Теориялық зерттеудің ең маңызды элементі – ой еңбегі. Теориялық зерттеу әдістерінің түрлері өте көп, сондықтан таңдауды тек нақты ғылыми мәселеге сәйкес жасауға болады.
Теориялық зерттеулер ғылыми нәтиженің негізгі құрамдас бөлігін құрайтын ғылыми жұмыстың кейбір принциптерін атап өтейік:
1. Зерттелетін зат туралы үнемі ойлану. Сонымен, И.Ньютон аспан механикасының заңдарын қалай ашты деген сұраққа: «Өте қарапайым, мен олар туралы үнемі ойладым», - деп жауап берді. Бұл қағидадан екі практикалық қорытынды шығады: ғылыми жұмыспен тек жұмыста ғана айналысуға болмайды, адам өзінің зерттелетін заты туралы үнемі ойлануы керек.
2. Жоспарсыз жұмыс жасамаңыз. Ғылыми зерттеуде алдымен үлкейтілген жоспар жазылады, содан кейін теориялық зерттеу барысында нақтыланып, түзетіледі.
3. Теориялық зерттеу процесінде жұмыс барысын бақылау. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының барысын тұрақты бақылау нәтижелері бойынша жұмыс түзетіліп, ғылыми нәтижелерге талдау жүргізіледі.
Зерттеудің теориялық деңгейіфактілерді терең талдаумен, зерттелетін құбылыстардың мәніне енумен, заңдылықтарды сапалық және сандық түрде білумен және тұжырымдаумен, яғни құбылыстарды түсіндірумен байланысты.
Теориялық зерттеу этаптары:
- процестердің, құбылыстардың мәнін талдау,
- зерттеу гипотезасын тұжырымдау,
- процестердің, құбылыстардың моделін құру (әзірлеу),
- математикалық зерттеулер жүргізу,
- теориялық шешімдерді талдау,
- қорытындылар жасау.
Теориялық жұмыстың бірінші этапы көбінесе аппаратты, терминологияны жасау болып табылады, ол кейіннен зерттеуде элементарлық жүйе ретінде пайдаланылады. Зерттеу жұмысының негізгі терминдерін анықтау кезінде бір объектінің бірнеше анықтамаларын жалпылау қажет.
Зерттеудің теориялық деңгейі ғылыми білім белгілі бір формаларға ие болатын, оларда және олар арқылы дамып келе жатқан бірқатар жұмыс кезеңдерін қамтиды. Зерттеудің теориялық кезеңіне:
- библиографиялық тізімді құрастыру;
- зерттеу тақырыбы бойынша теориялық материалды жинақтау, талдау, жалпылау;
- зерттеу мәселесінің өзектілігін негіздеу;
- негізгі жұмыс тұжырымдамаларын, орталық теориялық ережелерді анықтау, зерттеу гипотезасын тұжырымдау.