Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
udt
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
34
Кейбір ғалымдар Ашина атауының шығу төркінін моңғолша деп топшылайды. Мысалы, П.Будберг оған моңғол тіліндегі ар чинао (чинга) «Он қасқыр/бөрі» анықтамасын береді 53 . Бірақ бұл көзқарас өзге ғалымдар тарапынан қолдау таппады. Сол сияқты Л.Н.Гумилев те Ашинаның моңғол тіліндегі шоно, чино «бөрі/қасқыр» сөзіне Қытай тілінде мәртебелілікті білдіретін апрефиксінің қосылуы нәтижесінде пайда болғанын, сондықтан «қайырымды бөрі» мағынасын беретінін айтады 54 . Араб және парсы тілді тарихи еңбектерде де Ашина дегенді білдіретін сөздер кездеседі. Айталық, ислам дереккөздерінде көне кезеңдерде Иранды жаулаған Шана/Сане атты түрк билеушісінің атын М.Гренард, О.Прицак сияқты зерттеушілер Ашина этностық атауымен байланыстырған 55 . Ашина атауын түрк тілінен іздеген зерттеушілер де бар. Мәселен, К.Беквиз оны Византия тарихшысы Менандростың (VІ ғ.) «Тарих» атты еңбегінде берілген «Түрктер ұлы билеушілерін Арсыла 56 деп атайды» деген жазбасына қарап, оның шығу төркінін түрк тіліндегі Арслан сөзінен табуға тырысады 57 . Алайда Көктүрктерде қағандық құрушы әулеттің арыстанды тотем санауына, оны атау ретінде қабылдауына байланысты өзге дерек кездеспейді. Ашина этнонимі туралы тағы бір көзқарастың жақтаушылары оның негізін көне үнді-еуропа тілдерінен іздеді. Синолог ғалым Я.Зуев Ашина сөзі қытай тілінде â си нâ<асана~асна деп айтылатынын, сондықтан Ашина мен Усун этнонимдерінің түбірі бір екенін айтып, оны көне парсы тілінің Хотан-Сака диалектісіндегі āсåнä көк (көк, аспан) сөзімен байланыстырады. Ғалымның пайымдауынша, көкті киелі санаған көне түрктер оны тайпаларының атауы ретінде алған. Алайда, бұл атауға табу ретінде қарап, оны өз тілдерінде айтуға жүрексінгендіктен, хотан- сака тіліндегі āсåнä (көк – аспан) сөзін қолданған. Бұл ретте белгілі ғалымның пікіріне уәж ретінде айта кетерлік жайт, егер көне түрктер көк (аспан) сөзін табу деп білгенде, оны жазбаларда мүлде кездестірмейтін едік. Сондықтан өздерінде бар және жиі қолданатын сөзді пайдаланбай, оны өзге тілден алған деген пікір дау туғызады. Ал көрнекті ғалым С.Г.Кляшторный 1964 жылы жарық көрген алғашқы зерттеулерінде Ашина сөзінің хотан-сака тілінде āсāнa «абыройлы, құрметті» дегенді білдіретінін атап өтіп, оны көне Агнилер диалектісіндегі āсāм және көне Куча қаласының тұрғындарының говорындағы асāм түріндегі баламаларынан табуға тырысады. Ғалым кейінгі зерттеулерінде оны соғды тіліндегі exšene «көк, қара», хотан-сака диалектілеріндегі aссеина ассена «көк/көгілдір», тохар тіліндегі aснa «көк/көгілдір» сөзімен түсіндіреді. Аталған тілдер арасында хотан- сака тіліндегі «көк» мағынасындағы aссеина aссена сөзінің әрі фонетикалық, әрі семантикалық ерекшеліктерінің толық сай келуі көңіл аудартады. С.Г.Кляшторный 53 Boodberg, 1936, P. 167 185. 54 Гумилев Л, 1967, C. 3 55 Hunkan, 2007, S. 77, 95 56 Moravcsik, 1958, S.72 57 Bekwith, 1987, P. 206 208; Golden, 1992, P. 121 |