Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы

151 

әрқайсысы  бір  тайпаға  тиесілі  болғандығы  Моңғолия,  Оңтүстік  Сібір  мен  

Орталық Азияда табылған бітіктас, жартас суреттері, балбал тастар, тиындар, 

қыш және металл бұйымдар сыртындағы ұқсас таңбалар арқылы айқындалады. 

Оған  қоса,  көне  түрк  бітіктастарынан  бастап,  қытай  жылнамалары,  басқа  да 

жазба деректердегі мәліметтер де осыны нақтылайды.

“Шивээт-улаан”  таңбалы  ескерткішіндегі  таңбаларды  айқындауды 

бастамастан  бұрын  бұл  ескерткіште  басында  көмескі  болғандықтан  жоқ  деп 

есептеліп келіп, Халықаралық Түркі академиясының 2016 жылғы экспедициясы 

кезінде таңбатастан бірқатары жаңадан айқындалған.

Шивээт-улаан  кешеніндегі  арыстан  таста  айпарадай  бейнеленген  ашина 

таңбасына тоқталуды жөн көріп отырмыз:

.

Шивээт-улаан кешеніндегі екі арыстан мүсінінің әрқайсысының сол жақ артқы 

  түрде,  екіншісі 

  түрде  (VI,  1-2  сурет). 

Бұл  таңбатастың  аяғын  ала  салынып  көп  таңбалармен  аралас  белгіленгені 

жаңадан айқындалды. Бұл белгілердің Ашина таңбасы екендігі және рәміздік 

«тау  ешкісін»  білдіретіндігін  зерттеушілердің  көпшілігі  мойындаған

218

.  Орхон 

түрколог  В.  Радлов  Күлтегін  мен  Білге  қаған  бітіктастарында  кездесетін  бұл 

белгілерді «Хандық таңбасы» деп атады

219

Кейбір  зерттеушілер  бұл  таңбаны  Ашина  тайпасының  әулет  таңбасы 

деп  қарастырып,  оның  этникалық-семантикалық  жағынан  «бөрі»-ні  (қасқыр) 

білдіретіндігін  айтқан

220

.  Олардың  ойынша,  көне  түрктер  бұл  таңбаны  «бөрі» 

қытайлар бұл таңбаны чоно / ашина «бөрі/қасқыр» деп таныған. Яғни көктүрк 

билеуші  әулетінің  аты  болып  қытай  деректерінде  әрқашан  Ашина  делініп 

келген бұл этноним негізінде моңғолша чину-а ˃ чину ˃ чоно «қасқыр» сөзімен 

байланысты. Осылайша, олар бұл таңбаның 

 пішінінде бейнеленуін қасиетті 

саналған көптеген жануарлардың дене мүшесінің бірі қосылып, сондай қалыпқа 

ие болғандығын және көне түрктерше «бөрі» (қасқыр) деп қабылдағанын алға 

тартады. Бұл дегеніміз, «құстың тұмсығы мен қанаттары, қасқырдың денесі мен 

аяқтары,  бұғы  мүйізі,  сондай-ақ  аттың  құйрығы»