Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
udt
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
242
Негізінде аталмыш атақтардың біразы моңғолдардан бұрынғы түрк текті басқа Орта Азия әулеттері: Ғазнеуи, Селжұқ, Хорезмшахтарда да кездесуімен қатар атақтар мен белгілердің мұндай түрде қосарланып келуі (Құтлығ-Тонга
билеушісінің басқаға емес, Қарахандарға тиесілі болғандығы туралы пікірімізді қуаттайды. Мысалы, Қарахан тиындарының сирек маманы Б. Кочнев Қарахан тиындарындағы түркше атақтардың көне түрк жазуларында кездесетін атақтарға сәйкес келетінін жазып, біреуі Ферғананың Қарахан падишахы Хүсейін б. Хасан (өл.ж. 1156) бастырған тиындарда Алп Құтлық Тонга Білге Түрк Тоғрыл Қара қаған, басқасы Самарқанның соңғы Қарахан падишахтарының бірі Ибрахим б. Хүсейін (өл.ж. 1202-1203) атына шығарылған тиындарда Алп Құтлық Тонга Білге Арслан қаған сынды атақтардың болғандығын мысал ретінде келтіреді 452
. Бұған ұқсас Самарқандидің Қарахан билеушісі Масғұтқа арнаған Синбад-наме атты шығармасында оның белгісі мен атағы Алып Құтлық Тонга Білге Қылыш
Хасан б. әл-Хүсейіннің 1132 жылы салғызған кесенесінің белгітас жазуында оның атағы Алып Қылыш Тонга Білге Түрк Тұғрыл қаған түрінде жазылған 453
. Дегенмен, Қарахандармен бір заманда болған аталмыш түрк әулеттері де, Көктүрк, Ұйғыр қағандықтары мен Қочо Ұйғыр мемлекетін (Тұрпан) қоспағанда, басқа исламнан бұрынғы көне түрк әулеттері (Түргеш, Қырғыз, Қимақ қағандықтары, Қарлұқ және Оғыз ябғулары) басқару жүйесінде осындай не басқаша түрде Тараз мазар тасындағыға ұқсас Құтлық, Тонга, Ұлығ, Білге сияқты атақ түрлері кездессе де, олардың қосарланып келген Құтлығ-Тонга
әулеттерде қос сөз түріне (мыс. Алып-Тегін, Себүк-Тегін, Қылыш-Арслан, Алып- Арслан, Құтлығ-Боға және т.б.) сәйкес келіп, ол жағынан олардың атақтар жүйесі үштік, төрттік атақтар (немесе атақ жиынтығы) шоғырына ие қарахандықтардан өзгеше 454
. Белгілі болғандай, көне түрктер тарихында мұндай күрделі атақтар жүйесі ең көбі Көктүрк, Ұйғыр, Қарахан әулеті басқаруымен байланысты жазба деректерде кездеседі. Демек, бұл себеп те «Дәуітбек» кесенесінің Қарахандарға тиесілі деген пікірді айғақтайды. Ие болған белгі, атақтарына қарап бұл адам қатардағы біреу емес, үлкен билеушілердің бірі болғандығы айқындалады. Əсіресе, марқұмның хан немесе иликхан атағына ие болуы немесе ең болмағанда мұндай белгі-атақтар сөз жүзінде ғана сақталса да, оның Қарахан әулетінен шыққандығын дәлелдейді. Марқұмның Қарахан әулетінен шыққандығын қуаттайтын басқа дәлелдері «Дәуітбек» кесенесінің орналасқан 452
Кочнев, 2006, С. 28-29. 453
Sümer, 1999, 13. 454
Бабаяров, Кубатин, 2012, 3-33. |