Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы

146 

Түркі  академиясы  тарапынан  жүзеге  асырылған  археологиялық  қазба 

жұмыстарының  нәтижесінде  осы  таңбалар  санының  жиырмаға  жуық  екендігі 

анықталды.  Бұл  ру  таңбаларының  көпшілігі  Шивээт-улаандағы  Мәңгі  тастағы 

таңбаларга ұқсауы маңызды дерек. Əсіресе, біршамасы аталған ескерткіштің 

жоғарғы жағындағы қырғыз, едиз, ұйғыр және т.б.таңбалардың нақ өзі. Шивээт-

улаандағы Мәңгі тасы мен ғұрыптық кешеннің байланысы туралы төмендегідей 

мәлімдеме жасауға мүмкіндік береді:

1)  Жаңа  табылған  бұл  таңбалардың  жеке-жеке  суреттеліп,  жақсы 

сақталғандығы байқалды. Бұл тұрғыдан олар Шивээт-улаан мөрлі ескерткіштегі 

кейбір  жартылай  өшкен  немесе  бір-біріне  ығысып  кеткендіктен  негізгі  түп-

нұсқасы белгісіздеу қиын таңбаларды анықтауға септігін тигізеді.

2)  «Шивээт-улаан»  тауы  мен  оған  жақын  аймақта  белгілі  бір  мерзімде 

аталған түрк руларының, кем дегенде солардың өкілдерінің болғандығы және 

өз ру таңбаларын жартасқа салғандығына меңзейді. 

«Шивээт-улаан»  таңбаларының  қандай  тайпаларға  тиесілі  болғандығын 

анықтаған кезде өздерінде таңбалар болған Орхон және Енисей бітіктастарына

206

және де көне түрк таңбалары туралы мәліметтер ұсынған бастапқы 3 шығарма 

– қытай авторы Ван Пудың «Тан патшалығы саяси істер энциклопедиясы» (Tang 

hui yao) (961 ж.), Махмұд Қашқаридың «Түрік тілдерінің сөздігі» (Диуани лұғат 

ат-түрк)  (ХІғ.),  Рашид  ад-диннің  «Шежірелер  жинағы»  (Жамиғ  ат-тауарих) 

(ХІV ғ.) туындыларындағы мәліметтерге

207

жүгінеміз. Мұнымен қатар, далалық 

көзқарастарын іске жаратуға көңіл бөлінді. Тағы да тарихи дүниелер арасында 

біршама тұрақтанған нумизматикалық деректер көмек болды. Осылайша, Батыс 

Түрк (VІ-ҮІІІ ғғ.) және Түргеш қағандықтары (ҮІІІ ғ.), және де Қарлұқ ябғулығы (VІІІ-

ІХ ғ.) тиындарында басылған таңбалар Шивээт-улаан кешеніндегі таңбалармен 

салыстырғанда тұтас қорытындылар қолға ілігеді. 

Қытай авторы Ван Пудың «Тан хуэй яо»

208

Алайда  түрктерге  қатысты  дереккөздері  VI-VIII  ғасырларда  жиналған 

мәліметтерге негізделген. Шығарманың «Чжу фань ма ин», яғни «Патшалыққа 

тәуелді  елдердің  жылқыларында  басылған  таңбалар»  бөлімінде  40  шақты 

Қытайдың солтүстік және солүстік-батысында, Моңғолия, Оңтүстік Сібір, Қиыр 

Шығыс және Орталық Азияда өмір сүрген тайпаларға тиесілі атаулар туралы 

деректер және олардың жылқыларына басылған таңбалардың сызбалары орын 

алған

. Бұл таңбалардың үлкен бір бөлігі Моңғол және басқа Қиыр Шығыстан 

206

 Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi Albümü, 2001, 2009; Каржаубай, 2002.

 Зуев 1960, С. 94–140; Dobrovits 2004, P. 258-259; DLT, 1985; Рашид-ад-дин, 1952.

208

 Зуев 1960.

 Зуев 1960, С. 93-140; Esin, 1982, Р. 167-227.

жүктеу/скачать 13,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: