Болат мырзалиев

24
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
Кәсіби қорғау саласында теңдік қағидатының 
орны ерекше
«16-қадам. Азаматтардың сот төрелігіне қол-
жетімділігін  жеңілдету  үшін  сот  жүйесі  инстан-
цияларын  оңтайландыру.  бес  сатылы  сот  жү-
йесінен  (бірінші,  апелляциялық,  кассациялық, 
қадағалау  және  қайта  қадағалау  жасау)  үш  са-
тылы  (бірінші,  апелляциялық,  кассациялық)  сот 
төрелігі жүйесіне көшу» [«100 нақты қадам» Ұлт 
жоспары. 2015].
Адам  және  азаматтың  құқықтары  мен  бос-
тандықтарын  жүйесін  айтпағанның  өзінде,  іс 
жүзінде теңдіктің әлеуметтік және заңды аспек-
тілері конституциялық құрылыстың барлық инс-
титуттарында көрінеді. 
Қазақстан Республикасында жоғары консти-
туциялық деңгейде теңдігі қағидасының үш ма-
ңызды құрамдас бөлігі бекітілді: 
1) заң мен сот алдындағы теңдік; 
2)  адам  мен  азаматтың  жынысына,  нәсіліне, 
ұлтына, тіліне, тегіне, мүліктік және лауазымдық 
жағдайына, тұрғылықты жері, қатысы дін, наны-
мына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, 
сондай-ақ  басқа  да  мән-жайларға  қарамай  құ-
қықтары мен бостандықтарының теңдігі; 
3) ерлер мен әйелдер теңдігі.
Біздің қоғамымыз күннен күнге дамып, адам 
құқығының  ең  жоғары  дамыған  көріністеріне 
қадам басып жақындап дамуында.
Қазіргі қазақстан өз конституциясында адам 
және азаматтардың негізгі құқықтары мен бос-
тандықтарын бекітіп, барлық адамдарға тең құ-
қықтар мен бостандықтарға ие болуға мүмкіндік 
берді.
Тепе-теңдік қағидасына сәйкес барлық қоғам 
мүшелеріне бірдей шарттары қойылуға тиіс, бұл 
әділетті  қоғамдық  құрылысының  әрқашан  ең 
маңызды  құндылықтарның  бірі  болып  қалады 
[Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 
2018]. 
Тарихи  тәжірибе  көрсеткендей,  теңдік  мә-
селелері  әрқашан  қиындыққа  толы  қоғам  мен 
мемлекеттің  даму  кезеңдерінде  белсендіріледі. 
Бұл қазіргі Қазақстанда да орын алады. Мемле-
кеттің  жаңғырталуы,  плюралистік  демократия 
дамуы,  қазіргі  заманғы  өркениет  рухани  құн-
дылықтарды біздің қабылдауымызға әсер етеді. 
Оның бұл жинақталған түріндегі көрінісі консти-
туциялық-құқықтық  деңгейін  бейнелейді  [Бон-
дарь Н.С.. 2005]. 
Азаматтардың  теңдігі  қағидасын  мемлекет-
тің  заңдық  базасында  тану  және  бекіту,  қазіргі 
заманғы  конституционализмнің  теориясы  мен 
практикасы терең және күрделі тарихқа ие, оны 
түсіну осы қағидаттың әлеуметтік және норма-
тивтік-құқықтық,  кепілдіктер  мен  әдістерінің 
мазмұнын, азаматтық қоғам қалыптастыру жағ-
дайында оны іске асуын түсінуге мүмкіндік бе-
реді.
Адамдардың  теңдік  идеясы  түп  тамыры  те-
реңге  кетеді.  Оның  тамыры  ерте  ғасырлардан 
басталады. Теңдік мәселесі барлық уақытта сая-
си-құқықтық ойдың және әлеуметтік қозғалыс-
тардың әрқашан назарында болған. 
Осылайша, Ежелгі Грекияда өзінде адамдар-
дың  теңдігіне  туралы  түсінік  қалыптасты,  оны 
қоғам мен мемлекеттің өз мүшелеріне деген әділ 
қарым-қатынастардың өлшемі ретінде қарады. 
Батыста Ежелгі Грецияны «теңдік идеясының 
классикалық ел» деп кездейсоқ атамайды [Бон-
дарь Н.С.. 2005].
Алайда  антикалық,  содан  кейін  және  одан 
кейінгі тең құқықтық туралы түсінік қазіргі зама-
науи түсініктен мүлдем айырмашылығы үлкен. 
Тіпті  формальды  түрде  болса  да,  жалпыға 
ортақ, абсолюттік емес,тек салыстырмалы тепе-
теңдігі болды. 
Дәл осы сапада, ол алған заңнамалық бекіту 
жолымен еркін азаматтардың теңдігі ретінде жа-
риялаған, ол тек ер адамдардікі (аристократтық 
құл иеленушілік теңдік деп аталатын), не болма-
са  теңдік  жеке  тап  өкілдерінің,  қауымдардың, 
әлеуметтік-таптық, мемлекеттік – партиялық бю-
рократиялық топтардың (таптық – иерархиялық 
түрлері; саяси – таптық және өзге де салыстыр-
малы теңдік көріністері нысандары). 
Бұл кезең жалпы танымның ережелерінің та-
ралуымен сипатталады, әлеуметтік қатынастар-
да  тең  құқығы  жоқтар  үшін  ғана  емес,  құқығы 
бар адамдар үшін де тең құқықтық ауқымы анық 
емес, яғни тең құқығы барлар үшін де тең емес, 
егерде қажетті шарттар сақталмаса.
Осы  жағдайлар  тұрғысынан  тиісті  шарадан 
хабарсыздар үшін де теңдік сақталмады. 
Осыған байланысты әлеуметтік теңсіздік жағ-
дайы құқықтық өмірде теңсіздікке әкеп соғады. 
Мұндай  жағдайлар  демократия  көрінісінің  кез 
келген түрін жоққа шығарады. 
Салыстырмалы теңдік туралы бастапқы түсі-
нікті қалыптастыру үшін, осыған байланысты қо-
ғам және мемлекетте теңдік туралы қорытынды-
ны ұсынудан бұрын адамзат өте күрделі тарихи 
жолдан өтуге тиіс болды.
Алғаш рет жалпыға бірдей тең идея мен тап-
тық  артықшылықтарды  жинақтау  үшін  буржуа-
зиялық – демократиялық революция идеологта-
рының  теориялық  негіздеуі  қажет  болды  және 
жаңа  (буржуазиялық)  конституциялық  құры-
лыстың маңызды қағидаты ретінде формальды- 
заңдық бекіту алады.
Қазіргі  заманғы  конституционализмнің  дәуі-
рін ашқан, АҚШ 1776 ж., тәуелсіздік Декларация-
сы  «барлық  адамдар  тең  құқылы  болып  жара-
тылған,  бұл  шынайы  айқын  шындық»  [Аблаева 
Э.Б.. 2010].
Қазіргі заманғы конституциялық идеялар қа-
лыптастырудағы маңызды рөлі табиғи-құқықтық 
теорияға тиесілі. 
Оның өкілдері азаматтардың тең құқықтылы-
ғы тәртібі қағидасын құрайтын екі негізгі баста-
ма жасаған деп түсінді. 

25
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
Бұл, біріншіден, халықтың тәуелсіздігі құқық-
тық мемлекеттегі толық биліктің қайнар көзі ре-
тінде тану, екіншіден, адам құқықтарының жал-
пы әлеуметтік табиғи құқығын тану, әрбір адамға 
биоәлеуметтік жан ретінде қажетті, объективті, 
мәні  қарапайым  қажеттіліктерін  қанағаттанды-
руға мүмкіндіктер беру.
Дәл осы халық егемендігі және табиғи құқық-
тары  адам  құқығын  қамтамасыз  етеді,  буржуа-
зиялық эгалитаризмнің негізін салушы Ж. Ж. Рус-
со атап өткендей, қоғамдық құрылыстың осын-
дай  формасы,  бұрынғы  қатынастарды  үзбей, 
қоғамның  барлық  мүшелерінің  еркіндігі  мен 
теңдігіне кепілдік береді [Нерсесянц B.C.. 1973].
Халықтың  үстемдігін  белгілей  отырып,  осы 
билікте  барлық  азаматтардың,  оның  билігіне 
бірдей  бағынуына,  бірақ  сонымен  бірге  бірдей 
билік  етуге  шақырады.  Осылайша,  халықтың 
тәуелсіз билігі, адамның табиғи құқығын кемсіт-
пей, азаматтардың тең құқықтарға ие билікті жү-
зеге асыруға қатысуға бірдей билік етеді.
Елде адам құқықтарын қамтамасыз етуге қа-
білетті толық теңдік белгіленген. 
Азаматтардың  табиғи  теңдігін  тиісті  идеяла-
ры  өзінің  өзектілігін  бүгін  де  сақтайды.  Оларға 
нақты қатынасы, заңнамада осы идеяларды іске 
асыру және құқық қолдану тәжірибесіндегі дең-
гейін  қоғам  және  мемлекеттің  сол  немесе  өзге 
де шынайы демократизм жарқын көрсеткіші ре-
тінде қарастыру қажет.
Адам құқықтарының Жалпыға бірдей декла-
рациясының бірінші бабында «барлық адамдар 
дүниеге еркін және тең өзінің абыройы және тең 
құқықтарымен келеді» деп салтанатты түрде жа-
риялауы кездейсоқ емес [Руссо Ж.-Ж.. 1938].
Сонымен  қатар,  табиғи  теңдіктің  жалпы  де-
мократиялық  идеялары  нақты  түрлі  мемлекет-
тердің  құқықтық  жүйесінде  және  конституция-
сында заңды толықтыру алады. 
Конституцияда қарастырылған шынайы тең-
діктің  жай-күйін  өте  күрделі  және  көп  қырлы 
процесс, оның дамуы азаматтық қоғам, мемле-
кет және құқықтың нақты бағытталған күш-жіге-
ріне байланысты. 
Анықтайтынымыз,  мәлімделген  мақсаттарда 
зерттеуде назар аударатынымыз, тек ҚР Консти-
туциясының19  бабының  1  бөлігіндегі,  яғни  заң 
мен сот алдындағы теңдік қағидаты.
Теңдікке,  тең  құқықтық  және  құқықтық  тең-
дікке арналған концептуалды – теориялық әзір-
лемелер негізгі бастаманы белгілейді.
Сонымен,  бүгін  әр  түрлі  салалардағы  теңдік 
бірдей негіз туралы сөз болады: әлеуметтік, эко-
номикалық, саяси, құқықтық. Мысалы, әлеумет-
тік  мәселелердегі  арнайы  жұмыстарда  теңдік 
былай қаралады:
–  әлеуметтік  идеал  тарихи  өзгергіш  сипатқа 
ие; 
– адамдардың белгілі бір әлеуметтік жағдай-
ларын қамтамасыз ететін принцип; 
–  саяси  құндылық,  әлеуметтік  әділдік  және 
бостандықпен тығыз байланысты принцип. 
Заң ғылымында теңдік мәселелеріне ерекше 
маңыз  беріледі.  Мұнда  жалпыға  бірдей,  теңдік 
мәні  жағынан  құқықпен,  оның  жұмыс  істеуінің 
ішкі және сыртқы нысандарымен тығыз органи-
калық байланысты. 
Теңдік мемлекеттік билікті ұйымдастыру және 
оның жұмыс істеу күрделі процестеріне қатысты 
тиісті бағасын алады.
Сөйтіп, мемлекеттiк билiктi ұйымдастыру мен 
жұмыс  iстеудiң  күрделi  процестерiне  қатысты 
тең құқылы баға берiледi. 
Мемлекет  қоғамдағы  теңдік  идеяларын  ес-
кермеуі  мүмкін  емес,  өйткені  «оның  жасаған 
объективті-шынайы  бейнесі  ішкі  қажеттілігіне 
айналады, ол өз тәжірибесі арқылы әлемге енгі-
зуге тиіс идеяда субъектінің мақсаттары мен ұм-
тылыстары объективті деңгейіне дейін көтеріле-
ді» [Всеобщая декларация прав человека. 1948].
Олай болмаған жағдайда, мемлекеттің әлеу-
меттік-саяси күйзелістерге ұшырайтынын тарих 
растайды. 
Отандық  құқықтық  ғылымда  әлі  күнге  дейін 
теңдік мәселелеріне арналған, әлі де анықталма-
ған қатал терминология сипаттама жоқ, сондық-
тан осы ұғымдар ерекшелігіне назар аударайық, 
«ол  бәлкім,  барлық  құбылыстардың  ішіндегі 
жалғыз  осындай  топтағы  (мысалы:  бостандық, 
әділеттілік, бауырластық), әлеуметтік ғана емес, 
логикалық-математикалық  саласындағы  мағы-
насы бар тек осы ғана деп» оны санауға болады.
B.C. Нерсесянц құқықтың формальды маңы-
зына үлкен мән беріп, құқықтық теңдік мәселе-
сінде, құқық туралы түсінік пен мәні туралы қа-
зіргі пікірталасты призма арқылы қарастырады:
B.C. Нерсесянц құқықтың формальды маңы-
зына үлкен мән беріп, құқықтық теңдік мәселе-
сінде, құқық туралы түсінік пен мәні туралы қа-
зіргі пікір таласты призма арқылы қарастырады: 
«Құқық  теңдік  принципі  бойынша  қатынас  түрі 
ретінде, яғни: жеке тұлғалар арасындағы бастап-
қы  айырмашылықтарды  жоя  алмайды  (жойып 
жіберуі мүмкін емес), тең тұлғаларды формалды 
–  анық  еріктілігі  құқығының  айырмашылығын 
тасымалдайтын, бір-бірінен тең тәуелсіз, тек бір 
ғана  негіз  бойынша  түрге  айналдыратын  және 
жинақтайтын  негіз  ретінде  қарастырады»  [Сы-
рых В.М., 2007].
В.В. Серкованың жұмысында құқықтық теңдік 
тең тұжырымдамасымен анықталады. «Бұл тең-
дік  ұғымдары,  философиялық  және  әлеуметтік 
теңдік, мемлекет – құқықтық теңдік күрделі диа-
лектикалық қатынастар ретінде болды. Олардың 
арасындағы қарым-қатынастарды мазмұны мен 
формасы  арасындағы  қатынас  ретінде  қарас-
тырған дұрыс» [Нерсесянц B.C., 1992].
Одан  әрі,  бұл  екі  тұжырымдаманы  (теңді-
гі)  мәні  және  (теңдік)  құбылыс  ретінде  қарас-
тырады.  Осындай  бағытты  В.Г.  Сокуренко  және 

26
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
А.Н. Савицкая да сол қалпында ұстанды: «Теңдік 
– бұл әлеуметтік нормалармен қамтамасыз етіл-
ген тең мүмкіндіктер іс жүзінде жүзеге асыры-
лады. Теңдік – ол жүзеге асырылатын теңдіктің 
негізінің ең маңызды бөлігі; құқықта азаматтың 
құқықтық  мәртебесі  ретінде  бекітілген  және 
мемлекеттің  азаматтардың  тең  құқықтық  мүм-
кіндіктері  кепілдендірілген  әлеуметтік  қатынас-
тар жүйесі» [В.В. Серкова,1984].
Құқықтық  теңдікті  түсінуге  кең  көзқарасты 
Н.В. Витрук берді. Оның пікірінше, «заңда бекі-
тілген  теңдік  принципі  –  азаматтардың  заң  ал-
дындағы теңдігі, оған құқықтар мен бостандық-
тардың теңдігі кіреді, яғни құқықтардың теңдігі: 
азаматтардың,  барлық  азаматтар  үшін  міндет-
тердің  теңдігі,  олардың  құқықтық  жауапкерші-
лігінің  тең  негіздері,  соттағы  теңдік  және  тағы 
басқалар» [Сокуренко В.Г., 1981]. 
Белгілі конституциялық құқық зерттеушісі А. 
Эсмен  азаматтық  теңдік  қағидасын  кеңінен  қа-
растырды: «Азаматтық теңдік ... саяси құқықтар 
айтылмаған жерде, төрт көріністе пайда болады, 
олардың біріншісі, қалған үшеуін білдіреді: 
1)  барлық  азаматтар  субъектілердің  біртұ-
тас  жиынтығын  құрайтын  заң  алдындағы  тең-
дік; заңға қатысты қандай да бір пайдалануды-
сыз бірыңғай ережелердің қабылдануы; 
2) сот алдындағы теңдік, кез келген юрисдик-
циялық  артықшылықты  жою  немесе  алып  тас-
тауды; 
3)  барлық  азаматтар  үшін  заңмен  талап  еті-
летін қасиеттерді иелену, мемлекеттік лауазымға 
ие болу және жіберу құқығы; 
4) олар әрқайсысы өз қаражатына сәйкес тө-
леуге   тиіс салыққа қатысты теңдік» [Витрук Н.В., 
1985].
Ғылыми  әдебиеттегі  «заңды  теңдік»  тұжы-
рымдамасымен бірге «құқықтық теңдік» түсінігін 
кейде қолданылатынын ескеруіміз қажет. Мәсе-
лен,  Н.В.  Витрюктің  айтуынша:  «Заңды  теңдік  – 
бұл заңға сәйкес адамдардың әлеуметтік мәрте-
бесінің теңдігі» [Эсмен А., 1909]. 
Заң  мен  теңдік  арасындағы  айырмашылық 
заңдылық  пен  құқық  арасындағы  айырмашы-
лықты тану. 
Әлі  де  болса  осындай  айырмашылықтың 
бар  болуына  сәйкес,  біз  нақты  мысал  келтіре-
міз. Заңды түрде бекітілген теңдік жеке тұлғаның 
жалпы мәртебесі дәрежесінде (конституциялық 
деңгейінде) жиі көрсетіледі.
Берілген  позициялардың  әртүрлілігі  теңдік 
мәселесін зерделеудің маңыздылығын және осы 
саладағы  қолданыстағы  конституциялық  заң 
ережелерін ескере отырып, бар ғылыми білімді 
жүйелеу қажеттілігін негіздейді.
Осылайша, осы ережелердің негізінде, жоба-
ның  көрсетілген  тақырыбына  қатысты,  біз  заң-
дық  теңдік  құқықтық  өмірдің  күрделі  құбылыс 
екенін,  оның  ішкі  құрылымын,  тарихи  детер-
минизмін  және  әлеуметтік  құндылығын  ескере 
отырып, нормативтік, социологиялық және фи-
лософиялық-идеологиялық  сипаттамаларға  ие 
екендігімізді қолдаймыз.
Заң  мен  сот  алдындағы  теңдік  принципіне 
орай, бұл заңды теңдік принципінің көрінісі бо-
лып табылатындығын атап көрсетеміз.
«Құқықтық теңдік», – деп жазады Г.В. Мальцев 
– бұл қажетті кезең және адамдардың іс жүзінде 
тең құқылығын табысты іске асуының маңызды 
шарты  «...  Демек,  көптеген  авторлар  заңдағы 
теңдіктің екі нысанын – заңды теңдік пен факт 
теңдігінен  туралы  айтады.  Осы  нысандардың 
өзара байланысы «... құқықтық теңдік толықты-
рылып отыр» деген факті болып табылады [Вит-
рук Н.В., 1985]. 
Заңда теңдіктің мәселесі заңды тұлғалардың 
құқықтық  мәртебесіне  байланысты  қалыпта-
сады  деп  есептесек,  онда  нақты  теңдік  заңдық 
теңдіктің жүзеге асырылатын субъектілердің құ-
қықтық мәртебесінің дәл осындай тұрғыда еке-
нін білдіреді. Сондықтан, көптеген сарапшылар 
бекерден  емес,  құқықтық  теңдіктің  жетістігін, 
заңды теңдіктің мағынасы мен мақсатын нақты 
теңдікке жетуді ретінде қарастырады.
Мысалға,  С.С.  Алексеев  былай  деп  жазады: 
«Қазіргі заманғы қоғамдағы адамдардың теңдігі 
мәселесінің  түп-тамыры  халықтың  нақты  тең-
дігінде, оны қамтамасыз ету қажеттігінде, оның 
ішінде мемлекеттің тиісті қызметі (« мемлекеттің 
жай күйі») арқылы жүзеге асырады» [Нерсесянц 
B.C., 1992]. 
Жалпы алғанда, A.C. Мордовцтың сөзіне қа-
рағанда,  нақты  әлеуметтік  теңдестік  жағдайы-
ның  деңгейі  «қоғамдық  қатынастардың  бүкіл 
жүйесінің жетілуінің маңызды көрсеткіші болып 
табылады» [Мальцев Г.В., 1986].

жүктеу/скачать 14,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: