БөЖ ҚазақТЫҢ тарихы-шежіре
жүктеу/скачать 16,92 Kb.
|
бөж 1
|
БӨЖ-1. ҚАЗАҚТЫҢ ТАРИХЫ-ШЕЖІРЕ Отан тарихының өн бойында «талай өліп, талай тірілген» халқымыздың соңғы ғасырлар бедерінде-де аласапыран азаптар мен тауқыметтерді бастан молынан кешкенін соңғы жылдарда ғана тәуелсіздік алғалы ашық айтуға мүмкіндік алдық. Қазақ тарихында «жабулы қазан» күйінде қалып келген салалардың бірі-шежіре тарқату еді. Қазақ арасында ежелден жалғасқан үлгісі бар бұл дәстүрге патша үкіметі қазақ жерін жаулап алысымен-ақ айырықша көңіл аударып, отарлауға көмегі тиеді деген ниетпен оны жинау үшін жер-жерге экспедициялар аттандырған. Орыс зерттеушілері: А.Левшин, В.Вельяминов-Зернов, Н.Аристов, А.Харузин, Т. Е.Грумм-Гржимайлолар жазып алған қазақ шежірелері бірталай ғылыми тұрғыда құндылығынан басқа-түптің түбінде алысты көздеген пиғыл, кімнің қай руға жататындығын анықтау арқылы оларды бір-біріне айдап салу, сөйтіп отаршылдықтың «бөлшекте-де, билей бер» дейтін сынынан өткен ұранын жүзеге асыруға бағытталған саясат үшін керек болған сияқты. Осы орайда қысқаша болса да «шежіре» сөзінің шығу төркініне тоқтала кетсек, бұл ретте шежіре-де басқа атаулар секілді екі бағытта төркіндетіледі. Оның бірі-халықтық этимология. Бұл бойынша, шежіре -«шеш» және «іре» деген екі сөзден құралып, халықтың шығу тегін тарата шешіп, бөлшектей саралайтын атауды жасаған секілді. Ал, кейін шежіре айтылуы, естілу заңдылықтарына қарай «шежіреге» айналғанға ұқсайды. Екіншісі-ғылыми тұжырым. Ол бойынша, «шежіре» сөзінің шығу төркіні арабтың-бұтақ, тармақ деген мағана беретін «шат-жарат» дейтін көрінеді. Жалпы, шежіре қазақ қоғамында белгілі бір функционалды қызмет атқаратын көшпелілер қатынасының институты деп білеміз. Осыны дәлелдеу үшін, «шежіре» ұғымының мағанасын анықтау керек. «Шежіре» сөзі дұрыс түсінілмейтін тәрізді. Ғылымда осы жөнінде екі-үш түрлі пікір бар. Басым көпшілігі, «шежіре» араб тіліндегі «шат-жарат», яғни, «ағаш» сөзінен шыққан, арабтарда «ата-тек, ағашы» және «іре» сөздерінің бірігуінен пайда болған сөз дейді [1, 18 б.]. «Шежіре» сөзінің семантикалық мағанасын анықтап, терминологиялық тұрғыдан бекітуде үлкен мән бар. Қазақ халқында қолданылатын шежіре арабтарда шартты түрде екі сөздің изафеттік тіркес түрінде «аш-шаджарат аннысб «деп қолданылады. «Шежіре» сөзі — қазақ, қалмақ, татар, башқұрт, ноғай, алтайлық, көшпелі өзбектер және басқа көшпелі халықтарға ортақ. Осы халықтардың сөздіктеріне сәйкес, «шежіре» монғол, тува, алтай, қалмақ, ұйғыр, көне түркі тілдерінде «кеуде», «жад», «жадында сақтау», «есте сақтау», «шығарма» мағыналарында қолданылатыны белгілі. Бұл сөз көрсетілген этностардың тіл ерекшелігіне байланысты өзгешелеу айтылса да, сөз түбірі бар. Салыстырсақ, «шежіре», «цээжер», «шээжиллээр», «шасар», «чээджер дасх» деген түрлі атаулар шығады. Қазақтың шежіре жинақтарының бірсыпырасы ХХ ғасырдың басында жинақталып басылған. Бұлар: Ш.Құдайбердіұлының «Қазақ шежіресі», «бұл қазақ қай кезде үш жүз аталған», Н.Наушабайұлының «Қазақ пен түрікпен шежіресі», М.Тынышпайұлының «Қазақ шежіресі» т.б. Орыс тарихшыларының қазақ шежіресін зерттеп жазудағы өзіндік мақсат-міндеттері болады. Солардың бірі Н.Аристовтың шежіреге байланысты мынадай пікірі бар: «Қазақ шежіресі маған қазақ тайпасының тарихын зерттеп жазуда көп пайдасын тигізеді. Сондықтанда мен қазақтың тарамданып өсу жолындағы генеологиясына тоқтамай кете алмадым, онсыз маған қазақ тайпасының өткен өмірін зерттеп білу қиын болар еді» [11, 125 б.]. ХІХ ғасырда Қазақ жеріне саяхат жасаған кейбір ғалымдар шежіренің болғандығы жөнінде сыр шертеді. Мәселен, А.Янушкевич 1846 ж. «Өзінің арғы тегі болып есептелетін сұлтандардың шежіресін-генеологиясын әкеліп, Барақ бізге оқып берді. Бұл шежіре Тұрсындікінде сақталған үлкен қолжазба кітаптан көшірілген. Ол Тұрсынға Түркиядан жіберілген деседі»-деп жазады [11, 126 б.]. ХVІІІ ғасырдағы тарихи оқиғалар, сол дәуірде өмір сүрген атақты тұлғалар, заман туралы деректер ХІХ ғасырда ғана хатқа түсе бастады. Ш.Уәлиханов «Киргизское родословие» (қазақтың шығу тегі) деген мақаласында ХVІІІғасырда жасалған ұлы шежірелердің бірі туралы сөз етеді. Ғалымның айтуынша, ол жыр-шежірені құрастырған — Шал, ақын. Ол Құлеке батырдың ұлы, руы-арғын ішіндегі -Атығай. Шоқан Шалды Абылайдың замандасы дейді, яғни ол кем дегенде ХУІІІ ғасырда екінші жартысында өмір сүрсе керек. Шал өз шежіресінде тарихи, аңыздарды жинап, қазақтың түп-төркіні Алашадан бастап, өз атасы Құдайбердіге дейін таратқан. Бұл шежірені білушілер Шоқан тұсында да сирек болған, ғалымның өзі тыңдай алмағанына үлкен өкініш білдіреді [11, 130 б.]. Бұдан шығатын қорытынды ХІХ ғасырдың ортасына дейін шежірені хатқа түсіру дәстүрі тамырын терең жая қоймаған. ХІХ ғасырдың екінші жартысы -ХХ ғасырдың басы қазақ жазба шежіресі дәстүрінің қалыптасу уақыты болды. Қазақтардың ауызекі шежіресінің жазбаша библиографиялық нысанға көшуі М.Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердиев, Н.Наушабаев, Қ.Халид, М.Тынышбаев, Ә.Бөкейханов сияқты ғалымдардың ыждаһатты шығармашылық қызметі арқасында жүзеге асты. Бұл адамдардың ауызша деректі жазбаша түрде көрсетуге ұмтылысын ұзақ уақыт бойы атадан балаға беріліп келген қазақ шежіресінің ғылыми маңызы зор екендігімен түсіндіруге болатын сияқты. М.Тынышбаев былай деп жазады: «Қазақ халқының әрбір жекелеген руының генеологиясын алдын ала зерттемейінше, сондай-ақ оның кімдермен және қандай уақытта тоқайласқанын анықтамайынша, қазақ халқының тарихи тағдырының жалпы көрінісін көзге елестету мүмкін емес [11, 132 б.]. Қазақ шежіресінің жазылу тарихына байланысты жоғарыдағы көрсетілген мәселелерді жинақтап түйіндей келе, шежіренің жазылу тарихы сан ғасырлық баспалдақтардан өтіп, ауыздан-ауызға тарағанымен қатар, қағаз бетіне түсе бастағанын көреміз. Шежіренің жазылу тарихы туралы тарихшы ғалымдардың көзқарастары бір арнаға тоғыспаған. Егер шежіре деректерін таразылап, талдар болсақ, оның жазылуы, дәуірлеуі көне замандарға барып тірелетінін, аңғаруға болады. Әлемдегі көптеген халықтар өзінің шығу тегін арғыдағы бір атасының есімімен байланыстыруы-толық қалыптасқан генеологиялық дәстүр. Қазақ шежіресінің ең көне деректемелерінің қатарына түркі жазуларын жатқыза аламыз. Түбегейлеп келгенде түркі тайпарының арасында кең тараған «руникалық" жазу — қазақ халқының шығуы туралы дерек көзі. Ш.Уәлиханов ежелгі қазақ халқының тарихын зерттеуде рхеологиялық және архитектуралық ескерткіштерді маңызды дерек деп есептейді. Оның ойынша, көшпенділер қаланың қираған орны, қоныс қалдықтары сияқты материалдық мәдениеттің елеулі қалдықтарын қалдыра алмады [12, 182 б.]. Сондықтан бар мәдени мұрамызды сақтай отырып, қазақ тарихын жазуда құнды мәліметтер беретін археологиялық, этнографиялық, жазба деректерді зерттеу барысында бір-бірінен дербес қарастырмай, алынған, ақпарат-дерек көздерін ұштастыра отырып, ақиқатына жеткен абзал, сонда ғана қазақтың болашақ тарихы әлмдік қауымдастық алдында іргесі берік алынбайтын қамалға айналары айдан анық. Қорытындылап айтар болсам, қазақ — шежіресінің мәліметтері қазақ ру-тайпаларының тарихы ғана емес, қазақ халқының тарихынан көп дерек беретін бірден-бір дерек көзі болып табылады. Шежіре арқылы қазақ халқының түп-тамырын, қазақ мемлекеттілігін, қазақ қоғамын біле аламыз. жүктеу/скачать 16,92 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|