Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
udt
- Бұл бет үшін навигация:
- ҰЛЫ ДАЛА тарихы
| №6. Басмыл(?) таңбасы – .
Шивээт-улаан ескерткішінде айқын бейнеленген бұл таңбаны шартты түрде түрк тайпаларының бірі болған басмылдармен байланыстырамыз. Орхон бітіктастарынан белгілі болғандай, басмыл тайпасы Көктүрк пен Ұйғыр қағандықтары кезеңінде саяси жағынан белсенді болған. Көктүрктер кезеңінде ықпалды ыдықұт атағына ие қағандыққа тәуелді болған тайпа басшысы басқарған басмылдар 744 жылы ұйғыр, қарлұқтармен бірігіп, біраз уақыт қағандық тағына ие болды 256
. Бұл тайпа жайлы «Тан хуэй яо» еңбегінде мәлімет ұсынылған, бірақ таңбасы берілмеген 257
. Дегенмен, Моңғолияда табылған таңбалы тастар бетінде жиі кездесетін, әсіресе Шивээт-улаанға ұқсас өзінде 30 таңбаны қамтыған Бөмбөгөр бітіктасындағы түріндегі таңбаны Шивээт-улаандағы түріндегі таңбамен салыстыру соған ұқсас факторларды қажет етеді (бұл жорамалымыз талқылау үшін ашық, осы түрдегі Шивээт-улаан таңбасына толығымен ұқсайтын белгілер Еуразия далаларында өте кең тараған 258
). 1) біріншіден, екі таңбада сырттай ұқсастық бар ( - / ), бірақ Бөмбөгөрдегі белгі шебер бейнеленген, Шивээт-улаандағы болса қарабайыр сипатта; 2) Бөмбөгөр бітіктасында «басмыл бұдұны» және «қарлұқ» сөздері келіп, бітіктастағы мәтіндер астында орналасқан 30 таңбаның 15-і
түріндегі таңбаның түрлі нұсқалары екендігі көрінеді (VI, 2 сурет).Негізінде бірқатар түрк тайпаларын өзінің құрамына қосқан басмылдар осы кезеңде бірнеше тайпа 253 Махмуд ал-Кāшгари, 2005, С. 93; Gülensoy, 1989, S. 63 254 User, 2009, S. 156; Ölmez, 2013, S. 281 255 Мухарева, 2014, С. 237-247, рис. 9. 256 Бартольд, 1968, С. 44; Абдураҳмонов, Рустамов, 1982, Б. 106‚ 127; Tekin, 2003, S. 53‚ 67‚ 71 257 Зуев, 1960, С. 97, 104 258 Yatsenko, 2010, P. 125 ҰЛЫ ДАЛА тарихы 161
одағы болатын. Қытай жылнамаларында «көп тайпалы басмылдар» туралы дерек кездеседі 259 , Бөмбөгөр бітіктасында да 30 таңба болуы олардың арасында бір байланыс болуы мүмкін деген пікір тудырады. Қытай жылнамаларында 拔悉密 ба-си-ми түрінде келген басмылдар Орхон бітіктастары мен қытай деректерінен белгілі болғандай, Көктүрк қағандығы кезеңінде Байқал көлінің оңтүстігінде, қырғыздардың оңтүстік-шығысында және Өтүкен жазығының солтүстік-шығысында көп тайпа болып өмір сүрген 260
. Ұйғыр қағандығы кезеңінде болса, басмылдар оңтүстік-батысқа көшіп, Тәңірі тауларының солтүстік-шығысында, Тұрпан төңірегіне қоныстанған.
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|