметтік өмір жолының логикалық
жалғастырушысы екендігі белгілі. Барлық дерлік атақты спортшылар өзінің спорттық
жолын мектеп қабырғасынан бастаған. Білім беру мекемелері олардың кәсіби
даярлығының алғашқы үйрету сатысы болып табылады. Нақ осы дене шынықтыру
мұғалімдері мен спорт түрлерінен балалар бапкерлері спорттық білімнің әліппесін
үйретіп, үлкен спортқа өз үлестерін қосып келе жатыр. Өзіне спорт түрін таңдаған
жасөспірім мен баланы таңдаған спорт түрінің техникасы мен тактикасын үйретумен
қатар, аталмыш мамандар жас спортшылардың моральдік, күш-еріктік және рухани
даярлығына тікелей әсер беретін психологиялық даярлығына да күш салуда.
Ресейдің білім беру мекемелерінде мектеп оқушыларының рухани және дене
жетілдіруінің арасындағы алшақтықты біріктіріп, екі қасиеттің де бірдей дамуына
тікелей әсер ететін, адамның әлеуметтік-педагогикалық амалдар арқылы жетілдіруін
қарастыратын бүтіндей кешен – В.И. Столяровтың «СпАрт» жобасы жасақталған-ды
[3]. Онда «Спартиандық ойындар» деп аталатын ойын кешені негізгі орынды алады.
Ойын түрінде өтетін жарыс бағдарламасында спортпен, саяхатпен, көркем, ғылыми
және техникалық шығармашылықпен байланысты іс-қызмет және іс-әрекеттің
әртүрлі түрлері берілген. Ол балалармен және жасөспірімдермен жұмыс істеуге
арналған және жарыс қорытындыларын шығару мен жеңімпаздарды анықтау
барысында жоғары деңгейдегі руханилық пен эстетикалық тәртіпті қолдауды
қарастырады. Оның бағдарламасы қарапайым спорттық пәндерден, жалпы дене
даярлығына арналған тестілерден, саяхат бойынша байқаулардан, көркемөнер және
зияткерлік байқаулардан тұрады.
Тәжірибенің әдіснамасы. Дене тәрбиесі мен спорттық даярлықтың
ізгіліктігінің және мәдени әсерлілігінің негізі ретінде айналысушылардың спорт
түрімен айналысуының таңдау еркіндігі, олардың айналысу жиілігі тәртібі,
нәтижелілігін жоспарлауы, сонымен бірге, өзінің қабілеттіліктері туралы ақпараты
негізінде дене шынықтыру және спорттық белсенділігі түрлерін кедергісіз өзгерту
мүмкіндігі қарастырылады. Оған себеп: соңғы уақыттарда балалар мен
жасөспірімдердің барлық жарыстары «Қандай да амалдар мен тәсілдерді қолдану
болмасын, әйтеуір бір жеңіске жету», деген ресми емес ұран бойынша өтуде еді.
Біріншілік үшін күресте өз шәкірттеріне жауапты дене шынықтыру мұғалімдері мен
бапкерлердің басым көпшілігінде спорт түрлері бойынша мектептік жарыстардағы
жеңістің моральдік жағы қызықтырмайды. Жас деңгейі бойынша өтіп жатқан спорт
түрлерінен сондай жарыстарында қатысушылар арасында жас мөлшерін қасақана
өзгерту жағдайлары көптеп орын ала бастады. Мысалы, Қазақстанда қайта
жаңғырған «Былғары доп» жүлдесі үшін өткізілген балалар аулалық командалары
арасында әртүрлі жастық дәрежеде жарысушы жас футболшылардың өтірік жас
қосып немесе алып алу фактілері анықталған-ды. Осындай кері әсерлердің кесірінен
жарысқа қатысудың моральдік-этикалық жағы қатты ақсап кетті. Ал, бұл, өз
кезегінде, спорт түрлерімен айналысушы балалар арасында кәдуілгі көрініс боп бара
жатқаны сонша, өз құрдастарын, ата-анасын, мұғалімін неліктен алдадың, деген
сауалға: «Қазіргі кезде барлығы осылайша істейді ғой, тіптен, дене шынықтыру
мұғалімдерінің (бапкерлердің) өздері осылай істейді ғой!» деп, қызармай жауап
береді. Не дейсің оларға мұндай жағдайларда? Нақ тура болмаса да, осындай
жағдайлар кәсіби немесе үлкен спортта да кездеседі. Мысалы, объективті емес
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
57
төрешіліктің көрініс табуы. КСРО күйрегеннен кейінгі жылдардан бастап, соңғы
уақыттарда Халықаралық гимнастика федерациясы аясында біріккен гимнастиканың
спорттық түрлеріндегі (спорттық, көркем, аэробика, батут) шеберлікті бағалау және
нәтижелерді анықтау барысында, бригадалардағы төрешілердің пікірлері жарыс
ережелері шегінен шығып кетті. Қасақана бұрыс төрешілік және «Fair Play»
ережелерін бұзғаны үшін Халықаралық гимнастика федерациясы Халықаралық
Олимпиадалык Комитеттен ресми ескерту алды. Атап айтқанда, көркем
гимнастиканы Олимпиадалық ойындар бағдарламасынан алып тастау туралы
пікірлер, ұсыныстар болды.
Бір шетінен, балалар мен жасөспірімдерге спорт түрлерінің әлеппесін үйрете,
олардың дене, тактикалық-техникалық қасиеттерін дамыта отырып, педагог, екінші
шетінен, жеткен жетістіктерінің моральдік, күш-еріктік, рухани жағына міндетті
түрде баса назар аударуы қажет. Өйтпеген жағдайда, маман ретінде, ол өз шәкіртінің
жеткен жетістіктерін мақтан тұтқанымен, педагог ретінде, ол ізгіліктіктің,
кеңпейілдіктің, оқушысының адамгершілік, жақсылық қасиеттерін тәрбиелеудің
орнына, дене, техникалық-тактикалық тұрғыларында жеңіске жеткен күшті спортшы,
алайда, өзімшіл, пиғылы тар тұлғаны тәрбиелеуі мүмкін. Кез келген бапкер сонымен
бірге, жақсы педагог та болуы керек. Өзінің ізгіліктік қасиеттерінің оң ықпалды
үлгісін көрсете отырып, ол өз айналысушылары арасында қазіргі таңдағы заманауи
қоғамда жетіспей тұрған адамгершілік баптарын тәрбиелейді. Дене тәрбиесі мен
спорттық даярлықтың ізгіліктік тұрғыда бағытталған және әлеуметтік маңызы бар
жобаларын іске асыру үшін орта, кәсіби орта және жоғары білім беру жүйесінде
жаңа, әсіресе, оның ізгілендірілген және мәдениеттанушылық бағыттағы талаптарын
қояды, жаңа мамандықтар мен мамандануының заманауи саласын негіздеу
мақсатында дене шынықтыру мен спорттың жоғары білікті мамандарымен кең түрде
қамтамасыз етіледі. Бұл бағытта білім беру мекемелеріндегі кадрларды даярлау және
олармен қамтамасыз ету жұмыстары сәтті жүргізілуде.
Алынған нәтижелер және оның талқылануы. Спорт – бұл біріншілік үшін әділ
де, шынпейілді күресте дене, тактикалық-техникалық, психологиялық, зияткерлік
қасиеттерінің көрінісі. Спортта өзімшілдікке, дүниеқорлыққа, жат әрекетке орын
болмауы керек. Спорт – бейбітшіліктің тұрағы мен елшісі. Басқа елдермен
дипломатиялық қатынасы жоқ кейбір елдердің саясатында спорт түрлерінен
халықаралық, әлемдік жарыстарды өткізуші мемлекетпен осы спорттық жарыстарға
қатысушы команда өкілдері арқылы саяси, экономикалық, сауда-саттық, құқықтық
қатынастар орнатуға күш салатыны бекер емес. Мысалы, қазір көптеген елдердің
практикасында спорт түрлерінен команда өкілдерімен бірге кіші және орта бизнес
өкілдері де сапар шегуі нық орныққан. Олардың олай істеуі астарында спорттық
командаға қаржылай көмек (спонсорлық) жасай отырып, жарыс өткізуші елдегі
бизнес өкілдерімен келіссөздер жүргізеді. Бұл барлық жаққа бірдей ыңғайлы да,
пайдалы. Себебі, біріншіден, шетелге спорт түрлерінен командаға жанкүйер ретінде
барса, екіншіден, спорт түрлерінен команданың қаржылай шығынын көтерсе,
үшіншіден, жергілікті бизнес өкілдерімен екі жақты тиімді келіссөздер жүргізу
арқылы өздерін және ел экономикасын байытса, және төртіншіден, тұрақты
келіссөздер арқылы ел саясаткерлері мен дипломат елшілерге жол ашады. Бұл
тұрғыда кәсіби-коммерциялық спорт бизнестің ерекше саласы болғандықтан,
қаржылық пайда табу, өзінің коммерциялық қаржылық ақтауы, баю жолдарын
қарастыратын заңдар бойынша қызмет атқарады. Олар үшін бұрын коммерциялық
емес, әуесқой спортта өте жоғары нәтиже көрсеткен тұлғалардың осыған
ауысқандары ғажап емес, әдеттегі жағдай. Әртүрлі шоу-көрсетілім түрлерін
ұйымдастыруға арналған белгілі бір ойын-сауықтық белгілері бар спорт түрлерінде
кәсіби-коммерциялық аспектіде қызмет ету болашағы өте жоғары (теннис, бокс,
кикбоксинг, шығыс жекпе-жек түрлері, боксшылар мен каратэшілердің кездесулері
мәнерлеп сырғанау және т.б.). Спорттың бұл бағытында рекордтық нәтижелерді
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
58
объективті түрде көрсету мүмкін емес, себебі, ол басқа заңдар мен жағдайларға
байланысты қызмет етіп, дамиды. Сондықтан, көптеген бұрынғы экстра-класс
спортшылары өзінің спорттық қызметінің соңында спорттың осы коммерциялық
түрлеріне ауысып кетуде (бұл тұрғыда бокс, кикбоксинг, ережесіз жекпе-жектер және
басқа да түрлерін айтуға болады.
Дене тәрбиесі мен спорттық даярлықтың міндеттерін әсерлі тиімді шешуін
қамтамасыз ететін жалпы білім беру мектептерінің, қосымша білім беру
мекемелерінің оқу-материалдық базасының дамуы мәдениет пен білім беру
саласындағы аймақтық құрылымдарының іс-қызметінің басты бағытын дамытуға
көмектеседі. Білім беру мекемелеріндегі спорт түрлерінен спорттық команданы,
шәкірттерін даярлайтын бапкерлер және дене шынықтыру мұғалімдері жеңіс пен
жеңілістің психологиялық жағын ескеруі қажет. Жарыс барысында қарсыласына
қарағанда, дене, тактикалық немесе техникалық даярлығы төмен, алайда,
психологиялық дайындығы мықты команданың, спортшының дүбірлі жарыстарда
жеңіске жеткендігі туралы мысалдарды жүздеп келтіруге болады. Сондықтан, кез
келген спорттық жарыстарға даярлық барысында дайындықтың осы түрін де есептен
шығаруға болмайды. Спорттан аз болса да, хабары бар кез келген көрермен-
жанкүйердің есінде өткен ғасырдың 70-ші жылдары АҚШ мен Канада елдерінің
атышулы кәсіби спортшыларынан тұратын ҰХЛ (НХЛ) құрама командасының
суперсерия барысында кеңес хоккейшілерінен естен кетпес жеңілісі; Мюнхен
Олимпиадасындағы (1972 ж.) баскетболдан ақтық кездесу барысындағы ойынның
аяқталуына 3 секунд (!) қалған уақытта С.Белов, А.Белов, В.Ткаченко, қазақ
баскетболшысы Әлжан Жармұхамедов бастаған кеңес ойыншыларының АҚШ
командасын жеңуі; әлемдік, Еуропа чемпионаттарында аттары әлемге әйгілі футбол
гранттарының (Бразилия, Германия, Франция, Англия, Аргентина) чемпионат
дебютанттары Камерун, Оңтүстік Корея, Греция секілді елдерден оңбай жеңілуі
секілді мысалдар қалған болар. Ал, Сидней Олимпиадасындағы (2000 ж.) бокстан
ақтық сайыс кезіндегі қазақ боксшысы Бекзат Саттархановтың американдық
спортшыны жеңеді деп ешбір маман ойламады. Тек, автомобиль апатының қайғылы
жағдай кесірінен жарқ етіп, кенеттен пайда болған жұлдызымызды өмірден жұлып
әкетті... Бокс жанкүйерлері үшін Ермахан Ибрайымовтың та ерлігі есте қаларлық.
1996 ж Атланта Олимпиадасында жүлдегер бола отырып, келесі Олимпиадалық
ойында күш-еріктің арқасында жеңіске жетті. Тура сондай жағдай келесі боксшы
Серік Сәпиевтің де басынан өтті. 2008 ж. өткен Бейжің Олимпиадасында ¼ финалда
жергілікті қытай боксшысын қанша сабаласа да, төрешілер солақайлық жасап,
жеңісті бермеп еді, сонда да барлық күш-еркін жинақтап, 2012 ж. Лондон
Олимпиадасында Серік чемпион атанды.
Бапкерлер мен дене шынықтыру мұғалімдері өз шәкірттеріне еліміздің,
әлемнің әйгілі спортшыларының жарқын өмірін, әділ жолмен жеңіске жетудегі
қажырлы еңбегін әрдайым мысал ретінде айтып отыруы қажет. Осындай рухта
тәрбиеленген жас спортшылар өмірде әрдайым үлкенді сыйлап өтеді, қоғамдық
көлікте қарттарға орын беріп, әлжуаздарды бұзақылардан қорғап, қиын жағдайға
түсіп қалған құрбыларына қол ұшын беріп, қолдан келгенше соғыс және еңбек
ардагерлеріне көмектесіп, басқа да оң ықпалды моральдік-рухани қасиеттерін үнемі
көрсетіп жүрулері – оларға еліктейтін балалар мен жасөспірімдерге зор рөл атқарады.
Педагогикалық үдерістің барлық амалдары, әдістері, түрлері мен бағыттары жеке
тұлғаны тоқтатып басу емес, оның ізгіліктікпен байланысуына, дамуына бағытталған
болуы қажет. Олимпиадалық құндылықтар мен идеалдарды тек шығармашылық
тұрғыдағы еркін жеке тұлға ғана қабыл етеді. Мұнда мұғалім де, шәкірт те осылай
бірдей болуы қажет. Олимпиадалық білім берудің қорытынды мақсатын іске
асырушы ретінде, Олимпиадалық хартияның қағидаларына сәйкес ойлайтын және
жұмыс істеуші, олимпизмді насихаттайтын адамдар арасындағы өзара қарым-
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
59
қатынастардың ізгіліктік нормаларын сақтайтын жеке тұлға ғана аталмыш
міндеттерді орындай алады [4, 17-19 бб.].
Көптеген елдерде секілді, Қазақстан Республикасында да балалар мен
жасөспірімдерде моральдік, әдептік, күш-ерік, рухани дайындықты, дене шынықтыру
мен спортқа, Отанға деген патриоттық рухты көбірек арттыруға көмектесетін жақсы
салт-дәстүрлер қалыптасқан. Бұл – мектеп оқушыларының, жас спортшылардың аты
әлемге әйгілі, даңқты спортшылармен, бапкерлермен, дене шынықтыру және спорт
саласының ардагерлерімен, ғалымдармен түрлі деңгейдегі кездесулері. Осындай
даңқты тұлғалармен кездесу барысындағы сұхбаттар, олардың спорттық өмір
жолындағы қызықты да қиын, тер төгерлік еңбектері немесе жаттығулары жайлы
айтылған әңгімелері жас буын үшін есте қаларлық үлгі болып қалмақ, сонымен бірге,
кез келген жеткіншек Серік Сәпиев, Илья Ильин, Ольга Рыпакова, Ермахан
Ибрайымов және басқа да аты әлемге белгілі спортшыларымызға ұқсағысы кеп
тұратыны мақтаныш сезімін тудырады. Оған мысал – 2012 ж. Лондон
Олимпиадасындағы тамаша жеңістен кейін (7 алтын, 1 күміс, 5 қола медаль, ресми
емес командалық есепте 12-ші орын) еліміздің барлық деңгейлеріндегі спорт
түрлерінен спорт мектептерінде спорттық үйірмеге жазылуға құштар балалардың
саны ондаған есе күрт асты. Жағымды жаңалық бүкіл республиканы дүр сілкінтті,
жер-жерлерде әйгілі спортшыларымыздың атындағы спорттық кешендер ашылып,
жұмыс істей бастады.
Қорытынды мен ұсыныстар. Әлем қазір өзгерді. Бірі-біріне ядролық қару
қолданамыз деп, қауіп тудыратын, саяси ахуалды ширықтыратын саяси жүйелер
құрдымға кетті. Соңғы 25-30 жылда адамзат психологиясы толеранттыққа,
бейбітшілік ымыраға түбегейлі бет бұрды. Баяғы социалистік елдерде нарықтық
экономиканың, жаңа технологияның пайда болуының, әлемнің барлық дерлік
елдерінде информатика, биотехнология, медицина салаларындағы инновациялық
жаңалықтардың ашылуының арқасында жоғары білікті спортшылардың даярлығына
деген көзқарас та өзгере бастады. Спорт кәсібилендіріле бастады, баяғы әуесқой
спорт бұрынғыдай өзін-өзі ақтай алмағандықтан, түбегейлі өзгерді, кей елдерде,
тіптен, жойылып кетті.
Жоғарыда келтірілген ақпараттарды қорытындылай келе, дегенімен, заманауи
спортта жоғары білікті спортшылардың моральдік, күш-ерік, рухани, әдептік
дайындық түрлері олардың арнайы спорттық дайындығымен өте тығыз
байланысқандығын көруге болады. Әсіресе, бұны еліміздің құрама командаларында
өнер көрсететін спорт майталмандарымен жұмыс істеу барысында үнемі қолданып
жүру керек. Қазақстан Республикасында мамандарды даярлаудың осы тұсы өз ісінің
шеберлерінің арқасында одан әрі іске аса береді, деген сенімдеміз [5].
Әдебиеттер:
1.
Млечин Л.М. Мюнхен 1972. Кровавая Олимпиада. – М.: Эксмо. – 2005. – 320 с.
2.
Сейсенбеков Е.К. Спорт теориясы мен әдістемесі. – Астана.: ЕҰУ
баспасы, 2013. – 331 б.
3. Столяров В.И. Проект «СпАрт» и новая комплексная система
физкультурно-спортивной работы с целью духовного и физического оздоровления
населения России (основные идеи и первые итоги реализации) // Теория и практика
физ.культуры. – 1993. – №4. – С.10-14.
4. Сейсенбеков Е.К. Научно-методическое обоснование внедрения новых
организационных форм физического воспитания школьников / Дисс...канд. пед. наук.
– Алматы, 2006. – 163 с.
5. Спортивный Казахстан: энциклопедический словарь. – Алматы: Изд-во
«Арыс», 2004. – 668 с.
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
60
Сейсенбеков Е.К., Сарсекеев Г.М., Дауленбаев М.Т., Айтбаев Д.О.
Значение нравственно-патриотического воспитания в процессе
физической подготовки в учреждениях образования
В статье дана характеристика морально-духовому воспитанию обучающихся
в условиях современных требований по физической подготовке в учебном процессе.
Современные представления общественности по обеспечению безопасности
проведения различных спортивно-массовых мероприятий все больше привлекают
внимание специалистов, ответственных за безопасное проведение спортивных
соревнований. Чтобы предотвратить такие случаи, надо с ранних лет у
начинающих
заниматься
спортом
прививать
виды
морально-волевого,
нравственного, духовного воспитания. Если выросшие в духе любви и патриотизма к
Родине подрастающая молодежь будет достигать победы в честной и
справедливой схватке в соревнованиях любого ранга и будет совершенствовать
вышеперечисленные качества, то в будущем наша страна точно может оказаться
в числе передовых развитых цивилизованных стран мира.
Ключевые слова: Спортивные соревнования, психологическая подготовка и
морально-духовное воспитание спортсменов, обеспечение безопасности.
Seisenbekov Y.K., Sarsekeev G.M., Daulenbaev M.T., Aytbaev D.O.
Moral and spiritual education in the physical training in educational institutions
The paper presents the characteristics of moral and spiritual education of students
in the conditions of modern requirements of physical training in the educational process.
Modern public perceptions of security of various sports events are increasingly attracted
the attention of specialists responsible for the safe conduct of sports competitions. To prevent
such cases, it is necessary at an early age at the beginning to play sports instill kinds of moral and
volitional, moral, and spiritual education. If you grew up in the spirit of patriotism and love for the
motherland younger generation will achieve victory in an honest and fair fight in
competitions of any rank, and will improve the quality of the above, in the future, our
country can accurately be among the best developed countries in the civilized world.
Keywords: Sports competitions, psychological training, moral and spiritual
education of athletes, security.
***
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
61
УДК
37.01
Нургалиева С.А. –
кандидат педагогических наук, доцент,
Восточно-Казахстанский государственный
университет им. С.Аманжолова
E-mail: sanianur@mail.ru
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНАЯ ПРОВЕРКА МЕТОДИКИ ФОРМИРОВАНИЯ
И РАЗВИТИЯ ТВОРЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТОВ В ПРОЦЕССЕ
ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ
Аннотация. В статье освещаются основные вопросы экспериментальной
проверки разработанной методики формирования и развития творческого
мышления студентов, обучающихся по программе «Серпін – 2050» в процессе
обучения русскому языку, которая предполагает организацию и проведение
трехэтапного эксперимента: констатирующего, обучающего и итогового.
В ходе эксперимента с целью определения имеющегося у студентов уровня
сформированности творческого мышления и дальнейшего развития проводилось:
а) изучение степени развития творческого мышления студентов; б) разработка
методики развития творческого мышления студентов; в) проведение развивающих
занятий с экспериментальной группой с помощью разработанной методики в
процессе обучения русскому языку.
Дается описание констатирующего среза и его результатов с целью
формирования творческого мышления студентов в процессе обучения русскому языку.
Ключевые слова: Творческая мысль, образование, образовательная среда,
креативное мышление, учебная мотивация.
В настоящее время внимание к проблеме развития творческих способностей
обучающихся усиливается во многих странах мира. Выпускники высших учебных
заведений должны не только овладевать материалом вузовских программ, но и уметь
творчески применять его, находить решение любой проблемы. Это возможно только
в результате педагогической деятельности, создающей условия для творческого
развития студентов. Большие возможности в этом плане заложены в гуманитарном
цикле предметов профессиональной подготовки студентов педагогического вуза,
которые по своему содержанию и построению направлены на формирование
понятийно-образно-практической структуры творческого мышления студентов.
Исследование творческого мышления - достаточно сложная проблема,
предполагающая решение важнейших методологических вопросов природы
творчества, источников развития творческого мышления, соотношения в этом
процессе биологического и социального, объективного и субъективного,
индивидуального и общественного и т.п.
В 60-х годах XX века толчком к выделению этого типа мышления послужили
сведения об отсутствии связи между интеллектом и успешностью решения
проблемных ситуаций. Поэтому, некоторые исследователи как Cropley A.J., Dackert
I., Ekval G. относят творчество к способности человека [1; 2; 3]. Ferrari A., [4, c. 65]
анализируeт это как творческий процесс с его результатами. Один из самых
известных исследователей этого феномена J.P. Guilford [7, c. 445] определяет
кретивность как дивергентное мышление, которое является свободным, гибким,
нестереотипным.
В конце десятилетия творчество была проанализировано в сложном контексте
личности, общества и культуры. В целом, точка зрения исследователей на творчество
охватывает многие факторы, определяющие творческую активность человека
(способности, навыки, личные качества, мотивации, опыта творческой деятельности
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
62
и т.д.). Следует признать, что развитие творчества в основном зависит от типа
окружения, где создает человек и по оценке этого творения.
Благоприятная среда для творческого мышления описана исследователем
Krause D.E. с использованием различных концепций, творческой среды [8, c. 34] ,
творческого климата [9, c. 42], творческой атмосферы [10, c. 48], и т.д. В работах
исследователей указывается, что при стимулировании творчества, независимо от
сферы влияния человека, или от типа работы эти аналогичные указания являются
типичными для доброжелательной обстановки. Авторы представляют различные
варианты особенностей окружения. По мнению Russ S.W. [11, c. 659] и Simonton D.K.
[12, c. 49], для творческого окружения характерно теплая атмосфера, чувство
общности и принадлежности к группе, взаимного доверия и толерантности,
любознательности и чувство свободы, профессиональная компетентность и
интеллектуальная дружба, возможность обмениваться идеями и помогать тем, кто
имеет
идеи.
Другие
исследователи
различают
следующие
компоненты
благоприятной среды для творчества: межличностные отношения и поддержку
коллег, отношения в группе, результативность деятельности, характер работы
администрации, общая культура организации [13, c.1 28].
По утверждению Л.С. Выготского [14, c. 18], творчество – норма детского
развития, склонность к творчеству вообще присуща любому ребенку. Однако,
принимая участие в творческой деятельности, человек может действовать,
руководствуясь определенным образцом ( пассивно-подражательная деятельность),
может из многих предложенных вариантов решения самостоятельно выбрать один
( активно-подражательная), и, наконец, он может придумать, создать качественно
новое ( творческая деятельность). Каждый ученик на определенном этапе способен
к какому-то из этих типов деятельности в большей или меньшей степени. И это
должен учитывать учитель.
Исследователи Ильин Е.П. [15, c. 74], Богоявленская Д.Б. [16, c. 56], Панова Л.В.
[17, c. 57] исчерпывающе описывают характеристики благоприятного психологического
климата: позитивное отношение к активности, инициативы, творчества, работы;
терпимость к различиям (личности, идеи, активность, направления); уважение автономии
личности; свобода эксперимента (попробуйте, начнем с самого начала), возможность
совершать ошибки и т.д.
По исследуемой проблеме есть также и педагогические исследования. Обоснование
предложенной системы работы можно найти в трудах И.Я. Лернера [18, c. 48],
А.Н. Окунева [19, c. 46] и др.
И.Я. Лернер [18, c. 48], выделил следующие элементы творческих
способностей:
- видение новой проблемы в знакомой ситуации;
- перенос знаний и умений в нестандартную ситуацию;
- видение новых (скрытых) функций известных объектов;
- видение всех взаимосвязей структуры объекта;
- видение альтернативных и вариативных способов решения задачи;
- комбинирование известных способов действий и создание на этой основе
нового способа;
- построение принципиально нового способа решения, отличающегося от
известных.
Следовательно, обучение творчеству студентов – это вооружение их
умением осознавать проблему, намеченную преподавателем, а позднее –
формулировать ее самому. Это развитие способностей выдвигать гипотезы и
соотносить их с условиями задачи, осуществлять поэтапную или итоговую проверку
решения несколькими способами; способностей переноса знаний и действий в
нестандартную ситуацию или создания нового способа действий.
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
63
Стратегическим принципом развивающего обучения русскому языку
является принцип развития творческих лингвистических способностей. Он вытекает
из объективной закономерности усвоения родного языка, отмеченной ещё
А.А. Потебней [20, c. 67]: «…язык есть средство не выражать готовую мысль, а
создавать её». На уроках русского языка необходимо развивать творческую
активность учащихся в рамках этого предмета (способствовать сознательному
овладению богатством родного языка и развитию речи), а также стимулировать
развитие личности обучающихся и неослабевающее стремление к творчеству.
Т.И. Тамбовкина [21, c. 86], рассматривая возможности развития творческой
активности на уроках русского языка, отмечает, что одним из видов психической
деятельности является наблюдательность. Она не возникает сама по себе, её нужно
кропотливо и систематически развивать. Целенаправленно организованное языковое
наблюдение на уроках русского языка побуждает обучающихся к творческой
активности.
В российской педагогической энциклопедии «Творческая деятельность»
характеризуется как создание качественно нового, никогда ранее не
существовавшего» [22, c. 54].
Стимулом к творческой деятельности служит проблемная ситуация, которую
невозможно разрешить традиционными способами. Оригинальный продукт
деятельности получается в результате формулирования нестандартной гипотезы,
усмотрения нетрадиционных взаимосвязей элементов проблемной ситуации,
привлечения неявно связанных элементов, установления между ними новых видов
взаимозависимости.
Особенностью творческой деятельности студентов является то, что в
результате этой деятельности они создают новые для себя ценности, важные для
формирования личности как общественного субъекта.
По мнению исследователей, способности выступают и как предпосылки
усвоения знаний, умений и навыков, и как результат, и критерий уровня
обучаемости. Применительно к ситуации вузовского обучения творческие
способности проявляются в решении творческих задач, но оптимальным условием,
обеспечивающим интенсивное развитие творческих способностей студентов,
выступает не эпизодическое решение отдельных творческих познавательных задач, а
планомерное, целенаправленное предъявление их в системе, отвечающей следующим
требованиям:
- познавательные задачи должны строиться преимущественно на
междисциплинарной, интегративной основе и способствовать развитию психических
свойств личности, лежащих в основе развития творческих способностей – памяти,
внимания, мышления, воображения;
- задачи должны подбираться с учетом рациональной последовательности их
предъявления: от репродуктивных, направленных на актуализацию имеющихся
знаний, к частично-поисковым, ориентированным на овладение обобщенными
приемами познавательной деятельности, а затем и к собственно творческим,
позволяющим рассматривать изучаемые явления с разных сторон;
- система познавательных задач должна вести к формированию следующих
важнейших характеристик творческих способностей: беглости мысли (количество
идей, возникающих за единицу времени); гибкости ума (способность переключаться
с одной мысли на другую); оригинальности (способность находить решения,
отличающиеся от общепринятых; любознательности (чувствительность к проблемам
в окружающем мире); умения выдвигать и разрабатывать гипотезы.
В нашем понимании творчество – это и процесс, и продукт деятельности, это и
личностное качество, и среда, создающая условия для развития творческих
способностей.
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
64
Таким образом, исследование творческого мышления предполагает решение
важнейших методологических вопросов природы творчества, источников развития
творческого мышления и т.п. Сложность проблемы заключается в том, что
внутренняя сущность явления недоступна непосредственному исследованию.
На основе вышеизложенного, мы пришли к выводу, что исследователи теории
творчества придерживаются основной идеи, что творчеству обучать можно и нужно,
необходимо развивать творческие способности.
Для этого необходимо формировать творческий опыт, конструировать
специальные педагогические ситуации, требующие и создающие условия для
творческого решения. Цель данной работы: изучить возможности развития
творческого мышления студентов ВКГУ имени С.Аманжолова, обучающихся по
программе «Серпін – 2050» в процессе обучения русскому языку с помощью
разработанной методики.
ВКГУ имени С.Аманжолова участвует в реализации государственной
программы «Серпін – 2050» «Мәңгілік ел жастары - индустрияға». Цель программы –
обучить и трудоустроить молодежь из южного региона страны (Алматинской,
Южно-Казахстанской, Жамбылской, Кызылординской, Мангистауской областей) с
избытком трудовых ресурсов на востоке, севере и западе Казахстана – в регионах,
испытывающих дефицит кадров.
ВКГУ имени С.Аманжолова выделены 150 грантов на обучение по программе
«Серпін – 2050» по пятнадцати гуманитарно-педагогическим специальностям для
четырех факультетов вуза.
Предмет исследования: творческое мышление и особенности его развития в
процессе обучения русскому языку.
В исследовании приняли участие 59 студентов. Средний возраст 20 лет. Пол:
женский – 95%, мужской – 5%. Место обучения: ВКГУ имени С.Аманжолова.
При разработке методики формирования и развития творческого мышления
студентов мы учитывали:
а) общий уровень развития студенческого коллектива;
б) возрастные особенности формирования креативной сферы;
в) личностные особенности студентов;
г) специфические черты и особенности учебного предмета.
Условия формирования творческих способностей:
а) положительные мотивы учения;
б) интерес студентов;
в) творческая активность;
г) положительный микроклимат в коллективе;
д) сильные эмоции;
е) предоставление свободы выбора действий, вариативность работы.
Принципы деятельности:
а)
креативность
обучения
(реализация
творческих
возможностей
преподавателя и обучающихся);
б) опора на субъективный опыт студентов (один из источников обучения);
в)
актуализация
результатов
обучения
(применение
на
практике
приобретенных знаний, умений и навыков);
г) индивидуализация и дифференциация обучения (индивидуальный и
дифференцированный подход к студентам);
д) системность обучения;
е) творческое взаимодействия студентов и преподавателя в процессе
обучения.
Задачи преподавателя:
а) пополнение запаса знаний студентов по русскому языку;
б) развитие общеучебных умений и навыков;
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
65
в) развитие креативного мышления;
г) развитие творческой самостоятельности студентов;
д) воспитание творческой личности.
Все занятия по развитию творческого мышления выстраиваются с учетом
творческой активности студентов. Планируемая педагогическая ситуация
продумывается с опорой на достижения студентов, на то, что они умеют и знают, с
учетом их творческих возможностей.
На первом этапе исследования нами было проведено тестирование уровня
творческого мышления двух групп – экспериментальной и контрольной – методикой
«Тест дивергентного (творческого) мышления» Вильямса
В результате исследования типа творческого мышления по методике Вильямса
«Тест дивергентного (творческого) мышления», мы пришли к следующим выводам:
83% студентов экспериментальной и 78% контрольной групп имеют высокий уровень
развития творческого мышления по фактору «беглость»; 17% экспериментальной и
22% контрольной групп – средний уровень развития. Низкий уровень развития по
данному фактору ни у кого из студентов не обнаружен. Статистический анализ
данных (метод χ2 критерий согласия Пирсона) показал, что не существует значимых
различий между экспериментальной и контрольной группами по исследуемому
фактору.
По фактору «разработанность» нами были получены следующие данные: в
экспериментальной группе высокий уровень развития творческого мышления имеют
25% студентов, в контрольной – 22,2% студентов; средний уровень – в экспериментальной
группе – 25% студентов, в контрольной – 33,3%; низкий уровень – в экспериментальной
группе – 50% студентов, в контрольной – 44,4%.
Статистический анализ данных позволил нам сделать вывод, что существуют
различия по уровню творческого мышления по исследуемому фактору в
экспериментальной и контрольной группах: в экспериментальной группе данный
показатель ниже, чем в контрольной.
По фактору «название» выявлены следующие показатели: высокий уровень
имеют 25% студентов экспериментальной и 22,2% контрольной группы; средний –
41,7% экспериментальной и 61,1 % контрольной; низкий – 33,3% студентов
экспериментальной и 16,7% контрольной групп.
Статистический анализ данных позволил нам сделать вывод о том, что не
существует значимых различий по исследуемому фактору между экспериментальной
и контрольной группами.
В целом, по результатам теста можно сделать вывод, что 25% студентов
экспериментальной группы и 22% контрольной имеют высокий уровень развития
творческого мышления; 33% экспериментальной и 55,6% контрольной – средний;
42% экспериментальной и 22,4% контрольной – низкий. Статистическая обработка
данных показала, что не существует значимых различий по уровню творческого
мышления между группами.
Проведение теста на выявление уровня креативности по методике
В.Н. Дружинина выявило следующие результаты: по продуктивному компоненту
креативности: 25% экспериментальной группы и 22,2% контрольной группы имеют
высокие показатели; 33% экспериментальной и 61,1% контрольной – средние;
42% экспериментальной и 16,7% контрольной – низкие.
Статистический анализ полученных данных (метод χ2 критерий согласия
Пирсона) показал, что не существует значимых различий между контрольной и
экспериментальной группами по показателю продуктивности, хотя наблюдается
тенденция преобладания среднего уровня креативности в контрольной группе по
сравнению
с
экспериментальной
и
низкого
уровня
креативности
в
экспериментальной по сравнению с контрольной группой. Это подтверждает
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
66
результаты, полученные в ходе проведения методики Вильямса «Тест дивергентного
(творческого) мышления».
По мотивационному компоненту креативности: 25% экспериментальной и
22,2% контрольной групп имеют высокие показатели; 42% экспериментальной и
50% контрольной – средние; 33% экспериментальной и 27,8% контрольной – низкие
Статистический анализ полученных данных (метод χ2 критерий согласия
Пирсона) показал, что не существует значимых различий между контрольной и
экспериментальной группами по мотивационному компоненту креативности.
Таким образом, констатирующий срез по методике Вильямса «Тест
дивергентного (творческого) мышления» выявил, что студенты экспериментальной и
контрольной групп различаются по уровню творческого мышления по таким
факторам как: «название» и «оригинальность». В экспериментальной группе
выявлены более низкие показатели по данным факторам, чем в контрольной. Не
обнаружены различия по факторам: «разработанность», «гибкость», «беглость». Не
существует различия по уровню творческого мышления между студентами, хотя можно
отметить тенденцию преобладания показателей по среднему уровню у испытуемых
контрольной группы и у низкого у испытуемых экспериментальной группы.
Констатирующий срез по методике В.Н. Дружинина «Тест на выявление
уровня креативности» полностью подтвердили результаты предыдущего теста.
Таким образом, экспериментальная и контрольная группы не различаются по уровню
творческого мышления, как по продуктивному компоненту, так и по
мотивационному. Следовательно, успех проведения данного исследования зависит от
степени конкретизации проблемы во время следующего этапа исследования.
Таким образом, результативностью данного этапа является: заметно
повысился интерес к знаниям у большинства студентов, что способствует развитию
творческого мышления, лучшему усвоению знаний, формированию умений и
навыков. По нашим наблюдениям развитие творческих способностей студентов
способствовало повышению качества обученности не только по русскому языку, а
также по другим предметам. Трудоемкость заключается в переосмыслении своего
педагогического опыта с позиций развития творческого мышления студентов
Очевидно, что в настоящее время существует объективная потребность в
проведении новых исследований по проблеме формирования и развития творческого
мышления студентов вуза. Данная тема создаёт большое поле для дальнейшей
работы, которая является частной задачей в рамках общей подготовки специалиста с
ориентацией на лучший мировой опыт, но с учетом уже имеющихся понятий,
подходов и методов в казахстанской системе образования.
Литература:
1.
Cropley A.J. Definitions of Creativity. Encyclopedia of Creativity, 2. – California:
ACADEMIC PRESS, 1999. – 524 p.
2.
Dackert I. Integration and Creative Experiences after a Merger of Two
Organizations within the Social Insurance Service. – Lund: Lund University, Department of
Psychology, 2001. – 345 p.
3.
Ekval G. Organizational Conditions and Levels of Creativity // Creativity and
Innovation Management. – 1997. – №6. – P. 195-205.
4.
Ferrari A., Cachia R., Punie Y. Innovation and Creativity in Education and
Training in the EU Member States: Fostering Creative Learning and Supporting Innovative
Teaching. Literature review on Innovation and Creativity in E&T in the EU Member States.
ICEAC, 2009. – P. 224-315.
5.
Guilford J.P. Creativity // American Psychologist. – 2009. – №5. –P. 444–454.
6.
Krause D.E. Macht und vertrauen in innovations prozessen: Ein empirischer
beitrag zu einer theorie der fuhruhg [Power and Trust in Innovative Processes: An Empirical
Contribution to a Theory on Leadership]. – Wiesbaden: Gabler, 2004. –348 p.
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
67
7.
Mackinonnon D.W. The Study of Creative Person: A Metchod and Some Results.
Creativity and Learning. – Boston: Houghton Mifflin Company, 1967. –P. 20-29.
8.
Meissner
W.
Innovation
und
organization.
Die
initiierung
von
innovationsprozessen in organisationen [Innovation and Organization. The Introduction of
Innovative Processes in Organizations]. – Stuttgart: Verlag fur Angewandte Psychologie,
1989. – P. 30-49.
9.
Piirto J.A. Survey of Psychological Studies in Creativity. Investigating Creativity
in Youth: Research and Methods. Hampton press, 1999. – P. 27-44.
10.
Runco M.A. Self Actualization. Encyclopedia of Creativity. – California:
ACADEMIC PRESS, 1999. – 536 p.
11.
Russ S.W. Emotion Affect. Encyclopedia of Creativity. – California:
ACADEMIC PRESS, 1999. – 669 p.
12.
Simonton D.K. Creativity from a Historiometric Perspective. Handbook of
Creativity. – Cambridge: Cambridge University press, 1999. – P. 48-68.
13.
Sternberg R.J., Kaufman J.C., Pretz J.E. The Creativity Conundrum: A Propulsion
Model of Kinds of Creative Contributions. – New York: Psychology Press, 2002. – P. 58-74.
14.
Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 т. – М.: Педагогика, 1984. – 268 c.
15.
Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. – СПб.:
Питер, 2009. – 434 с.
16.
Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема
творчества. – Ростов н/Д: Изд-во Ростовского университета, 1983. – 191 с.
17.
Панова Л.В. Творческие способности и инновации в педагогической
деятельности // Вестник ВЭГУ. – 2010. – № 1. – с. 29–30
18.
Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. – М.:
«Педагогика», 1981. – 480 с.
19.
Окунев А.А. Спасибо за урок, дети! / Книга для учителя: Из опыта
работы. – М.: Просвещение, 1988. – с. 46.
20.
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – М., 1941. – с. 67.
21.
Шамардин В.Н., Тамбовкина Т.И., Суслова Н.П. Школа: от конечного
результата к творческому поиску. – М., 1991. – 186 с.
22.
Российская педагогическая энциклопедия. В 2-х т. – М., 1999. – 560 с.
Нургалиева С.
Орыс тілін үйрету барысында студенттердің креативтілігі мен
шығармашылық ойлауын дамыту мен қалыптастырудың әдістемесін
эксперименттік түрде тексеру
Мақалада «Серпін-2050» бағдарламасы бойынша білім алушыларды орыс
тіліне үйрету барысында эксперименттің: белгілеу, үйрету және қорытындылау
сияқты үш кезеңін ұйымдастыру мен жүргізуді талап ететін студенттердің
креативтілігі мен шығармашылық ойлауын дамыту мен қалыптастыру әдістемесі
бойынша әзірленген эксперименттік тексерудің негізгі сұрақтары айқындалады.
Эксперимент барысында студенттердегі бар шығармашылық ойлау мен оны
одан ары қарай дамытуды қалыптастыру деңгейін анықтау мақсатында
жүргізілді: а)студенттердің креативтілігі мен шығармашылық ойлауын дамыту
деңгейін; б) ойлаудың әлеуметтік сипаттамасына негізделе, жоғары писхикалық
қызмет ретінде студенттердің креативтілігі мен шығармашылық ойлауын дамыту
әдістемесін әзірлеу; в) даярланған әдістеме көмегі арқылы орыс тіліне үйрету
барысында эксперименттік топтарда дамытушы сабақтарды өткізу.
Орыс тіліне үйрету барысында студенттердің креативтілігі мен
шығармашылық ойлауын қалыптастыру мақсатында нақты белгілі білім мен оның
нәтижелеріне сипаттама беріледі.
Тірек сөздер: Шығармашылық ой, білім, білімдік орта, креативті ойлау,
оқу уәждемесі.
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
68
Nyrgaliyeva S.
Experimental verification of the procedures of formation and development of
creative thinking and creativity of students in the process of teaching Russian language
The article highlights the key questions of experimental verification of the developed
method of formation and development of creative thinking and creativity of the students
enrolled in the program "Serpіn - 2050" in the process of teaching the Russian language,
which involves organizing and carrying out a three-stage experiment: ascertaining,
training and final.
During the experiment, in order to determine the existing level of students' creative
thinking and its further development, it was conducted: a) examining the degree of the
development of creative thinking and creativity of students; b) development of methods for
formation of creative thinking and creativity of students, based on the social nature of
thinking as the higher mental function; c) carrying out developmental activities with the
experimental group using the developed technique in teaching Russian language.
The description of ascertaining phase of the experiment and its results to form
creative thinking and creativity of students in learning Russian language is given.
Keywords: Сreative thought, education, learning environment, creative
thinking, learning motivation.
***
УДК 378.02:37.016
Амельченко В.И. – кандидат географических наук, доцент,
ЗКГУ им. М.Утемисова
Касимов Е.К. – магистрант ЗКГУ им. М.Утемисова
E-mail: ivan_avin@mail.ru
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ПРЕПОДАВАНИИ ДИСЦИПЛИНЫ
«ГЕОГРАФИЯ КАЗАХСТАНА» КРАЕВЕДЧЕСКОГО ПРИНЦИПА ДЛЯ
ИЗУЧЕНИЯ ВЛИЯНИЯ АГРОЭКОЛОГИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ НА РАЗВИТИЕ
СЕЛЬСКОЙ МЕСТНОСТИ
Аннотация. Статья посвящена методическим приёмам использования в
преподавании географических дисциплин краеведческого принципа с целью
повышения эффективности обучения в вузе. В качестве примера рассматривается
процесс обучения дисциплине «География Казахстана».
Ключевые слова: краеведческий принцип обучения, компетентность,
эффективность обучения, индуктивный и дедуктивный методы обучения.
Краеведческий принцип всегда является актуальным в преподавании
географии, так как его можно эффективно использовать для изучения со студентами
основных географических дисциплин. Одним из таких курсов является «География
Казахстана», который вынесен МОН РК на экзамены ВОУДа для студентов
специальности 5В060900 – География. Этот курс является синтетическим, так как
интегрирует знания не только по физической, но и по экономической географии. При
его изучении необходимо раскрыть причинно-следственные связи физико-
географических условий и особенности экономико-географической характеристики
территории. Здесь необходимо придерживаться объективности в подаче
дидактического материала, чтобы не было оснований обвинить преподавателя в
проявлении географического детерминизма. Лучшим условием в этом случае
является использование краеведческого материала в качестве ключевого для
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
69
объяснения географических закономерностей и дальнейшей экстраполяции этих
выводов на всю территорию республики.
Использование краеведческого принципа опирается на формирование у
студентов ассоциативных связей между уже усвоенным ими краеведческим
материалом и новой темой. В процессе такого изучения у студентов возникает связь
между рассматриваемыми теоретическими определениями и их конкретизацией на
определённой территории.
Знания
краеведческого
материала
студенты
получают
во
время
непосредственного исследования своего края по программе полевых практик.
Конкретным методическим приемом проявления краеведческого принципа является
краеведческий подход, который заключается в усилении доказательной основы
научных понятий фактами определённой окружающей реальности и претворения в
жизнь требования связи обучения с практикой.
Наше предположение мы проверили в процессе преподавания курса
«География Казахстана». К этому курсу, в качестве задачи, реально значимой для
студентов Актюбинского регионального государственного университета им. К.
Жубанова, может быть использована информация о Кобдинском районе
Актюбинской области. Этот краеведческий материал способствует усилению
познавательного интереса у обучающихся.
Кобдинский район расположен в северо-западной части Актюбинской области
Республики Казахстан. Он представлен обширной физико-географической страной,
территория которой равна более 14,1 тысячи квадратных километров, что составляет около
21% территории Актюбинской области. Большая протяженность с севера на юг – 129,2 км,
с запада на восток – 132,5 км сказывается на разнообразии природы, климатических
условиях, изменении ландшафтных зон. Актюбинская область является единственной из
всех административных областей республики, которая протянулась от северных до южных
границ и включает в себя почти все природные зоны государства.
Краеведческий принцип в изучении отдельных тем курса и всей дисциплины в
целом можно применять не только на практических занятиях с использованием
частично-поискового и исследовательского методов обучения, но во время
проведения лекций с проблемным изложением материала в сочетании с
эвристической беседой.
Используя краеведческий принцип, важно показать студентам географическое
положение своей местности и обусловленные этим особенности её природных
условий. Этот дидактический шаг поможет в дальнейшем корректно
экстраполировать полученные выводы на другие территории. Поэтому в начале
изучения курса студенты определяют географическое положение района и связанные
с этим физико-географические особенности.
Понятие «географическое положение» (ГП) является ключевым для всей
системы географических наук. География изначально была как наукой о методах
определения и фиксации местоположения объектов на земной поверхности
относительно друг друга или в некой системе координат. Географическое положение
является характеристикой, индивидуализирующей каждый географический объект.
Вторым шагом изучения поставленной дидактической задачи является
самоорганизация студентов с целью выявления из общей физико-географической
характеристики именно тех условий природной среды, которые являются факторами
жизни растений и представляют собой ядро агроэкологической характеристики
территории. Отдаленность от океанов, внутриконтинентальность и вытянутость
территории с севера на юг влияют на климатические условия данного региона. Хотя
район находится в средних широтах умеренного климатического пояса, климат
обусловлен резкой континентальностью, так на севере средняя температура января
составляет - -16˚, а средняя температура июля - + 22˚ [1, с. 24].
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.
70
На юге средняя температура января - -15˚, июля + 23˚, сопоставляя количество
осадков: на севере их выпадает 264 мм в год, на юге – 233 мм, причем влажность
воздуха составляет на севере 64%, на юге – 45 %, что также немало важно для полной
характеристики климата района. В зимний период наблюдаются оттепели, и в летний
наоборот, холодные дни, что обуславливается проникновением холодных
Арктических воздушных масс и действием Сибирского антициклона. Сибирский
антициклон, проходит по территории района широкой полосой и известный в
климатологии, как ось Воейкова.
Рассмотрев эту характеристику, студенты, в результате её обсуждения,
приходят к выводу о том, что теплообеспеченность на рассматриваемой территории
не является лимитирующим фактором жизни растений, в то же время с
продвижением с севера на юг влагообеспеченность существенно осложняет
агроэкологические условия.
Большое значение в формировании агроэкологических условий имеют не
только поверхностные, но и подземные воды. В Кобдинском районе открыты запасы
минеральных вод на территории, аула Аксай, что в 18 километрах от села Кобда.
Имеются на территории районе и богатейшие запасы пресной воды, однако глубина
их залегания колеблется от 25 метров до 50 метров – так называемое Кобдинское
подземное море на юго-западе от села Кобда, это территория между аулами
Вознесеновка, селом Калиновка почти до села Курсай [2, с. 26].
Анализируя влияние человека на природу данного района, можно отметить,
что только распашка целинных и залежных земель изменила «дикий» облик до
неузнаваемости, а сколько было построено ирригационных систем для
воспроизводства кормовой базы, всего этого не счесть. Поэтому современный рельеф
сформировался под влиянием антропогенных процессов, и продолжает свое
формирование. Прежде всего, нерациональное использование земельного фонда,
отсутствие сменности полей и пастбищ. Однако данный регион небогат
гидроресурсами, очень слабая речная сеть, а имеющиеся реки в летний период
практически пересыхают или образуют цепочку озерных котловин, которые также
пересыхают. Кобдинский район располагается в зоне рискованного земледелия,
поэтому земельные ресурсы требуют, более интенсивных агротехнических
мероприятий. Полученную характеристику студенты экстраполируют на большую
Достарыңызбен бөлісу: |