Д. А. Əлкебаева Қазақ тілінің прагмастилистикасы
жүктеу/скачать 337,45 Kb.
|
| Стилистикалық норма
Стилистикалық норма- тарихи тұрғыдан қалыптасқан, сонымен қатар даму заңдылықтарымен жалпы қабылданған тілдегі стилистикалық мүмкіндіктерді тарату жиынтығы. Стилистикалық норма- бұл да тілдік норма, бірақ стилистикалық кейбір әдістер оның ауытқуына себепкер болады. Стилистикалық норма- екіге бөлінеді: Экспрессивті-стилистикалық; Функциональды-стилистикалық. Стилистикалық нормамен қатар тілдік нормалар бар, ол негізінен тіл мәдениетінің категориясына жатады, стилистикалық норма стилистиканың категориясы болып табылады. Тілдік норманың проблемалары тіл мәдениетіне, стилистикалық норманың проблемалары стилистика мәселесіне барып тіреледі. Тіл мәдениеті дұрыстық қана емес сөз мәдениеті, өнер мәдениеті жоғары деңгейінде стилистикамен түйіседі. Белгілі ғалым Н.Уәлиев: «Сөз шеберлігі тек нормаға тән дұрыстықты көздемейді, сонымен қатар толып жатқан тілдік амал-тәсілдердің ішінен мағына, стильдік жағынан аса дәл, бедерлі, ұтымды түрін талғау дегенге саяды» деген пікір айтады. Стилистикалық норма деп белгілі қолданыс аясынла функциональдық стильдерде,оның барлық жанрларында стилистикалық ресурстардың мәнерлі әсем өрнегімен орынды қолдануын айтамыз. Тілдік норма- тіл мәдениетінің қарастырылатын мәселесі. Тіл мәдениеті дегеніміз (тілді мәдениетті пайдалану)– қарым-қатынас ситуацияларында коммуникативтік қарым-қатынас жетістіктерін қамтамасыз ету үшін тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, тәртіпті әрі жүйелі қолдану. Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды. Олар: тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбыстану нормасы); этика –сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері); коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары). Тілдік норманың проблемалары тіл мәдениетінің аясында қарастырылады. Қазіргі уақыт талабына сай, сондай-ақ, әлемдік тіл ғылымында тіл мәдениеті « сөйлеудің тиімділік теориясы» ретінде аталып, әсер ету әрекеттестік (яғни, екі жақтың өзара қатынасының) бағытында зерттеліп жатыр. Осы әлемдік тіл мәдениетінің көтерген проблемаларын қазақ тіл ғылымында жан-жақты зерттеуді прагматикалық аспекті арқылы шешу міндеттін алға қоюда. Тіл мәдениеті сөзі дұрыс, тәртіпті ғана құрау болып саналмайды, тіл мәдениеті эстетикалық бағдарды қамтамасызм етеді. Ол өзінің ең жоғары деңгейінде стилистикамен түйіседі, оның проблемалық мәселелеріне игі ықпал етіп, стилистикалық норманың қалыптасуына толық мүмкіндік жасап береді. Стилистикалық нормадан тілдік норманың өзгешелігі мынада: әдеби тілдің тілдік нормасын қолдану аясы шектеулі емес. Тілдік норма жалпы қолданыстың дұрыстық сапаларын игеріп отырады. Тілдік норма тіл мәдениетінің аясында қарастырылынады, сондықтан тіл мәдениеті тілдік нормаға иек артады. Тілдік норманың функционалдық табиғаты варианттылығы әдеби тілдің функциональды-стилистикалық жіктелуін қамтамасыз етеді. Стилистикалық норма мен тіл нормасын салыстырғанда, тіл нормасы белгілі жүйелілік пен бірізділікке бағынады, ал стилистикалық норма жалпы тіл нормасының талаптарына бағындайды, бұдан шығатын қорытынды стилистикалық норма тіл нормасынан мүлдем бөлек дүние емес, ол тіл нормасының барлық тиімді жақтарын өз бойына жинақтайды. Бұл орайда айта кететін нәрсе стилистикалық норма жалпы тілдік нормаға ешуақытта қарсы қойылмайды, қацта соңын аясында жетіледі. Ғылыми стильдің ең өзекті аймағына ірі ғылыми-зерттеулерді жатқызуға болады: монография, диссертация, ғылыми оқулықтар. Бұл өріске ғылыми стильдің таза «стандартты стиль» арқылы түзілген стилистикалық нормасы қатаң сақталынған түрлерін жатқызкға болады. Ғылыми стильдің шекаралық аймағы біртекті болып келмейды, оған контрасивтік лингвостилистикалық сипат лайықты. Мысалы, патент, акт, арыз, түрлері т.б ресми стильмен жақындасып кетеді. Ғылыми стиль өзінің негізгі өзегінен алынған сайын оның стилистикалық нормасы әлсірей береді. Ғылыми стильдің сыртқы құрылымдық формасына кіріспе, тарау, қорытынды жатады, ішкі құрылымдық формасына кең көлемдегі көп аспектілік стилистикалық мүмкіндіктер қолданылады. Стилистикалық нормалар өзінің табиғи тілдік құрылымның заңдылықтарының аясынан шығып кетеді. Мысалы: «инверсия» тәсілін алайық, сөйлем мүшелерінің табиғи заңдылық орналасу тәртібін бұзады, соған қарамастан стилистикалық өрнектілік мазмұнын құра отырып, стилистикалық нормаға айнала алады. Сағынтып жеткен жаз (Р. Сейсенбаев). Автор сағынтып сөзін стилистикалық акценттік категория арқылы тілдік норманың аясынан шығарған, бірақ стилистикалық норманы қалыптастырған. Егер осы сөйлемді жаз сағынтып жетті деп кұрасақ, онда да сөйлемнің тілдік және стилистикалық нормасы бұзылмайды. Бірақ соңғы сөйлемге қарағанда алғашқы сөйлемнің стилистикалық әсері мол. Иверсия тәсілі көркем әдебиетте оның жанрларында, ауызекі сөйлеуде, тұрмыстық ауызекі сөйлеу тілінде негізгі эмфатикалық қызмет атқарады, бірақ ресми, ғылыми стильде стилистикалық норманың стильдердегі және жанрларындағы сәйкессіздігі оның тұрақты орны жоқ екенің дәлелдейді. Стилистикалық норманың өрісі көркемдікке әкелетін сөз өрнектері, сөйлем түрлері, түрлі фоникалық әдіс, тәсілдер, тұтас стиль түзуші тәсілдердің көркемдік жиынтығы болып табылады. Стилистикалық норманы қалыптастыруға негізінен стилистикалық категориялар мен стилистикалық коннотация көмектеседі. Бұдан шығатын қорытынлы: стилистикалық коннотацияның бірлескен жиынтығынан стилистикалық норма туындайды. Стилистикалық норма, басқаша айтқанда, тілдің көркемдік, сұлулық айшықты мәнерін көрсету жетістігінің туындысы деуге болады. Ресми стильде мемлекеттің заңдарына сәйкес соның «қоғамдық мүлкі» тарапынан мемлекеттік биліктің күшін көрсететін сөздер стилистикалық норма ережелерін көрсете алады. Стилистикалық норма ғылыми стильде концептуалды пайымдаумен келіп отырады. Көркем әдебиетте стилистикалық норма былай көрінеді: ойлау-пайымдау; концептуалды пайымдау (адам психикасында барлық әлем картинасының бейнеленуі); образ-пайымдау (бейнеліліктің ең озық үлгілерін беру мүмкіндіктері). Стилистикалық нормаға қарама-қарсы құбылыс- стилистикалық қателер. Сөйлеу қателері, кейбір сөз, сөз тіркестері, синтаксистік конструкциялар стиль мәніне сәйкес келмейді, сөздің коммуникативтік мақсатқа сәйкестігінің талаптары бұзылады. жүктеу/скачать 337,45 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|