Bulletin «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы Серия «Естественно-географические науки»

ВЕСТНИК КазНПУ им Абая Серия «Естественно-географические науки» №3(49),2016 г. 
ӨСІМДІК  Ж А М Ы Л Ғ Ь І С Ь Ш Ь І Ң  Д И Н А М И К А Л Ы Қ  Ө С У ҮДЕРІСІНДЕ 
КЕЗДЕСЕТІН  Е Р Е К Ш Е Л І К Т Е Р 
Сейлхан А.С. - PhD докторант, ainur_seilkhan@mail. ru 
Төлеген Ә.А. - 1-курс магистранты, tolegen_aigerim@list. ru 
Жаратылыстану және география институты 
Абай атындагы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті 
Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы 
Назарларъщызға үсынылған макалада экологиялык ахуалдардын  а ж ф ш а й т ы н бір бөлігі ретінде өсімдік 
жамылғысынын деградациясы жайында мәліметтер берілген. Сырт көзбен бакылау барысында шөлейттену үдерісі-
нін (экожүйелердін деградациясы) бір көрінісі ретінде кабылданатын бүл жағдай шын мәнісінде еліміздегі баса назар 
аударатын өзекті мәселелердін катарында түр. Шөлейттену ен алдымен, антропогендік факторлардын және 
климаттын өзгеруінін нәтижесінде пайда болады. Сонғы 50 жылда әлем бойынша ауыл шаруашылығына жарамды 
жерлердін 2/3 бөлігі аталынған факторлардын ыкпалынан шөлейттенуге үтыраған. Түракты дамудын Әлемдік 
саммитінде шөлейттену үдерісі тек кана ғаламдык экологиялык мәселе ретінде емес, ХХІ ғасырда түракты дамудын 
күн тәртібінде түрған өзекті проблемалардын бірегейі ретінде көрініс тауып, дүние жүзі елдері тарапынан кайта 
калпына келтіру шараларын жүргізу нысанына айналған болатын. Зерттеу мәліметтеріне сүйенсек, Қазакстандағы 
179,9 миллион гектар жер шөлге айналған. Демек, Қазакстан территориясынын шамамен 66%-ы деградацияға 
үшыраған. Шөлейттенудін басты себебі мал жайылуы болып табылады. 1992-1993 жылдары мал санынын күрт 
азаюына байланысты жайылымды жерлердегі өсімдік жамылғысы казіргі танда кайта калпына келу үстінде. 
Түйін сөздер: шөлейттену, деградация, экожүйе, өсімдік жамылғысы, фитоценоз, ауысу зандылығы, калпына 
келу үдерісі, оналту жүмыстары, жайылым, экологиялык жағдай. 
Шөлейттенумен күресу конвенциясынын мазмүнында көрсетілгендей, адамдардын әрекеті мен 
климаттын өзгеруі және өзгеде факторлардын нәтижесінде субгумидті жердін шөлейттенуі және жердін 
кұрғауы сиякты мәселелер орын алады. Қазакстан Республикасынын Үкіметімен 2004 жылы 3 акпаннан 
бастап «Қазакстан Республикасында 2005-2015 жылдар аралығында шөлейттенумен күресу бағдарлама-
сы» кабылданған. Республикалык денгейде үлкен колдауға ие болған бүл шаранын аясында атап айтсак, 
шөлейттену үдерісімен күресу мәселесі өзінін өзектілігін анғарткандай болды. Сол себепті экологиялык 
мәселелерді тамырлы зерттеу мәселелерінін бірегейі ретінде тіршілік көзі, топырак жамылғысы, өсімдік 
жамылғысы сиякты үғымдарға аса жоғары мән беріп, оларды зерттеуде сапалы әдістер мен алдынғы 
катарлы мамандардын тәжірибелері мен енбектерін негізге ала отырып, бүгінде жана дамыған ғылым мен 
білім кажеттілігіне сай іргелі енбектер мен ізденістерді үздіксіз жүзеге асыру маныздылығы туындады. 
Геоботаникалык әдебиеттерде өсімдік жамылғысында болатын динамикалык үдерістердін классифи-
кациясы жайында көптеген акпараттар кездеседі, солардын ішінде енбектері ерекше мәнге ие автор-
лардын катарына И.К. Пачоскийдін (1921), А.Г. Раменскийдін (1938), В.Н. Сукачевтын (1942), 
Е.М. Лавренконын (1940), В.В. Алехиннін (1935), Б.А. Быковтын (1957) енбектері жатады [1]. Кенес 
дәуірінде геоботаника ғылымында В.Н. Сукачевтын классификациясы кенінен колданылды, бүл енбектін 
негізіне, өзгерістердін себептері мен онын пайда болу салдары енген. Бүл бағытта зерттеу жүмыстары 
1915 жылы алғаш рет колданыска енді. В.Н. Сукачев (1954) сонғы классификациясында эндодинамика-
лык өзгерістерді аныктаған, сонын ішінде (сингенетикалык және эндоэкогенетикалык), экзодинамикалык 
(экзогенетикалык), гологенетикалык және филоценогенетикалык [1 ] жіктемелерді үсынған болатын. 
Сукцессияларды даму каркынына карай ғасырлык және жеке деп екіге бөлген. Ғасырлык өзгерістерге 
В.Н. Сукачев (1928) филогенетикалык деген атау берді, П.Д. Ярошенко болса (1953, 1961) «жалпы 
өзгерістер» деген атау үсынды. Жеке өзгерістер (П.Д. Ярошенко (1953, 1961) ертеректе желілік 
сукцессиялар деп аталған (Gams, 1918) өсімдік жамылғысынын метаморфозасын (А.Г. Раменский (1938, 
1952) кыска уакытты алатын өзгерістер (Е.М. Лавренко, 1940), неоценогенездер, неогенездер деген 
атауды үсынған (В.Б. Сочава, 1944) [1]. 
Біздін әр түрлі өсімдік формациясында колданылатын өсімдік кауымдастыктарынын ауысу зандылығы 
жайында мәліметтердін басым көпшілігі, жанама жүргізілген әдістердін көмегімен алынған, сонын ішінде 
кеністіктегі ауысу (экологиялык және фитоценотикалык) кауымдастыктын катары негізінде сукцессион-
ды байланысты орнату әдісі жүзеге асырылған. Кеністіктегі фитоценоздардын ауысу зандылығын 
зерттеу, көбінесе уакыт аралығындағы өзгерістерді бейнелейді[1, 327 б.]. 
90 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану - география гылымдары» сериясы №3(49), 2016 ж. 
Экзодинамикалық сукцессиялардың ішінде климатогенді, эдафогенді, зоогенді және антропогенді 
ауысуларды дұрыс ажырату керек. Бұл орайда Г.Н. Высоцкий мен Е.М. Лавренконың ауысу жіктемесін 
қолданудың маңыздылығы зор. 
Климатогенді ауысудың нәтижесінде ұзақ уақытта орын алған өзгеру эволюциясының әсерінен 
өсімдік жамылғысы радикалды өзгеріске ұшырайды. Бұл өзгерістерді сипаттай отырып, уақытша орын 
алатын құбылыстарға да мән берілуі керек, олар метеорологиялық сипаттағы өзгерістердің туындауы 
салдарынан туындауы мүмкін. 
Эдафогенді ауысуларға өсімдіктің өсу ауысулығы жатады, олардың мұндай өзгерісіне әдетте 
топырақтың құрамының өзгеруі тікелей әсер етеді. Бұлардың көпшілігі ұзақ уақытта дамиды, сәйкесінше 
сукцессиялар баяу жетіледі, ал кейде топырақтың екіқайтарымды тұздануы құмның үрленуіне әкеліп, 
оның механикалық құрамын өзгертеді әрі үдерісті қарқындатады. Aдамзат қызметінің түрлі әрекеттері, 
антропогенді ауысуының нәтижесі бүгінде өсімдік жамылғысының кең көлемді қамтитын өзгерістерге 
ұшырауына басты себеп болды. Эндогенді ауысу өсімдік қауымдастығының өздігінен өсуі нәтижесінде 
туындайтын сукцессиялар, яғни (микроклимат, шалғынды жамылғының жиналуы, топырақ құрамындағы 
тұздылық режимінің өзгерісі және т.б.), әсерінен пайда болатын өсімдік құрамын құраушы түрлер 
анықталады. 
И.К. Пачоскийдің зерттеулерінің мысалында, Қаратеңіз тауының маңындағы жайылымды жердің 
мүлдем болмауы өсімдік жамылғысының өсуіне кері әсерін тигізгенін анықтаған. Зерттеулердің нәтиже-
сінде жайылым, өсімдік жамылғысына кешенді әсер ететіні зерттелген болатын, нақтырақ айтсақ: 
микроклимат, қауымдастықтардың экологиясы мен құрылымы өзгереді, өз кезегінде жайылымды жер-
лердің өңімділігінің деңгейі төмендейді. Кепкен топырақ, өсімдік жамылғысының ксерофитизациясына 
әсер етіп қана қоймай, өсімдік жамылғысының өсуіне қажет формалардың өзгеруіне әкеледі. Шөпті 
түрлердің азаюы мен фитоценотикалық әсердің нәтижесінде ергежейлі бұталар мен бұталардың саны арта 
түскені айқын көрінеді. Жайылымның әсерінен өсімдіктің маусымдық ырғағы да өзгереді. Жайылымды 
режімінің әсерінен өткен жылдың ырғақты даму түрлерінің күрт қысқаруы анықталса, дәл сол уақытта 
ертекөктемдік түрлердің, кешкөктемдік және ертежаздық түрлердің саны арта түсетіндігі анықталған [2]. 
Қоңыржай жайылымдықты бір маусым ішінде жайылымдарда орын алса көп мөлшердегі шөпті 
жамылғысы жойылады. Егерде өсімдік жылма жыл яғни жыл сайын малмен тұтынылатын болса, онда 
оның жайылымдық үдерісіне қарсы төтеп тұру қабілеті төмендейді, өсу қарқындылығы күрт азайып 
нәтижесінде жем-шөптің қоры кемиді [2]. 
Өсімдік жамылғысының күйі тікелей табиғи орта жағдайына тәуелді құбылыс екендігі, дәлелдемені 
аса қажет етпейтін геоботаниканың негізгі тезисі болып саналады. Aлайда, бұл тәуелділік барлық табиғи-
климаттық зоналарда бірдей орын ала бермейді, өсімдік жамылғысының өзгеруіне сол мекеннің жергі-
лікті өзгерістеріде әсерін тигізеді. (БА. Быков (1970), В.И. Васильевич(1969), Б.М. Миркин, Розенберг 
(1978), Ниценко (1948) және т.б.) [3]. В.И. Василевичтің пайымдауынша өсімдік жамылғысының ортамен 
байланысы түрлі климаттық зона мен климаттық облыстың өзгерістерінің әртүрлілігіне әсер етеді. 
«Мекен ету орта жағдайының әртүрлілігі мен өсімдік жамылғысының байланысы функционалды ретте 
болуы мүмкін. Бұл байланыстағы айырмашылықтардың деңгейі төмен болған сайын арасындағы 
байланыс корреляционды сипатқа ие болады, мекен ету ортасындағы ұсақ айырмашылықтарды қарас-
тыра отырып, олардың арасындағы байланыстың мүлдем жоқ екендігін аңғарамыз ...» [3]. 
Өсімдік жамылғысының өзгерісі топырақ құрамының өзгерісімен байланысты алайда бұл жәйт әлі де 
еш нәрсені білдірмейді, оның себебі көбінесе тәуелсіз факторларға да байланысты болуы мүмкін мысалы: 
аналық жынысы, климатына, баурайы экспозициясына, қар аккумуляциясына және т.б. 
Өсу циклының пайда болуына сәйкес фитоценоздардың өзгеруіндегі алуантүрлілік жергілікті үш 
типтегі негізгі өзгерістерге байланысты, атап айтсақ: өсімдік түрлерінің қартаюы мен өлуі, топырақ асты 
құрттарының қызметі, жел үстемелерінің қызметтерін жатқызуға болады. Бұзылған жерлердегі өсімдік 
жамылғысын қалпына келтіру жұмыстарына қатысты болғандықтан ішкі сукцессиялық жіктемеге 
кіргізуге болады. Қарапайым сукцессиялардың уақыт ауысуына байланысты пайда болған сукцессия-
лардың айырмашылығы олар көп ауданды қамтымайды [1 ]. 
Фитоценоздардың өзгересі жыл бойына тән, өзгеруі әр жылда әртүрлі. Фитоценоздың барлық құбы-
лыстары әртүрлі жылдарда өзгеріске ие болған. Құрғақшылық жылдары шалғындар мен тауларда 
шабындықтың деңгейі төмендейді (өркендердің саны азаяды, тау деңгейіндегі дақылдардың өсу қарқыны 
нашарлайды және т.б.). Кейде синузийлер түседі, мысалы эфемер синузиясы қаулытауларда кездессе 
құрғақтары көктемде қары аз түскен қыстан соң түседі. Түрлі фитоценоздардың өзгерістері әртүрлі жыл-
91 

ВЕСТНИК КазНПУ им Абая Серия «Естественно-географические науки» №3(49),2016 г. 
92 
дарда түрлі өзгеріс амплитудасына сәйкес болады, мысалы: кейбір түрі, ауа-райының өзгерістеріне түрлі-
ше әсер етеді, ал кейбір фитоценоздардың өзгеріске қатты ұшырауы соншалықты тіпті бір фитоценоздың 
түрі өзге фитоценоздардың түрлеріне ұқсауы да мүмкін. Фитоценоздардың әртүрлі жылдардағы өзгеріс-
тері метеорологиялық амплитуда жағдайларының ауытқуыларына және топырақтың ылғалды жағдайына 
тікелей тәуелді. Осы орайда, өсімдік жамылғысыда аса үлкен өзгерістерге ұшырайды, себебі өсімдік тек 
атмосфералық жауын-шашынмен қоректенеді, ал жауын-шашынның түсу мөлшері әр жылда әртүрлі 
болады. Керісінше, грунт яғни жер асты суларымен барынша ылғалданған жағдайда, ылғалдың тұрақты 
және біркелкі қоры қамтамасыз етілген жағдайда, өсімдік жамылғысы тіпті атмосфералық құрғақшылық 
жағдайында да өзіне тән сипаттарды сақтап қалады [1]. 
Жайылымды экожүйенің алғашқы күйден бергі қаншалықты өзгеріске ұшырағандығын, биоөңімділік 
деңгейімен әрі жабайы жануарлар, жәндіктер және үй малдарының қоректенуінен анықтауға болады. Үй 
жануарлары және жабайы жануарлар фитомассаны басты тұтынушысы болып табылады демек, топырақ-
түзуші үдерістерге тікелей араласады, топырақтың биогеоценотикалық жамылғысының өзгеруіне қатыса-
ды, энергия мен заттардың белсенді алмасуына әрі биогеоценоздағы эдементтердің мерзімді өзгеруіне 
және ауысуына ат салысады. Бұл орайда негізгі күрделі биогеохимиялық қызметтің жүзеге асуына 
зоогенді сукцессия ықпал етеді. 
Ауылшаруашылық мақсатында жайылымды жерлерде жайылатын жануарлардың өсімдік жамылғы-
сына әсері экожүйелерге кері ықпалын тигізетін жабайы жануарлардық қызметі сияқты қауымдастықтың 
зоогенді ауысуын тудырады. Алайда, зоогенді сукцессиялардың даму қарқыны мен масштабы гипертроф-
ты деңгейде өспейді. Бұндай жағдайда, жүйенің динамикалық мүмкіндіктері аса мөлшерден тыс өзгеріске 
ұшырап кейде, тіпті (шамадан тыс жайылымдарда малды жаю) сияқты жәйіттер табиғи жағдайға зиянын 
тигізіп оның (флюктуационды сипатына) кері ықпалын тигізіп қана қоймай заттардың табиғи айналымы-
на нұқсан тигізіп жатады. Осы жағдайда туындаған өзгерістер зоогенді немесе табиғи деңгейде болаған 
өзгерістер санатына кірмейді, керісінше антропогенді сукцессиялық өзгеріске ұшырағанын анықтауға 
болады [1 ]. 
Өсімдік жамылғысының антропогенді жағдайдағы трансформациясына қатысты сұрақтар (жайылым, 
техногенді өзгерістер және т.б.) өзектілігін арттыра түсуде. Онсызда шөлді жерлерден шөпті орып алу 
автоморфты экожүйедегі өсімдіктің шөлге айналуына әкеледі. Ғасырлар бойы мал жайылатын шөлді 
антропогенді жүйелердегі қалыптасқан жағдайлар, өздігінен реттелетін жүйеге айналған. Кейбір шөлді 
жайылымдардағы өсімдік жамылғысын интенсивті түрде шабындық ретінде өте әлсіз немесе мүлдем 
пайдаланылмайды, сол себептіде топырақтың беткі қабатында жаппай шөлді мүк жайлаған ол өз кезегін-
де өсімдіктің басқа түрлерінің өсуіне яғни түр алмасу үдерісіне және территорияның биологиялық өнімді-
лігін төмендетеді. Зерттелетін аймақтағы ортаның барлық компоненттерін динамикалық түрде зерделеу -
картталаудың негізгі жалпы қабылданған шарты болып саналады. Динамикалық зерттеу жұмыстарын тек 
өсімдік жамылғысына ғана қатысты жүргізіп қоймай, зерттелетін нысанның біркелкі геожүйелік жағ-
дайын әрі даму тарихын - эволюциясында ажырата білу міндетті. 
Қазақстанның шөлдерінде аса кеңінен тараған антропогенді шөлденудің түріне, өсімдік жамылғысы-
ның деградацияға ұшырауы жатады. Жалпы өсімдік жамылғысы ландшафттағы негізгі компонентті 
құрағандықтан, орын алған жоғары динамикалық өзгерістерді жеткізетін индикатор ретінде саналады. 
Өсімдік жамылғысын зерттей әрі сипаттай отырып қоршаған орта жағдайындағы болған өзгерістерді 
аңғарып қана қоймай, болашақта болатын өзгерістерге болжау құруға болады [4]. 
Л.Я. Курочкина Орталық Азия жеріндегі деградациялық жағдайларды бағалауда кейбір терминдерде 
кейздесетін қайшылықтарды атап жалпы деградациясын бағалауда бірыңғай критерийлердің қабыл-
данбағанын атап кеткен. Шөлденудің көрсеткіштері есебіне ауылшаруашылық мақсатта қолданылатын 
жерлердің бүгінгі мәденитехникалық жағдайлары қолданылады бұл мәліметтерді әдетте жерорналастыру 
статистикалық басқарманың жылсайынғы есебінде мәлімделеді. Ал, бұлардың ішінде жердің деграда-
цияға ұшырауына басты себеп болатын жел эрозиясы (дефляция), жерлердің бұталануы, жайылымдардың 
ауысуы және т.б. көрсеткіштері баяндалмайды. Алайда ұсынылатын есептердегі көрсетікіштер жер 
деградациясының күйін анықтамайды [5]. 
1.Сукачев В.Н. Идея развития в фитоценологии. // Советская ботаника. - 1942. - №1. - 11-21б. 
2.Горшкова АА. Естественные кормовые ресурсы СССР и их использование. - Москва: Наука, 1978. - 140-152 б. 
3. LeHouerou. Ecologicalmanagementofaridgrazinglandecosystem IUNCN. - 2005. - 45-49 б. 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану - география гылымдары» сериясы №3(49), 2016 ж. 
ӘОЖ 378.02.01 
93 
4. ВасилевичВ.И. Видовое разнообразие растительных сообществ. - http://www. spb. ecology. net. ru/entry/ 
biodiversity/vasilevich 
5. Курочкина Л.Я. Задачи эколого-физиологических исследований растительных сообществ. // Эколого-физио-
логические исследования пустынных фитоценозов (Материалы совещания).
 - Алма-Ата: Наука, 1987. - 24-27б. 
Резюме 
Сейлхан А.С. - PhD докторант, ainur seilkhan@mail.ru 
Толеген А.А. - магистрант 1-го курса, 
институт Естествознания и географии tolegen aigerim@list.ru 
Казахский национальный педагогический университет имени Абая 
Особенности, встречающиеся в процессединамического роста растительного покрова 
В данной статье рассматриваются проблемы деградации растительного покрова внешний, легко наблюдаемый 
признак - индикатор процесса опустынивания. Опустынивание вызывается, главным образом, деятельностью 
человека и изменением климата. За последние 50 лет во всем мире около 2/3 сельскохозяйственных земель 
пострадали от опустынивания, в той или иной степени. Всемирный саммит по устойчивому развитию признал, что 
опустынивание не только глобальная экологическая проблема, но и проблема устойчивого развития ХХІ века. 
Опустынивание (деградация экосистем) в Казахстане признано одной из ключевых проблем республики. 
Подсчитано, что в Казахстане имеется 179,9 миллионов гектаров опустошенных земель или около 66 процентов всей 
территории Казахстана подвержены процессам деградации.Основная причина опустынивания - выпас скота. В связи 
с резким падением поголовья скота после 1992-1993 годов, растительность пастбищ восстановливается. Основными 
экономическими последствиями опустынивания и деградации земель являются снижение урожаев 
сельскохозяйственных культур и продуктивности пастбищ уменьшение поголовья животных и их продуктивности, а 
также сокращение экспортного потенциала сельского хозяйства. 
Ключевые слова: опустынивание, деградация,экосистема, растительныйпокров, фитоценоз, закономерность-
перемещения, процесс восстановления, исправительныеработы, пастбище, экологическиепроблемы. 
Summary 
Seilkhan А.С. - PhD student, ainur seilkhan@mail.ru 
Tolegen А.А. - master course student first-year, tolegen aigerim@list.ru 
Institute of Natural Sciences Geography, Kazakh national pedagogical university after Abai 
Features which occur in the process growth on land cover 
This article discusses the problem land degradation is one of the most serious economic, social and ecological problems. 
Desertificationis caused primarily by human activities and climate change. Over the past 50 years all over the world about 2/3 
of the agricultural land affected by desertification, to one degree or another. The World Summit on Sustainable Development 
recognized that desertification is not only a global environmental problem, but also the problem of sustainable development of 
the XXI century.In Kazakhstan, the desertification (ecosystem degradation) is recognizedas one of key problems of the 
Republic. It is counted that in Kazakhstan there are 179,9 million hectares of desertification land or about 66 percent of all 
territory of Kazakhstan are exposed to degradation processes. The main reason for desertification is tending cattle. Due to the 
sharp falling of a head of livestock of cattle after 1992-1993, the of pastures plant is restored. Nobody considers rehabilitation 
of pastures and reduction of desertification. 
Keywords: desertification, degradation, ecosystem, land cover, phytocoenosis, rehabilitation processes of plant, the 
recovery process, corrective labor, pasture, ecological problems feeding grounds. 

ВЕСТНИК КазНПУ им Абая Серия «Естественно-географические науки» №3(49),2016 г. 
Қ Ы З Ы Л О Р Д А ОБЛЬІСЬШДАҒЬІ  С Ы Р Д А Р И Я  Ө З Е Н Ш Щ  С У  Қ О Й М А Л А Р Ы 
Ж А Ғ Д А Й Ы  Ж Ә Н Е  С У ТАСҚЫІІЫІІАІІ  Т Ү Р І Ы І І Д А Р  М Е Н  Н Ы С А Н Д А Р Д Ы 
ҚАУІПСІЗДЕНДІРУ 
Джусупова Д.Б. - б.г.д., профессор, 
Оразова А.Е. - 2-курс магистранты 
«Қазақстан географиясы және экология» кафедрасы, Жаратылыстану және география институты, 
Абай атындагы Қазақ ұлттық педагогикалықуниверситеті 
Бүл мақалада Қызылорда облысы Сырдария өзені бассейнінің толуы және қыс пен көктемдік кезеңде осыдан су 
қоймасынан кауіпті су тасқынының апат жағдайы салдарынан қиын су жүмыстары пайда болғаны туралы 
қарастырылған. Негізгі су қоймалары, су ағын режимі, Сырдария өзені бойында су өзеніні саласының қүрылуы 
мінездемесі берілген. Су деңгейінің өзгеруі, өзен бойымен судың көлемі және ығысуы сипатталған. Мүз қалыңдығы, 
сел жүруінің уақыты және салдары. Өзен аңғарында және авто жолында, темір жолында су кептемесі пайда болуы. 
Аэровизуалды түрде су қоймасын қарау қорытындысы келтірілген. Су тасқынын қауіпсіздікпен қамтамасыз ету 
туралы үсынылған. Аумақты сел жүруінен инженерлік қорғау әдістері: су басылған аумақта суды бүрып жіберу; су 
жағасын үстайтын бекіткішті салу қүрылысы; су аңғарын түзету және тереңдету жүмыстары, су аңғарын тазалау 
және басқа да су қоймасынан қауіпті су тасқыны және сел жүру кезінде төтенше жағдайларды ықшамдау. 

жүктеу/скачать 2,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: