Дәлелдеудің логикалық құрылымы. Дедукция теоремасы
жүктеу/скачать 15,92 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәлелдеу құрылымы
|
Дәлелдеудің логикалық құрылымы.Дедукция теоремасы.Логика пікірінің формулаларының шығуы мен ақиқаттығының байланысы. Тура тұжырымдалған білімді алу, тек ой тұжырымы түрінде ғана болмайды. Ойлау үдерісін жүзеге асырудың негізгі формасының басқа бір түрі — дәлелдеу. Ол өзінің құрылымы күрделілігімен ерекшеленеді. Ақиқатқа жетуге мүдделі күрделі ақыл-ой конструкциясын — ой тұжырымдарының тізбегін немесе олардың азды-көпті қалыпты жүйесін түзуге қабілеттілігі мен адамзат ойлауы дамуының жоғары деңгейін куәландырады. Дәлелдеу — бұл кейбір пайымдаулардың ақиқаттығын оны ақиқат ретінде қабылдайтын басқа пайымдаудан шығару жолына негізделген пайымдау. Жеке алынған ой тұжырымы сияқты, дәлелдеу де құрама тұжырымдалған білім алуға бағытталған. Бірақ, егер ой тұжырымының қызметі бәрінен бұрын жаңа білімді шығару болса, онда дәлелдеудегі ауырлық күші білімнің сол не басқаның ақиқаттығын немесе жалғандығын анықтауға ауыстырылады. Міне, сол себептен дәлелдеу сенімді қалыптастырудың маңызды құралы деп есептеледі. Яғни, сол немесе басқа білімдердің дұрыстығына сенімділікке қол жеткізеді. Дәлелдеудің кез келген ғылымға тән екені айтпаса да түсінікті. Әрі бұл табиғи нәрсе. Ғылым дегеніміз — әрекеттің сол немесе басқа саласы туралы шашыраңқы мәліметтердің қосындысы емес қой. Ол білімдердің мейлінше қалыпты жүйесі. Онда барлық элементтер өзара байланысты, бір-біріне тәуелді, бір-біріне қатысты болады. Егер, ол оның басқа ақиқат қағидаларынан оқшауланбай, олармен байланысты, солардан шыққан, солармен негізделген болса, сонда ғана сол не басқа да қағидалар ғылым арсеналына табиғи енуі мүмкін. Кез келген ғылымның міндеті — тек қана ақиқатты ашу мен жариялау ғана емес, оларды дәлелдеу де. Математика — барлығы дәлелдеуге негізделген, бірі басқасынан логикалық жолмен шығарылған қатаң ғылымның үлгісі бола алады. Оны шағын алғышартқа негізделген бір ұлы дәлелдеу деп айтуға болады. Басқа ғылымдарда: жаратылыстануда — физика, биология, астрономия және т.б., қоғамдық ғылымдар — тарих, философия, әлеуметтану және т.с.с. салаларында да дәлелдеу аз қолданылмайды. Ал заң саласында дәлелдеуге айрықша көңіл бөлінеді. Мұнда ол барлық жерде үстемдік етеді. Дәл осы жерде салтанат құрады десек, артық айтқандық емес. Құқықтың жалпы теориясының ажырамас бөлігі болып табылатын және логика мен оның дәлелдеу туралы ілімі үшін мол ақпарат беретін соттық дәлелдеулердің тұтас теориясы бар. Дәлелдеу құрылымы Кез келген дәлелдеу құрылымы, оның нақты мазмұнынан тәуелсіз, ғылыми және түрлі практикалық әрекеттің қай саласында болмасын, бірдей болады. Ол басты екі элементтен: тезис және дәйектерден (негіздерден) тұрады. Олар өзара тек өздеріне ғана тән логикалық байланыста (демонстрация, дәлелдеу формасы немесе амалы) болады: бірінші — не дәлелденеді; екінші — немен дәлелденеді; үшінші — қалай, қандай түрде дәлелденеді. Тезис — ақиқаттығы негізделетін пайымдау. Егер пайымдаулар анық емес және дәлелдеуді қажетсінсе, онда олардың сан алуан түрі тезис ретінде пайдаланылады. Ғылымда — бұл теориялық немесе практикалық мәнді түрлі ғылыми қағидалар. Математикалық дәлелдеуде дәлелденетін теорема тезис болады. Дәлелдеу негіздері қатарында, бұрынырақ дәлелденген қағидалар айрықша орын алады. Олар алуан түрлі болуы мүмкін. Олардың арасында ғылым заңдары аса ерекше мәнге ие болады. Дәлелдеу негізінің сан алуандығы осылай көрініс береді. Нақты жағдайларда, көбіне олар жеке емес, түрлі үйлесімділікте азды-көпті қалыпты біріге немесе жүйе құра кездеседі. Дәлелдеулерді осылай не басқа ретпен қолдану үдерісінің өзі дәйектеме деп аталады. Әрине, уәждердің орналасуы мен топталуы алдын ала анықталған болуы мүмкін емес. Мұның бәрі қарастырып отырған сұрақтың мәніне байланысты болады. Ең жалпы ереже, мұнда дәлелдеудің басы мен аяғында неғүрлым салмақты, ал ортасында азды-көпті әлсіз уәждермен қарулануға келіп тіреледі. Тезис пен негіз арасындағы байланыс қатаң, бірмәнді емес, жылжымалы екенін атап өтудің маңызы зор. Бір ғана тезисті әртүрлі негіз көмегімен дәлелдеуге, ал бір негізді бірнеше тезисті дәлелдеуге пайдалануға болады. Дәлелдеу іске асуы үшін, негіздер мен одан шыққан тұжырымдардың бір ізді логикалық байланысы талап етіледі. Оның нәтижесінде тезистің ақиқаттығы немесе жалғандығы қажеттілікпен мойындалады. Міне, дәлелдеудің формасы (немесе амалы) - оның логикалық діңі салдарлар қатынасы болып табылады екен. Демонстрация — бұл дәйектер мен тезис арасындағы логикалық байланыс. «Айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады», «Мазмұндау нақтылап көрсетуге жол береді», «Бұдан шығады», «Дәлелдеу қажеті де осы еді» және т.б. сөйлемдер дәлелдеуге тән тілдік құрал болып қызмет атқарады. Егер тезис функциясын немесе дәлелдеу негізін пайымдау орындаса, онда дәлелдеу амалы қызметін — ой тұжырымы атқарады. Дәлелдеу — бұл анықталған түрде орналасқан ой тұжырымдарының жүйесі. Олардың ішінде соңғы тұжырым рөлін тезис атқарады. «Риторика» еңбегінде Аристотель: «Барлық шешендер мысалдар келтіру немесе энтимемалар құру арқылы өз дәлелдерін баяндайды», — дейді. Энтимемалар — бұл қысқартылған ой тұжырымы. Оның тәсілдері — индукция және аналогия екенін ескере отырып, демонстрацияның үш түрін ажыратып көрсетуге болады. Олар: 1) дедуктивті; 2) индуктивті; 3) традуктивті (аналогия бойынша). Егер оның алғышарттарынан олардың ақиқат болуын талап етсе, онда барлық қарастырған ой тұжырымының түрлері демонстрацияның сәйкес түрлеріне айналады. жүктеу/скачать 15,92 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|