№1.Едіз тайпасының таңбасы –

. 

Шартты түрде №1 таңба болып біз көрген 

жазылған  бірқатар  Орхон  жазуларында  мынадай  түрде  келген:  1)  Тариат-

(бітіктастың төменгі 

бөлігінде),  Тес  - 

  (бітіктастың  төменгі  бөлігінде),  Шаһаар  -    (кіші  еніндегі 

бітіктастардың  оң  жағында),  Гұрван-Мандал  -    (кіші  еніндегі  бітіктастардың 

арасында) (VIII сурет).

Ұйғыр  қағандығымен  (745-840  жж.)  байланысты  болған  бұл  жазулардың 

көпшілігінде «Ұйғыр қаған» сөз тіркесінің болуы бұндай таңбалардың аталмыш 

қағандықпен  байланысты  болғандығын  дәлелдейді.  Бірақ  Ұйғыр  қағандығына 

тиесілі мемлекеттік жазулардың үстіңгі бөлігінде 

 түріндегі таңбаның керісі 

әрқашан 

түріндегі таңбаның болуы, бітіктастың төменгі бөлігінде орналасуы, 

мұндай  бітіктастардың  орнатылуы  тастан  жасалған  тасбақа  сыртында 

ойылғандығы көрінеді. Осы себепті, аты аталған екі таңбаны кейбір ғалымдар 

тұжырымдап  отырғандай,  Ұйғыр  қағандығының  «Хандық  таңбасы»  деп 

қабылдамаймыз. Əлеуметтік мәртебесі тұрғысынан да, түрі жағынан да өзгеше 

болған бұл таңбалардың Ұйғыр қағандығына тиесілі дәл сондай бітіктастарда 

кездесуі, көне түрк мемлекеттілігіне тән «құда тайпалар одағы» дәстүрімен

232

 

байланысты болса керек.

түрк  мен  түрк-моңғол  билеуші  әулеттерінде  құрушы  тайпаның  неке  арқылы 

басқа ықпалды бір тайпамен туыстық байланыс құрғандығы байқалады. Яғни 

бас патшайым – Хатун тиесілі болған ықпалды тайпамен одақта болу арқылы 

мемлекеттің  қауіпсіздігі  қамтамасыз  етілген,  осылайша  белгілі  бір  дәрежеде 

басқаруда бірлескен одақтастыққа қол жеткізген.

Басқарудағы  бірлескен  одақ  жүйесі  Орталық  Азияның  көне  мемлекеттері 

кезеңіне  дейін  жалғасқан.  Əсіресе,  Азия  Ғұн  империясы  (б.д.д.  ІІІ  -  б.з.  ІІІ 

ғасырлар)  кезеңінде  бұл  мемлекеттің  бас  билеушілері  –  Шанюлер  луанди 

тайпасына,  Еди  (Хатун)  болса  хуянь  (лан,  сүйбу)  тайпасының  мүшесі  болды. 

232

 Mori, 2004, P. 80–81.

жүктеу/скачать 13,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: