Метаболизм үшін оңтайлы қан температурасын ұстап тұратын функционалдық жүйе

1) ассимиляция- күрделі заттардың жаңадан синтезделуі;

2) Диссимиляция- күрделі заттардың қарапайым молекулаларға ыдырауы.

Осы ассимиляция және диссимиляция сатыларынан өтіп шыққан тотығу өнімдерінің сыртқа шығарылуы- жалпы зат алмасу деп аталады.

Негізгі зат алмасу ол көптеген факторларға тәуелді адамның қоректенуіне, дене салмағына, дене температурасы, бойы, астың мөлшері мен құрмы, істелген жұмысқа және т.б.

Негізгі зат алмасуды анықтау үшін алдымен мына іс әрекеттер орындалады:

1) сыртқы орта температурасы 18-20 цельсий градус.

2) соңғы ас ішкен соң 14 сағат өтуі тиісті.

3) бір сағаттай адам қимылдамай жатуы тиіс.

Жұмсалған энергия негізінен адам салмағының әр бір килограмына өлшенеді.

Бала энергияны ересек адамдарға қарағанда көп жұмсайды, 20-40 жас кезінде зат алмасу қарқыны өзгеріссіз қалады.

Ерекше ескертетін жағдай ол эндокриндік аурулар кезінде. Гипертероиоз кезінде адамда зат алмасу қарқыны өте жоғары болады сол себептен адам жүдеу болып келеді.

Жұмсалған энергияны адамның дене аумағының әр шаршы километріне бөлсек, энергия шығыны барлық жағдайда бір келкі болады. Бұл заңдылық дене аумағының заңы деп аталады.

Организмде зат және энергия алмасу үздіксіз жүріп отырады. Нәтижесінде қоректік заттардың бойындағы потенци алдық энергия әр түрлі, түптеп келгенде жылу энергиясына айналады. Организмнің қалыпты жағдайдағы зат алмасуы мен энергияны жұмсау межесінің көрсеткіші қанағат қорын анықтайды.Заттар мен энергия алмасуында өзара байланысты екі үрдіс ажыратылады: анаболизм (ассимиляция) және катаболизм (диссимиляция). Зат алмасуының 4 кезеңі бар:

1. Қоректік заттардың ішек-қарындағы гидролизі – қоректік заттардың ферменттік ыдырауы.

2. Гидролиз өнімдерінің қанға және лимфаға сіңуі.

3. Қоректік заттар мен О2 жасушаларға тасымалдануы – заттар мен энергияның жасуша ішілік алмасуы.

4. Заттар алмасуының соңғы өнімдерінің сыртқа шығарылуы.

Негізгі алмасу.Тыныштық жағдайда да зат және энергия алмасу тоқтамайды, ішкі ағзалардың үзіліссіз қызмет етуін, і, еттер тонусын сақтап түру үшін белгілі мөлшерде энергия жүмсалады. Негізгі алмасу -бүл организмнің тыныштық жағдайында тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін жүмсалатын энергияның ең тік мөлшері. Негізгі алмасу организмдегі зат алмасу процестерінің қарқынын көрсетеді. Бүл энергияның көп бөлігі жүрек, қан тамырлар жүйесі, бүйрек, бауыр, асқазан -ішек қызметін қамтамасыз ету үшін жүмсалады және басқа мүшелердің, і түрақтылығын үстап түру үшін. Тыныш жағдайда түрған адамның негізгі алмасуын белгілі стандартты жағдайларда, таңертеңгі уақытта, аш қарында, 2-Зтәулік бұрын белокты тағамдарды қабылдамаған жағдайларда анықталады. Негізгі алмасу көрсетілген жағдайларда организмнен бөлінген энергия мөлшерімен анықталады.ім кв дене аумағына немесе Ікг салмаққа 1 сағат ішінде. Тыныш жағдайдағы тканьдерде ететін тотығу процестері қарқынының көрсеткіші бола отырып, негізгі алмасу белгілі бір жағдайда организмнің жүйке жүйесінің және ішкі секреция бөлу бездерінің қызметтік жағдайына байланысты болады, ішкі мүшелердің қызметтік жағдайына байланыста болады. Негізгі алмасу деңгейі өзгеруі мүмкін:

1)жеткіліксіз немесе артық тамақтанғанда

2)ұзақ уақытқа жүмыстың ауырлауы немесе жеңілдеуі, әр адамда негізгі зат алмасу оның жасына, бойына, салмағына, жынысына байланысты болады. Ортта есеппен, ересек адамда негізгі алмасу деңгейі -1600-1700 ккал тәулігіне, ал әйелдерде 10-15% төмен болады, ерлерге қарағанда жас балаларда, өмір сүруінің алғашқы айларында жылу өндіру жоғары және ол 2 жасқа толғанда шыңына жетеді. Балаларда негізгі алмасудың жоғары деңгейі протоплазмалық массаның көп мөлшері болуымен, зат алмасудың жоғарғы белсенділігімен, үлпалардың қарқынды өсуімен түсіндіріледі. Қартайған шақта клеткалар белсенділігі төмендеуімен бірге бүлшық еттер белсенділігі төмендейді,бүл әрине зат алмасу деңгейіне әсер етеді. Әртүрлі жануарларда негізгі алмасу қарқыны 1 кг салмаққа шаққанда әртүрлі болады, сонымен бірге, егер жануар неғүрлым кіші болса, соғүрлым Ікг салмаққа негізгі алмасу жоғары болады. Ал 1м кв ауданға шаққанда бүл шама аздап қана өзгереді. М.Рубнер (1883)-дене беткейінің заңын шығарады. Бүл заң бойынша, зат алмасу қарқыны дене бетінің мөлшеріне пропорциональды. Дегенмен бүл заң өзінің салыстырмалы маңызына ие, сондықтан организмнен бөлінетін энергияны жобалап есептеуге көмектеседі. Адамдарда негізгі алмасудың тәулік бойында өзгеріп түрады, күндерде, жылдың әр мезгілінде өзгеріп түрады. Негізгі алмасудың маусымдық өзгерулері қозғалыс белсенділігінің өзгеруімен байланысты, организмнің гормональдық іс-әрекетінің тербелістерімен байланысты.