Дәріс №13 Тақырып атауы
«Абай жолы» роман - эпопеясындағы Құнанбай бейнесі
жүктеу/скачать 37,32 Kb.
|
| «Абай жолы» роман - эпопеясындағы Құнанбай бейнесі
Данышпан М. Әуезовтің қаламынан шыққан «Абай жолы» роман - эпопеясы кезінде өзіне лайықты бағасын алған әлемге қазақ халқын танытқан ғажайып туынды. Романдағы басты екі тұлға – Құнанбай мен Абай. Ұлы жазушының өзі «Құнанбайдың кім екенін білмесек Абайдың кім болғанын білу қиын» деп, Құнанбай туралы білгендерін еркін бүкпесіз жеткізе алмады. Құнанбай дүниеге келіп, өсіп, ер жетіп, тарих сахнасына шыққан тұсында патшалық ресейде кең байтақ қазақ жеріне бойлай еніп, өзінің отарлау саясатын жүзеге асыра бастаған еді. Ол 1804 жылы туып, 1885 жылы дүниеден өтті. Әкеесі Өскенбай Ырғызбаев тобықты елін билеген сыйлы да, беделді адам болған. Өскенбайдан қалған бұл билік әулеттің қолында 150 жылдай тұрды. Өскенбайдың баласы Құнанбай ат жалын тартып мінісімен ата жолын қуып, шағын ауылды басқаратын старшина, тобықты елін басқаратын болыстықтан бастап, аға сұлтандыққа дейін дәрежеге көтеріліп, өткен даланың беделді де білікті әкімдерінің бірі болған. Құнанбай - азулы, қатыгез, алыс - жұлысқа, арпалысқа бейім, шоқпар мен сойылды ту етіп, сұғын қадағанды сілейтпей тынбайтын қазымыр қырыс кісі. Жыртқыштығы сондай арыстанның айбаты да, жолбарыстың қайраты да бір өзінде. Бүргені құтылмайды, құтылса тырнағы сонымен бірге кетеді, айналасындағы адамдарды ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстайтын қулығы мен сұмдығына найза бойлатпайтын нағыз азулы жыртқыш. М.Әуезов Құнанбай образын мінездеу мен мүсіндеуге, жинақтау мен даралауға өзінің бай палитрасындағы бір (қара) емес, бірнеше (ақ, көк, сары…) бояуды қоса, қатар жұмсап, түрлі-түсті табиғи кескінде, алдымен адам ретінде барлық күнгей-көлеңкесімен жан-жақты, толық, тұтас тұлғаландырған. Автор ұнамсыз кейіпкер бойындағы ұнамды қасиеттерді күзеп не тонап әкетпейді, өзіне береді, өзінде қалдырады. Құнанбай – азулы ғана емес, ақылды: шоқпар мен сойылдың ғана емес, әріден толғайтын ойдың адамы. Көзі дара болғанмен көкірегі сара – көреген: ашуы мен қайратын қатар ұстайтын, қаталдығының арғы жағында қайсарлығы жатқан қасарма, сұғын қадағанды сілейтпей тынбайтын қазымыр, қырыс кісі. Арыстанның айбаты да, жолбарыстың жүрегі де бір өзінде; жыртқыштығы да сондай; бүргені құтылмайды, құтылса мынаның тырнағы сонымен бірге кетеді. Мұнысы да қайтпас қайсарлыққа саяды. Осыған енді амалы мен айласы қосылғанда Құнанбайдың қулығы мен сұмдығына, сұңғыла зымияндығына найза бойламай шығады. Мұнысы – ақылдан туған тәсіл. Құнанбай алыс-жұлысқа, арпалысқа ғана емес, сөзге де жүйрік, шешен, тілі өткір, тиген жерін тіліп түседі. Осылардың бәрі Құнанбайдың өз ортасынан биік, оқшау тұрған жоталы тұлға екенін көрсетеді және оның осындай өзгеше бөлек бітімін өз ортасы да әбден мойындап болған. Құнанбайдың көп қырлы қасиетін досы түгіл дұшпаны да жоққа шығара алмайды. Дәлел ретінде романның 1-кітабынан Абайға Байдалы айтып берген бір қызық жәйтті мысалға келтірелік. Байдалы Абайға: «Тап соның ішінде көп қойма жатыр, не керек», – деп Қаратайды мақтай отырып былай дейді: «Әне бір күндерде Қаратай, Бөжей, Байсал бар – барлығымыз Қаумен үйінде түстеніп отыр едік. Жиын бір сөзден бір сөзге түсіп, шалқып отырып, ақыр аяғы «Жә, өзіміз көргенде мырза кім?» дегенге келді. Жұрт ойланып қалды. Байсал күншуақта жатқан тағыдай көзін бір ашып, бір жұмып, бүк түсіп сырт қарап жатқан. Жаңағы сөзге ол қатысқан жоқаласыты. «Мырза кім?» дегенге Қаратай жауап беріп, «Мырза – Құнанбай» – деді. Тағы біраздан соң ол жиын: «Шешен кім? – деді. Тағы Қаратай жауап беріп, «Шешен – Құнанбай» – деді. Екі бел асты. Аздан соң және бір оралып кеп: «Жақсы кім?» десті. Әлгі Қаратай және жауап беріп: «Жақсы – Құнанбай» – деді. Сол кезде Байсал басын жерден жұлып алып, саңқ етіп: « – Уай, Көкше, не оттап отырсың өзің?» – деп, Қаратайға қадала түсіп.- Мырза Құнанбай екен, шешен Құнанбай екен, жақсы Құнанбай екен! Ендеше не көкіп алысып жүрміз онымен? – деді. Соған Қаратай іле жауап беріп: «Әй, тәйір-ай, мен Құнанбайдың өзге жағынан мін тауып алысып жүрмін бе? Жалғыз-ақ «не қылайыны» жоқ қой, сондықтан кетіп жүрген жоқ па?» – деді. Құнанбайдың кім екенін бұдан дәл Һәм әділ айту қиын. Құнанбай – тек өзі билеп отырған қазақ сахарасын ғана емес, осылардың бәрін бақылайтын, патша әкімдерін де мысын құртып, уысына алып алған жұмулы жұдырық. Мәселен, піскен бас Майырдың өзгеге илікпейтін қырсықтығы Құнанбайға келгенде бұлтыңдап кетеді. «Майыр, сенің атаңның аты Тобықты емес еді. Осы Қарқаралыға келіп бауыр тапқаннан аманбысың? Бөжейді айдату керек, қағазын дұрыста деп ем, сары аурудай создың да кеттің ғой. Соның жан күйері сен болып, бауыр тартып, бауырың езіліп жүр ме осы, немене?!» Осылайша өзі билік жүргізген атыраптағы қазақты бұқтырып, орысты ықтырып, бәрін өз алдында құрдай жорғалатқан Құнанбайдың философиясы да, дипломатиясы да бір басына жетерлік. Құнанбай осындай кесек кейіпкер, қия жартастай мықты тұлға болмаса, онымен күреске түскен Абайдың да ірілігі көрінбеген болар еді. Абай осындай алынбас қамалды алған алып боп шығуы да жазушының ұнамсыз тип жасау тәсіліндегі нұсқалы шеберліктің нәтижесі. Құнанбай жалғыз емес. Оның маңында әр рудың басы, әр ауылдың ақсақал-қарасақалдары – Бөжей, Байдалы, Сүйіндіктер бар. Өз іргесіндегі Майбасар, Ызғұтты, Тәкежан, Жиреншелер бар. Оразбай, Шұбар, Әзімбайлар бар. Дәуірлік белестен алып қарағанда осылар – бір лагердің адамдары. Абайдың қарсыластары, Абай бастаған жаңаның ата дұшпандары. Сонымен қатар осылар өзара да ыри-тыри: бақастар, бәсекелестер, бақталастар. Қарақан бастың қамына келгенде булар бірін-бірі аямайды, біріге бере талап тастап, бөліне бере түтіп жеп жүргендері. Бұл – адам адамға дос емес, қасқыр болған Құнанбай заманының заңы. Майталман суреткер Құнанбай маңындағы бар адам және әр адам арқылы солар өмір сүрген заман кескінін де зергерлікпен бейнелеп көрсеткен. Байлар мен билер тепкісіндегі қазақ қоғамының «алтыбақан алауыздығын» патша отаршыларының қалай пайдаланғанын да ұтымды аңғартады. Бірінің тізгініне бірі жармасып, бірінің шалғайынан бірі тартып, бірінің аяғынан бірі шалып орға жығып, көрге тығып жатқан Құнанбайлар, әрине, өз заманымен бірге тарих сахнасынан кетеді. Бірақ ең қауіпті жері – «құнанбайшылдық» қалып қояды. Бұдан арылу үшін адамдарды ұзақ уақыт шомылдыру, тазалау, қағып-сілку, тіпті кейбір кеселді денеден сыдырып алып тастау керек, Құнанбай тұлғасын жасау арқылы автордың оқырманға берер сабағы осындай. «Абай жолы» эпопеясының 216 - бетінде былай деп жазылған: «Майбасар мен Құдайбердіні Жігітек сабапты. Құлыншақ алуан зорлықпен көшіріп әкетіпті деген хабар бұл елдерге лезде тарады. Құнанбайдың тығыз юерген бұйрығы бойынша бір шайқайнатым арасында 150 - дей жігіт атқа қонды. Қолбасы Ізғұтты мен Құнанбайдың өзі еді. Жігітектің көші - қонынан хабар алып отырған Құнанбай дәл түс кезінде мынау әзір тұрған қолға бұйрық етті. Тегіс атқа қондырып: Шапқан жақсы болса, тартып алған жол болса көзі көрсін! Шап! Шауып, тиіп алып келіңдер анау кетіп бара жатқан Жігітек көшін! – деді. Қалың қолын Мұсақұл жаққа қиыс өтіп бара жатқан бір үлкен көшке қарай қаптатып жіберді. Бұл көш қаралы Бөжей көші болатын. Жасанып шапқан қол көштегі еркектерді сойылдап, бықпырт тигендей қашырып, тоздырды да сиыр, жылқы атаулыны айдай жөнелді. Бөжейдің бәйбішесі ғана атының басын іркіп, түйелерін тоқтатып тұрып: - Уай қарабет! Көріңде өкір шетіңнен, қаралы көшке шапқан қарабет!- деді. Бөжей көші іркіліп қалды. Бұл Мұсақұл соғысы деп аталған. Бөжейдің қаралы көшін қиратқаннан кейін жұрттың есінен кетпейтін бұл соғыс 3 күнге созылған екен. Яғни осы жерде Құнанбайдың Бөжейдің қаралы көшін қиратып, өлі аруақты қорлауы дұрыс деп ойлайсыңдар ма? жүктеу/скачать 37,32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|