Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы


№1.Едіз тайпасының таңбасы –



Pdf көрінісі
бет125/407
Дата27.04.2022
өлшемі13,38 Mb.
#32466
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   407
Байланысты:
udt

№1.Едіз тайпасының таңбасы – 

Шартты түрде №1 таңба болып біз көрген 



 түріндегі таңба көне түркше 

жазылған  бірқатар  Орхон  жазуларында  мынадай  түрде  келген:  1)  Тариат-



Терхин - 

 (бітіктастың тасбақа тұғырында), Шине-Усу - 

 

(бітіктастың төменгі 

бөлігінде),  Тес  - 

  (бітіктастың  төменгі  бөлігінде),  Шаһаар  -    (кіші  еніндегі 

бітіктастардың  оң  жағында),  Гұрван-Мандал  -    (кіші  еніндегі  бітіктастардың 

арасында) (VIII сурет).

Ұйғыр  қағандығымен  (745-840  жж.)  байланысты  болған  бұл  жазулардың 

көпшілігінде «Ұйғыр қаған» сөз тіркесінің болуы бұндай таңбалардың аталмыш 

қағандықпен  байланысты  болғандығын  дәлелдейді.  Бірақ  Ұйғыр  қағандығына 

тиесілі мемлекеттік жазулардың үстіңгі бөлігінде 

 түріндегі таңбаның керісі 

әрқашан 


  

түріндегі таңбаның болуы, бітіктастың төменгі бөлігінде орналасуы, 

мұндай  бітіктастардың  орнатылуы  тастан  жасалған  тасбақа  сыртында 

ойылғандығы көрінеді. Осы себепті, аты аталған екі таңбаны кейбір ғалымдар 

тұжырымдап  отырғандай,  Ұйғыр  қағандығының  «Хандық  таңбасы»  деп 

қабылдамаймыз. Əлеуметтік мәртебесі тұрғысынан да, түрі жағынан да өзгеше 

болған бұл таңбалардың Ұйғыр қағандығына тиесілі дәл сондай бітіктастарда 

кездесуі, көне түрк мемлекеттілігіне тән «құда тайпалар одағы» дәстүрімен

232

 

байланысты болса керек.



Шынында  да,  қытай  және  басқа  тілді  деректерден  анық  болғандай,  көне 

түрк  мен  түрк-моңғол  билеуші  әулеттерінде  құрушы  тайпаның  неке  арқылы 

басқа ықпалды бір тайпамен туыстық байланыс құрғандығы байқалады. Яғни 

бас патшайым – Хатун тиесілі болған ықпалды тайпамен одақта болу арқылы 

мемлекеттің  қауіпсіздігі  қамтамасыз  етілген,  осылайша  белгілі  бір  дәрежеде 

басқаруда бірлескен одақтастыққа қол жеткізген.

Басқарудағы  бірлескен  одақ  жүйесі  Орталық  Азияның  көне  мемлекеттері 

кезеңіне  дейін  жалғасқан.  Əсіресе,  Азия  Ғұн  империясы  (б.д.д.  ІІІ  -  б.з.  ІІІ 

ғасырлар)  кезеңінде  бұл  мемлекеттің  бас  билеушілері  –  Шанюлер  луанди 

тайпасына,  Еди  (Хатун)  болса  хуянь  (лан,  сүйбу)  тайпасының  мүшесі  болды. 

232

 Mori, 2004, P. 80–81.






Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   407




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет