Дәріс №1 Ғылым және оның қазіргі қоғамдағы рөлі
Зерттеудің теориялық және эмпирикалық әдістері
жүктеу/скачать 181,89 Kb.
|
Методы и организация научного исследования (3)
| 3. Зерттеудің теориялық және эмпирикалық әдістері.
Жүйелік әдіс жүйені (яғни материалдық немесе идеалды объектілердің белгілі бір жиынтығын), байланыстарды, оның компоненттерін және олардың сыртқы ортамен байланысын зерттеуден тұрады. Бұл қатынастар мен өзара әрекеттесулер жүйенің жаңа қасиеттерінің пайда болуына әкелетіні белгілі болды, олар оны құрайтын нысандарда жоқ. Күрделі жүйелердегі құбылыстар мен процестерді талдау кезінде көптеген факторлар (белгілер) қарастырылады, олардың арасында басты нәрсені бөліп алып, екінші ретті алып тастау маңызды. Эмпирикалық деңгей әдістеріне бақылау, сипаттау, санау, өлшеу, салыстыру, эксперимент және модельдеу жатады. Бақылау-бұл сезім мүшелерінің көмегімен заттар мен құбылыстардың қасиеттерін тікелей қабылдауға негізделген таным әдісі. Зерттеушінің зерттеу объектісіне қатысты жағдайына байланысты қарапайым және енгізілген бақылау ажыратылады. Біріншісі-зерттеуші бақылаушылардың қызметіне қатыспайтын объектіге бөгде адам болған кезде бақылау. Екіншісі зерттеушінің топқа ашық немесе инкогнито қосылуымен және оның қатысушы ретіндегі қызметімен сипатталады. Егер бақылау табиғи жағдайда жүргізілсе, онда ол өріс деп аталады, ал егер қоршаған орта жағдайлары, жағдайды зерттеуші арнайы жасаған болса, онда ол зертханалық болып саналады. Бақылау нәтижелері хаттамаларда, күнделіктерде, карточкаларда, кинопленкаларда және басқа да тәсілдермен тіркелуі мүмкін. Сипаттама-бұл зерттелетін объектінің белгілерін бекіту, мысалы, бақылау немесе өлшеу арқылы орнатылады. Сипаттамасы болады: 1) зерттеуші объектінің белгілерін тікелей қабылдағанда және көрсеткенде; 2) зерттеуші басқа адамдар қабылдаған объектінің белгілерін (мысалы, UFO сипаттамалары) белгілеген кезде жанама. Санау дегеніміз-зерттеу объектілерінің немесе олардың қасиеттерін сипаттайтын параметрлердің сандық арақатынасын анықтау. Бұл әдіс статистикада құбылыстың, процестің өзгергіштігінің дәрежесі мен түрін, алынған орташа мәндер мен теориялық тұжырымдардың дұрыстығын анықтау үшін кеңінен қолданылады. Өлшеу дегеніміз-белгілі бір шаманың сандық мәнін оны эталонмен салыстыру арқылы анықтау. Бұл процедураның мәні-ол қоршаған шындық туралы нақты, сандық белгілі бір ақпарат береді. Салыстыру дегеніміз-екі немесе одан да көп объектілерге тән белгілерді салыстыру, олардың арасындағы айырмашылықты анықтау немесе оларда жалпы болып табылады, оны сезім мүшелері де, арнайы құрылғылар да қолданады. Эксперимент-бұл құбылыстың, процестің белгілі бір жағдайларда жасанды көбеюі, оның барысында гипотеза тексеріледі. Тәжірибелер әртүрлі негіздер бойынша жіктеледі: — ғылыми зерттеулердің салалары бойынша-физикалық, биологиялық, химиялық, әлеуметтік және т.б; - зерттеу құралдарының объектімен өзара әрекеттесу сипаты бойынша-қарапайым (эксперименттік құралдар зерттелетін объектімен тікелей өзара әрекеттеседі) және модельдік (модель зерттеу объектісін алмастырады). Соңғылары психикалық (ақыл-ой, қиял) және материалдық (нақты) болып бөлінеді. Модельдеу-мәні зерттелетін пәнді немесе құбылысты түпнұсқаның маңызды белгілері бар арнайы ұқсас модельге (объектіге) ауыстыру болып табылатын ғылыми таным әдісі. Осылайша, түпнұсқаның (бізді қызықтыратын объектінің) орнына эксперимент модельде (басқа объектіде) жүргізіледі, ал зерттеу нәтижелері түпнұсқаға таратылады. Модельдер физикалық және математикалық. Осыған сәйкес физикалық және математикалық модельдеу ерекшеленеді. Егер модель мен түпнұсқа бірдей физикалық сипатта болса, онда физикалық модельдеу қолданылады. Математикалық модель-бұл физикалық, биологиялық, экономикалық немесе басқа процесті сипаттайтын математикалық абстракция. Әр түрлі физикалық сипаттағы математикалық модельдер олардағы және түпнұсқадағы процестердің математикалық сипаттамасының жеке басына негізделген. Математикалық модельдеу-модель мен оның түпнұсқасы бірдей теңдеулермен сипатталған кезде кең физикалық ұқсастық негізінде күрделі процестерді зерттеу әдісі. Сонымен, электрлік және магниттік өрістердің математикалық теңдеулерінің ұқсастығына байланысты электрлік құбылыстарды магниттік және керісінше зерттеуге болады. Бұл әдістің ерекшелігі мен артықшылығы — оны күрделі жүйенің жеке аймақтарына қолдану мүмкіндігі, сонымен қатар физикалық модельдерде зерттеу қиын құбылыстарды сандық зерттеу. Арнайы және жеке зерттеу әдістері. Жеке әдістер-бұл белгілі бір салада немесе олар пайда болған саладан тыс жерде жұмыс істейтін арнайы әдістер. Сонымен, физика әдістері Астрофизика, кристаллофизика, геофизика, химиялық физика және физикалық химия, биофизика құруға әкелді. Химиялық әдістердің таралуы кристаллохимия, геохимия, биохимия және биогеохимияның пайда болуына әкелді. Көбінесе бір пәнді зерттеуде өзара байланысты жеке әдістер жиынтығы қолданылады, мысалы, молекулалық биология бір уақытта физика, математика, химия, кибернетика әдістерін қолданады. Арнайы зерттеу әдістері ғылыми білімнің бір саласында ғана қолданылады немесе оларды қолдану білімнің бірнеше тар салаларымен шектеледі. Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарда арнайы әдістер қолданылады: * құжаттарды талдау-сапалық және сандық (контент-талдау); * сауалнамалар, сұхбаттар, тестілеу; * өмірбаяндық және өмірбаяндық әдістер; *социометрия әдісі-әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде математикалық құралдарды қолдану. Көбінесе "шағын топтарды" және олардағы тұлғааралық қатынастарды зерттеуде қолданылады; * ойын әдістері — басқару шешімдерін әзірлеу кезінде қолданылады-Имитациялық (іскерлік) ойындар және ашық түрдегі ойындар (әсіресе стандартты емес жағдайларды талдау кезінде); * сараптамалық бағалау әдісі-белгілі бір салада терең білімі мен практикалық тәжірибесі бар мамандардың пікірін зерттеу. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары 1. "Әдіс" және "әдістеме"терминдеріне анықтама беріңіз. 2. Ғылыми зерттеудің әдістемесі қандай? 3. Дамудың диалектикалық және метафизикалық тұжырымдамаларын ашыңыз. 4. Ғылыми зерттеулердің жалпы ғылыми әдістерін атаңыз. 5. Теориялық деңгей әдістеріне қандай әдістер жатады? 6. Эмпирикалық деңгей әдістеріне қандай әдістер жатады? 7. Қандай әдістер жеке деп аталады? 8. Қандай әдістер арнайы деп аталады? жүктеу/скачать 181,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|